Sarmatyzm

Sarmatyzm prąd kulturowy polskiego baroku. Ukształtował się w drugiej połowie XVI wieku jako legenda o pochodzeniu szlachty polskiej od starożytnego plemienia mężczyzn Sarmatów znad Morza Czarnego. Mit sarmacki określił rychło ideologię szlachty, a w XVII wieku także styl życia, twórczość artystyczną, stając się znakomitym wyrazem kultury szlacheckiej. Demokracja szlachecka. "Złotandywność". Wolność i swoboda szlacheckiego iszałidualizmu. Pochwała tradycji szlachectwa jako zespołu wartości etycznych. Umiłowanie dawności, prostoty, pewnej surowości obyczajów. Religijność żarliwa, prosta, fanatyczna. Niechęć do nazbyt złożonych spekulacji intelektualnych i pewna niechęć do pracy. Ideały sarmatyzmu - republikanizm, wolność, szlachectwo, wiara - określiły postawę przeciętnego ówczesnego szlachcica. Łączył się z tym jeszcze kult swojskości (ksenofobia - chorobliwa niechęć do obcych kultur) i ziemiańskiego żywota.

Sarmata był rycerzem, sytym ziemianinem, zakochanym w przeszłości, który zapełniał czas zabawą (polowaniem i biesiadą) i politykowaniem. Był owym (pijanym często) rębajłą, który wierzył w cuda i gardłował po sejmikach. Lubił życie rodzinne. W ideologii sarmackiej wykształcił się pewien stereotyp Polaka: szlachcica, ziemianina., katolika. Nieszlachcic i niekatolik nie mógł być Polakiem. Polak był wyższy nad wszystkie narody i doskonalszy, toteż gardził obcymi. Lecz czerpał od nich wiele, zwłaszcza ze Wschodu (z Turcji). Orientalny przepych zaspokajał upodobania szlachcica. Szlachta przejęta była swoją misją dziejową i szczególną, nadludzką wartością.

Sarmatyzm pełnił funkcję ideologii narodowej. Nie stał się formacją kulturową i pozostał prądem w obrębie formacji barokowej. Literatura związana z sarmatyzmem była obfita: pisano wówczas powszechnie. Pisano dla siebie i grona znajomych; wiele utworów pozostało w rękopisach. Pisarzem, który znakomicie wyraził przeciętną sarmacką wizję świata, był Jan Chryzostom Pasek. Wacław Potocki zbliżał się do sarmatyzmu.