Sarmatyzm - opracowanie

Czym był sarmatyzm? Scharakteryzuj jego źródła. Jakie elementy składały się na mit sarmacki? Omów wpływy sarmatyzmu na kulturę szlachecką i kształt życia, a także na literaturę i sztukę epoki.

W wieku XVII sarmatyzm stał się podstawą szlacheckiego światopoglądu, stanową ideologią. Charakteryzowała się ona przede wszystkim przekonaniem o absolutnej wyższości polskiego modelu politycznego, sposoby życia, obyczaju, ba, nawet stroju nad wszystkimi innymi. Szlachta polska krytycznie zaczęła patrzeć na kulturę Zachodu. Obyczaje szlacheckie i moda cechowały się orientalnym zgoła przepychem. Wystawne uczty, ceremonialne zaślubiny, niebywałe uroczystości pogrzebowe (np. jednego z magnatów chowało 10 biskupów, 60 kanoników i 1705 księży), bogate kontusze, lite pasy, złote guzy, zdobione szable - wszystko to zadziwiało przybyszów z innych krajów Europy, którzy zresztą przyjmowani byli w Polsce z coraz większą niechęcią. W drugiej połowie XVII stulecia ideologia sarmacka zaczęła zdecydowanie kostnieć. Wiara e własną doskonałość sprawiała, że odrzucano próby reform państwa. Kwitł kult przeszłości, rodowej tradycji, szlacheckiego herbu. To, cordzime, swojskie uznawane było ze najlepsze. Prowadziło to nieraz do koncepcji dziwacznych i śmiesznych. Np. jeden z pisarzy XVII w. Udowadniał - przekonany o wyższości języka polskiego - że Pan Bóg przemawiał w raju do Adama i Ewy po ...Polsku. Szlachcic-ziemianin, wolny pan na swojej ziemi, zazdrośnie strzegł swoich przywilejów, nie dostrzegając przemian zewnętrznego świata. Niezależnie od historycznych ocen szlacheckiej ideologii sarmatyzm jest jednak zarazem oryginalnym polskim wkładem w kulturę europejską. Sarmackie zamiłowanie do pompatyczności, teatralności i przepychu można na przykład uznać za specyficznie polski przejaw barokowych gustów. Takie zjawiska jak poezja sarmacka czy też szlachecki portret trumienny (charakteryzujący się prostotą techniczną, brutalnym czasem realizmem i uderzającą siłą analizy psychologicznej) nie mają odpowiedników w całej Europie.

Dopiero w późniejszym okresie czasu określenie sarmatyzmu zaczęło wiązać się z negatywnymi cechami szlachty: megalomanią, ksenofobią (czyli lękiem przed wszystkim, co obce), nacjonalizmem, nietolerancją religijną, awanturnictwem, sobiepaństwem, skłonnościami do pijatyk, umiłowaniem zbytku, ciasnymi horyzontami myślowymi i dewocyjną pobożnością. Sarmatyzm to również pewna niechęć do nauki - za wystarczające wiadomości sarmaci uznawali te wyniesione z kolegiów jezuickich. Pod koniec baroku najjaskrawiej chyba uwidocznił się zanik ducha obywatelskiego i brak troski o losy ojczyzny. Sarmatyzm stał się synonimem upartego konserwatyzmu i warcholstwa, rozpadu i zaniku kultury dawnego rycerstwa polskiego.

Sarmatyzm to również pogląd o szczególnym pochodzeniu szlachty polskiej. Opierając się na XVI - wiecznych historykach twierdzono, że szlachta polska wywodzi się od Sarmatów, starożytnego plemienia, zamieszkującego przed wiekami ziemie polskie (w rzeczywistości Sarmaci zasiedlali w połowie pierwszego tysiąclecia p.n.e. ziemie nad dolną Wołgą). Sarmatom przypisywano wiele wspaniałych cech charakteru, jak np. wrodzoną dumę, waleczność, odwagę, męstwo, wierność, itp.. Szlachcie taka koncepcja własnego pochodzenia i własnych przodków bardzo przypadła do gustu - zaczęto więc poszukiwać własnych korzeni, tworzyć rodowody oparte na sarmackim pochodzeniu, powstał właściwie jeden ogromny sarmacki mit szlachecki.

Sarmatyzm zaczął przejawiać się także innych dziedzinach twórczości. W literaturze tzw. barok sarmacki w architekturze – trzymanie się rodzimych rozwiązań o bryłach gotyckich i specyficznej dekoracji stiukowej sklepień; w rzeźbie – nagrobek leżący oraz pół postaciowy; w malarstwie – zjawisko aktualizacji (wkomponowywanie w malowidła ołtarzowe wizerunków osób w strojach współczesnych), powstanie portretu sarmackiego, m.in. trumiennego o indywidualnych cechach polskich.

Nurt dworski czerpał z wzorców zagranicznych, przejmował obce nowinki literackie oraz ideowe, lansował europejską modę, styl, sztukę i naukę. Poezja dworska miała zaskakiwać odbiorcę, dowodzić mistrzostwa autora, bawić i uatrakcyjniać uczty i inne dworskie biesiady i spotkania. Najbardziej znanymi przedstawicielami tego nurtu byli J. A. Morsztyn i D. Naborowski.

J. A. Morsztyn jest czołowym reprezentantem dworskiej poezji barokowej. Jego dorobek poetycki określa się mianem "błahej treści w wyszukanej formie". Źródłem takiego miana jest fakt, iż Morsztyn jako marinista skupił swe działania literackie na poszukiwaniu nowych, kunsztownych i zaskakujących form wyrażania treści. Tematami jego utworów nie są ani problemy egzystencjalne, ani prawdy filozoficzne. Bywają nimi życie dworskie, miłość, flirty, "gra miłosna" - stąd inne określenie J. A. Morsztyna - poeta miłości. Tomiki poezji Morsztyna noszą tytuły "Kanikuła albo psia gwiazda" i "Lutnia". Morsztyn jest mistrzem barokowej maniery, używa często kontrastu, paradoksu, licznie także stosuje oksymorony. Charakterystyczne, przewijające się w jego wierszach obrazy to: bladość twarzy, łomot serca, skarga, żal.

Daniel Naborowski łączy w swej poezji barokową formę wiersza (konceptyzm, kunsztowność, zaskakiwanie odbiorcy) z istotną, poważną tematyką. Motywy, jakie przewijają się w jego wierszach są na wskroś barokowe. Naborowski, tak jak inni twórcy tego okresu, rozważali bowiem takie problemy, jak przemijalność, ulotność i kruchość życia, destrukcyjny i niszczący wpływ czasu, kondycję człowieka, ułomność jego ciała i trwałość duszy. Poeta także porusza tę tematykę, szukając jednocześnie najlepszej formy, by wyrazić swe przemyślenia. Mówi o konieczności pogodzenia się z wyrokami Boga, a nie o próżnym lamentowaniu i rozpaczaniu. Poezja Naborowskiego jest przede wszystkim refleksją filozoficzną, uwiecznia rozterki człowieka, który odczuwa swą przemijalność, szuka wartości stałych i trwałych, analizuje relacje Bóg - człowiek, człowiek - czas, człowiek - świat. Można określić ten typ poezji jako poezję metafizyczną i intelektualną.

Nurt sarmacki opierał się na rodzimej tradycji. Zamykał się on przed wszelkimi naleciałościami literatury obcej, swój polski rodowód uznawał za najważniejszy. Kulturę ziemiańską inspirowała renesansowa tradycja "wsi spokojnej", cechowały ją kult ojczystych pamiątek oraz zbliżenie do kultury ludu, do jego muzyki, pieśni, zwyczajów, obrzędów i wierzeń. Nurt sarmacki opanował przede wszystkim polskie dworki szlacheckie. Za przedstawicieli tego nurtu uznaje się W. Potockiego i J. Ch. Paska, który m.in. zwraca uwagę na to, iż W Polsce przywiązuje się wiele wagi do konstruowania przepisów, praw, przywilejów, których jednak nikt nie respektuje (słynne przeświadczenie szlachty, o tym, ze: "Nierządem Polska stoi").

W wielu utworach późnobarokowych pojawia się zagadnienie przywilejów bez obowiązków. Ideologia sarmacka bowiem dawała szlachcie nie tylko ogromne przywileje w państwie, ale wymaga od niej również wielu obowiązków.