Romański i gotycki Kraków

„Ziemia Bulunia jest krajem uczonych i studiujących wiedzę. Miasta jej są kwitnące i o licznej ludności. Do miast jej należy Kraku. Jest ono miastem pięknym i wielkim, o wielu domach i mieszkańcach, targach, winnicach i ogrodach.”

„Co się tyczy miasta Kraku, miasta Ginazna i reszty jej (Bulunii) wspomnianych miast, są to miejscowości o blisko siebie stojących budowlach i szeregu dóbr przyrodzonych.”

Przytoczone cytaty wykazują, że Kraków średniowieczny był miastem o dużej liczbie mieszkańców, z dobrze zaplanowaną strukturą urbanistyczną, posiadającym szkoły kształcące obywateli. Był bogatym grodem, więc mógł pozwolić sobie na rozwój kultury i sztuki. Towarzyszył temu rozwój architektury, czego wyrazem są zachowane z minionych wieków budowle. Są one romańskie bądź, też gotyckie. Budowle romańskie to przede wszystkim masywne, wznoszone z kamiennych ciosów świątynie, których wnętrze tonęło w mroku. Gotycki kościół jest wysoki, zwieńczony wieloma spiczastymi wieżyczkami. Ściany wykonane z czerwonej cegły przecinają okna wypełnione witrażami. O Krakowie można powiedzieć, że wciąż jest miastem średniowiecznym, ponieważ wiele jego najcenniejszych zabytków pochodzi z tego okresu oraz plan jego starówki (rynek i pobliskie ulice) nie zmienił się od XIII wieku.

1) Bulunia = Polska w XII wieku
2) Kraku = Kraków
3) Fragmenty pochodzą z „Księgi Rogera” Al-Idrisiego; XII w.

Sztuka romańska

Styl w sztukach plastycznych rozwijający się w XI-XII w. w Europie (dzięki wyprawom krzyżowym zaznaczył też swą obecność na Bliskim Wschodzie) jako pierwszy powszechny kierunek sztuki średniowiecznej. Miał charakter głównie sakralny, a jego dokonania wiązały się przede wszystkim z działalnością zakonów, zwłaszcza benedyktynów i cystersów.

Sztuka romańska nawiązywała do sztuki poźnoantycznej (antyk), zapożyczając od niej poszczególne elementy (np. architektoniczne), lecz jej nie naśladowała. Była odbiciem ścisłej hierarchizacji stosunków społecznych i surowości w ujmowaniu spraw religii. Do jej upowszechnienia przyczynił się Kościół, jednoczący kulturowo narody ówczesnej Europy, i wzrost znaczenia władzy papieskiej.

Architektura

Architektura romańska operowała zrytmizowaną, wymierną przestrzenią dzięki zastosowaniu przęseł w budowlach stanowiących zespół geometrycznych brył wznoszonych z kamiennych ciosów. Najważniejszymi typami budowli były kościoły zakonne i pielgrzymkowe o geometrycznych, surowych formach, wieloczłonowe i zwarte.

W rzutach stosowano formy centralne (okrągłe i wieloboczne) oraz plan krzyża łacińskiego w typie po antycznej bazyliki z kryptą pod chórem, z jednym lub trzema portalami flankowanymi dwiema wieżami w części zachodniej, niekiedy też z parą wież na ramionach transeptu i wieżą na skrzyżowaniu naw.
W części wschodniej wznoszono 3, 5 lub 7 apsyd (typ benedyktyński) albo wieniec kaplic promienistych (kościoły pielgrzymkowe). Pod koniec XI w. rozwinięto różne systemy sklepienne tworzące grupy regionalne - sklepienia kolebkowe dominowały we Francji i w Hiszpanii, krzyżowo-żebrowe w Niemczech, kopułowe w południowo-zachodniej Francji, żebrowe we Włoszech. Oprócz sklepień i przęseł stosowanych w systemie wiązanym, do głównych elementów romańskiego wnętrza należały filary, arkady, empory, biforia i triforia.

Sztuka gotycka

Styl w architekturze i sztukach plastycznych panujący w Europie w okresie dojrzałego i późnego średniowiecza. Stanowi szczytowe osiągnięcie kultury rycerskiej, mieszczańskiej a także dworskiej. Rozwijał się w kilku fazach od połowy XII w. i trwał do końca XV w. Opierał się na myśli religijnej związanej ze scholastyką, jej zasadzie jedności i podporządkowania w traktowaniu świata jako tworu Bożego. Toteż jedną z podstawowych cech sztuki gotyckiej był uniwersalizm widoczny w obowiązującej wykładni podstawowych prawd wiary. Realizował ją język artystyczny operujący symbolem, alegorią, schematem i typem ikonograficznym.

Architektura gotycka w Polsce

W Polsce początki architektury gotyckiej wiążą się z działalnością budowlaną cystersów (Jędrzejów, Wąchock, Koprzywnica, Sulejów) tworzące grupę małopolską opartą na wzorach burgundzkich. Pełne zastosowanie systemu gotyckiego nastąpiło w cysterskich kościołach na Śląsku: Lubiąż, Trzebnica.

Na południu w XIV w. łączono użycie cegły i kamienia dla elementów konstrukcyjnych oraz detalu, odrębność ta została zapoczątkowana budową katedry na Wawelu w 1320. Obok katedry w sylwecie średniowiecznego miasta zaznaczała się wieża ratuszowa, fortyfikacje z barbakanem (Carcassonne, Kraków), miejskie rezydencje rycerskie, sukiennice.

Pojęcia

Biforium - w architekturze romańskiej i gotyckiej okno arkadowe z podziałem na dwie części (triforium na trzy), gdzie elementem dzielącym jest kolumienka lub filarek.

Portal - dekoracyjne obramienie drzwi, ukształtowane z form architektonicznych i rzeźbiarskich.

Arkada - element architektoniczny, składający się z dwóch kolumn, filarów bądź jednego filara i kolumny, połączonych górą łukiem.

Empora- galeria, trybuna lub balkon, otwarte do wnętrza budowli, wsparte na kolumnach, filarach, bądź wspornikach. W architekturze kościelnej galeria np. nad nawami bocznymi, stosowana w celu zwiększenia liczby uczestników nabożeństwa lub wydzielenia określonej ich grupy (dworu, zakonników).

Apsyda- w architekturze kościelnej (od schyłku antyku po XX w.) pomieszczenie na planie półkola, trapezu, wieloboku itp., zamykające prezbiterium, nawę główną lub nawy boczne , o wysokości i szerokości równej im lub mniejszej, wyodrębnione z bryły budynku lub też w nią wtopione.

Chór muzyczny- balkon we wnętrzu kościoła przeznaczony dla śpiewaków i instrumentów muzycznych (głównie organy), najczęściej usytuowany nad kruchtą lub głównym wejściem.

Transept- nawa poprzeczna w kościele, usytuowana pomiędzy korpusem nawy a prezbiterium (lub absydą). Skrzyżowanie nawy głównej z transeptem zwykle akcentowano kopułą lub wieżą. Niekiedy mogą występować 2 transepty. W wielkich katedrach średniowiecznych kończono czasem jedynie transept i on stanowi obecnie nawę główną świątyni.

Nawa- w architekturze sakralnej część wnętrza pomiędzy prezbiterium i kruchtą przeznaczona dla wiernych, wydzielona ścianą lub kolumnami. Wnętrza kościelne mogą być jednonawowe, dwunawowe (rzadko), trójnawowe (najczęściej), a także składające się z pięciu i siedmiu naw (sporadycznie). Główną nawą nazywana jest nawa środkowa.

Prezbiterium- część przeznaczona dla duchowieństwa w świątyniach chrześcijańskich, mieszcząca ołtarz główny, stalle, czasem również tron biskupi. Prezbiterium było sytuowane na przedłużeniu nawy głównej.

Zabytkowy układ urbanistyczny

Plan zabudowy starego Krakowa - obecnie śródmieście w obrębie Plant - zaliczony został do zabytków grupy "0", najwyższej skali międzynarodowej. Aktem, który zapoczątkował powstanie tego zabytkowego zespołu był przywilej lokacyjny, wydany dla Krakowa w 1257 roku przez księcia Bolesława Wstydliwego, jego matkę Grzymisławę i żonę Kunegundę. Zapewne wkrótce potem przystąpiono do rozplanowania miasta. Przed średniowiecznymi urbanistami stanęło wówczas niełatwe zadanie - należało połączyć w jeden zwarty organizm miejski rozrzucone szeroko a rozwijające się na długo przed lokacją osady, a także uwzględnić stojące już monumentalnie budowle i prowadzące do nich ulice.

W rezultacie kilkuletnich zapewne prac powstał zdumiewający dziś swoją dojrzałością plan miasta o logicznym i harmonijnym układzie przestrzennym, którego centrum stanowi ogromny rynek o wymiarach 200 x 200 metrów. Z boków tego placu wybiegają zasadniczo po trzy ulice, które łącząc się pod kątem prostym z przecznicami tworzą typowy dla miast zakładanych w średniowieczu układ szachownicy. Widoczne na planie nieregularności i krzywizny niektórych ulic wynikły z konieczności liczenia się z przedlokacyjną zabudową.

Plan urbanistyczny Krakowa był tak doskonały, że nie wymagał zmian przez kilka następnych stuleci i dzięki temu zachował się do naszych czasów, pełniąc dziś funkcję centrum współczesnego miasta.

Począwszy od XIII wieku Kraków otaczał się wałami i murami obronnymi, a w ich obrębie wznoszono kamienice, kościoły i pałace. Każde stulecie pozostawiło tu ślad w postaci wspaniałych pomników architektury, wzbudzających nasz podziw i świadczących o wysokiej kulturze pokoleń, które je pozostawiły.

Historia średniowiecznego Krakowa

Lata 1038 - 1058
Panowanie Kazimierza, zwanego Odnowicielem - Kraków staje się stolicą Polski

Rok 1257
Kraków otrzymuje przywilej lokacyjny z rąk księcia Bolesława Wstydliwego. Powstaje plan miasta i organizacja miejska.

Rok 1286
Przywilej księcia Leszka Czarnego zezwala mieszczanom krakowskim na budowę obwarowań miejskich. Z czasem powstają mury i fortyfikacje, opasujące cały Kraków; bezpieczne w ich obrębie miasto szybko bogaci się i rozwija.

Rok 1320
W katedrze wawelskiej koronacja na króla Polski Władysława Łokietka, po scaleniu przez niego państwa rozbitego na dzielnice. Odtąd - aż do roku 1734 - Kraków jest miejscem koronacji królów Polski.

Rok 1364
Król Kazimierz Wielki powołuje do życia Akademię Krakowską. Król wydaje także dokument lokacyjny dla miast Kazimierza i Kleparza, które później stopią się w jeden organizm miejski z Krakowem.

Rok 1400
Reaktywowanie przez króla Władysława Jagiełłę podupadłej po śmierci Kazimierza Wielkiego Akademii Krakowskiej, która począwszy od XIX wieku nosi nazwę Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Rok 1473
W Krakowie powstaje pierwszy druk tłoczony w Polsce, a wkrótce potem pierwsza książka drukowana. Koniec wieku XV - miasto z gotyckiego z wolna przeobraża się w renesansowe.

Mury obronne

Rozwijające się szybko po lokacji i bogacące dzięki handlowi miasto Kraków -siedziba władcy i stolica kraju, odczuwało silną potrzebę opasania się murami obronnymi, wymagało to jednak zezwolenia panującego księcia. Nadarzyła się ku temu sposobna okazja w 1285 r., gdy książę Leszek Czarny musiał się udać na Węgry po pomoc przeciwko zbuntowanym możnowładcom, a zamek wraz z księżną Gryfiną polecił opiece mieszkańców Krakowa. Wojska buntowników wkroczyły do miasta, ale nadaremnie oblegały Wawel broniony przez dzielnych mieszczan. Gdy nadszedł książę z odsieczą, w nagrodę za wierność pozwolił miastu na budowę obwarowań1). Rozpoczęte wówczas prace trwały przez kilka stuleci.

W XV w. Kraków otoczony już był podwójnym murem z basztami i bramami miejskimi. Mur wielki miał wysokość 9 m, a stojący na jego przedpolu mur niższy, tzw. przedmurek, ok. 2,5 m; tuż za nim znajdowała się głęboka fosa o szerokości 8 m, napełniana w razie niebezpieczeństwa wodą doprowadzaną z Rudawy. W miarę postępu sztuki wojennej fortyfikacje te stale unowocześniano i rozbudowywano powstały Do naszych czasów zachował się tylko północny, najsilniejszy fragment fortyfikacji. Daje on nam wyobrażenie o wyglądzie średniowiecznego Krakowa i tworzy jeden z najpiękniejszych zakątków miasta.

Mury miejskie

Mury miejskie, którymi w minionych wiekach otoczony był cały Kraków, we fragmentach zachowały się do dnia dzisiejszego. Widoczny od strony wewnętrznej kryty dachem ganek umożliwiał komunikację wzdłuż całych murów, a w razie oblężenia służył obrońcom.

1) „ Pośród wszystkich grodów ziemi krakowskiej (...) mieszkańcy miasta Krakowa dochowali wierność księciu. Za tę wierność książę Leszek wspomnianych mieszczanom, przy oporze rycerstwa, w tym samym roku obwarował miasto Kraków bardzo mocną, drewnianą konstrukcją oraz fosami i nadał duże wolności.”
„Rocznik Tarski”, 1285 r.

Barbakan

Największy spośród trzech tego typu gotyckich budynków fortyfikacyjnych, jakie zachowały się do naszych czasów w Europie, wzniesiony w latach 1498-1499 wobec grożącego Polsce niebezpieczeństwa najazdu turecko - tatarskiego, był w owym czasie najdoskonalszym osiągnięciem inżynierii wojskowej; w razie potrzeby zionął ogniem ze 130 strzelnic, a potężne, trzymetrowej grubości mury chroniły go od kul armatnich. Siedem wieżyczek obserwacyjnych pozwalało śledzić ruchy nieprzyjaciela i odpowiednio nakierować ogień.

Wjazd do tej fortecy prowadził przez most zwodzony, przerzucony nad głęboką, szeroką na 8 metrów fosą. Barbakan połączony był ongiś z Bramą Floriańską tzw. Szyją - podwójnym potężnym murem obronnym z drogą przejazdową pośrodku.

Cały ten zespół fortyfika-cyjny wraz z arsenałem, otoczony murami, wałami i fosami stanowił dla wroga zaporę nie do przebycia. Świadczy o tym fakt, że wojska nieprzyjacielskie nigdy nie poważyły się zdobywać miasta od tej strony.

Brama Floriańska

Brama Floriańska, wzmiankowana już w 1307 roku, była zawsze reprezentacyjną bramą miasta. Tędy wjeżdżały orszaki królewskie i zagranicznych poselstw, podążające na Wawel. Początkowo baszta była kamienna, później nadbudowano ją cegłą i nakryto stromym dachem. Brama zamykana była na noc opuszczaną na łańcuchach, drewnianą i okutą żelazem kratą. Obrona Bramy Floriańskiej należała do cechu kuśnierzy.

Warto zwrócić uwagę na piękne tła, zamykające perspektywę ulicy Floriańskiej z monumentalnymi wieżami kościoła Mariackiego i średniowieczną Bramą Floriańską.

Baszta cieśli

Baszta wzniesiona została w XIV stuleciu, w następnym wieku została przebudowana i wzmocniona. Strzegła ona arsenału miejskiego i stojącego za nią kościoła Pijarów. Baszta widoczna jest lepiej od strony Plant.

Baszta pasamoników

Baszta jest ostatnią i zarazem najpiękniejszą z zachowanych trzech wież obronnych Krakowa. Posiada ozdobną wykładzinę z cegły glazurowanej, tworzącej zygzakowaty ornament, który miał utrudniać nieprzyjacielowi nakierowywanie ognia z dział.

Baszta stolarzy

Baszta stolarzy istniała prawdopodobnie już wcześniej, ale w XV wieku została gruntownie przebudowana - nadano jej wówczas obecny półokrągły kształt i nakryto spiczastym dachem. Baszty tej bronili członkowie dwu cechów: stolarzy i powroźników.

Kościół świętego Krzyża

Jeden z najpiękniejszych pomników architektury gotyckiej w Polsce jest budowlą typu halowego, wzniesioną w XIV w. (prezbiterium ok. 1300 r.). Nawę kościoła nakrywa sklepienie palmowe, które opiera się na jednym tylko filarze. We wnętrzu kościoła szczególny zachwyt wzbudzają piękne barwne polichromie. Na uwagę zasługują również późnogotyckie figury świętych i gotycka chrzcielnica z 1420 r.

Rynek Główny

Rynek krakowski - największy w Polsce, a nawet w Europie - wytyczony został po lokacji miasta w 1257 r. na planie ogromnego kwadratu o powierzchni 200x200 m. Wybiega z niego 11 ulic, które przecinając się pod kątem prostym z przecznicami tworzy regularny układ szachownicowy, typowy dla miast zakładanych w średniowieczu.
W ubiegłych stuleciach Rynek był głównym placem handlowym Krakowa, tu również koncentrowało się całe życie miasta. Prócz Sukiennic, wśród wielkiej ciżby kramów, jatek i straganów wznosiły się budynki municypalne: okazały ratusz wraz ze spichlerzem i więzieniem, Waga Wielka i Mała, postrzygalnie sukna i topnie metali; stał tu również pręgierz, przy którym karano przestępców oraz kojec dla nieuczciwych przekupek.

Na Rynku odbywały się największe uroczystości hołdy koronacyjne i wspaniałe widowiska dworskie. Dziś, jak przed wiekami Rynek tętni życiem i jest sercem miasta, a otaczająca go wspaniała sceneria starej architektury czyni zeń jeden z najpiękniejszych placów w Europie.

Kościół Mariacki

Kościół Mariacki był zawsze główną farą mieszczan krakowskich , którzy nie szczędzili pieniędzy na jego wyposażenie. Historia obecnego kościoła sięga początków XIV wieku, kiedy na miejscu kamiennej bazyliki z XIII wieku zaczęto wznosić ceglany gotycki kościół z dwiema wieżami. W drugiej połowie XIV wieku dobudowano strzeliste prezbiterium, a następnie zburzono stary i wzniesiono nowy korpus kościoła.

Podwyższono również północną wieżę i nakryto ją wspaniałym gotyckim hełmem, który swój dzisiejszy kształt otrzymał w 1478 roku. Niższa wieża jest dzwonnicą kościoła; najstarszy z dzwonów liczy ponad pięćset lat. W dzisiejszej postaci kościół jest trzynawową bazyliką, z sześcioma otwartymi od wewnątrz kaplicami, dwiema wieżami i ośmiobocznym prezbiterium.

Wyższa wieża kościoła zawsze służyła jako strażnica miejska. W średniowieczu czuwający na niej dniem i nocą trębacz dawał sygnał do zamknięcia lub otwarcia bram w murach miejskich, a także gdy dostrzegł pożar lub zbliżającego się wroga.

Wnętrze świątyni wypełnione jest dziełami o wielkiej wartości artystycznej. W oknach prezbiterium zachowały się piękne gotyckie witraże z XIV wieku. W kruchcie stoją dwie wczesnogotyckie kropielnice z XIII wieku.

Wspaniały ołtarz główny – słynne dzieło Wita Stwosza – powstał w latach 1477-1489. Jest to jeden z największych i najpiękniejszych ołtarzy gotyckich w Europie. Wykonany w całości z drewna lipowego. Rzeźby ołtarza, polichromowane i bogato złocone przedstawiają sceny z Pisma Świętego.

Podstawę ołtarza (predellę) wypełnia Drzewo Jessego, tj. drzewo genealogiczne Marii. Pentaptyk tworzy jedna para skrzydeł nieruchomych i druga ruchomych oraz szafa ołtarzowa. Głównym wątkiem 12 płaskorzeźb widocznych na zamkniętych skrzydłach jest dzieciństwo Marii i cykl pasyjny.

Wewnętrzne części skrzydeł przedstawiają 6 scen: Zwiastowanie, Boże Narodzenie, Pokłon Trzech Króli, Zmartwychwstanie, Wniebowstąpienie oraz Zesłanie Ducha Świętego. Centralną część ołtarza zajmuje Zaśnięcie Matki Bożej. Ponad tym widnieje Wniebowstąpienie NPM. W zwieńczeniu dzieła zawarto akcent tryumfalny: Koronacja NP Marii, której towarzyszą postacie św. Wojciecha i św. Stanisława.

Tematem głównym ołtarza jest Zaśnięcie Matki Bożej. Pełne ekspresji i patosu postacie wyrzeźbione są z wielkim realizmem, artysta odtworzył najdrobniejsze nawet szczegóły, możliwe do zobaczenia tylko z bliska. Ołtarz ma on wymiary - 11 x 13 m; wysokość realistycznie oddanych postaci wynosi ok. 2,7 m.

Kościół świętej Barbary

Kościół Świętej Barbary wzniesiony około 1400 roku, mimo wielokrotnych w ciągu stuleci przebudów zachował swą postać ceglanej, jednonawowej świątyni gotyckiej. Widoczna po lewej stronie wejścia, bogato rzeźbiona kaplica to cmentarny "Ogrojec", dobudowany na przełomie XV/XVI wieku. Wnętrze kościoła przebudowane zostało gruntownie w okresie baroku. Po prawej stronie ołtarza - piękna gotycka rzeźba kamienna Pieta z około 1410 roku dłuta średniowiecznego artysty nieznanego imienia, zwanego Mistrzem Pięknych Madonn.

Kościół świętego Wojciecha

Kościół świętego Wojciecha - jeden z najstarszych w Krakowie zabytków architektury romańskiej - stał na tym miejscu jeszcze we wczesnym średniowieczu, nim wytyczono Rynek. W rezultacie badań prowadzonych przez krakowskie Muzeum Archeologiczne można było ustalić kolejne fazy rozwoju kościoła. Odkryto relikty najstarszej drewnianej budowli, prawdopodobnie z X lub początku XI wieku, oraz dolne partie murów pierwszego kościoła kamiennego z XI wieku. Na zrębach tych murów wzniesiono na przełomie XI/XII wieku obecny romański kościół z drobnej kamiennej kostki. W miarę jak narastał bruk Rynku (w ciągu stuleci podniósł się o 2 - 2,6 m), kościół zagłębiał się w ziemię. W XVII wieku mury kościoła podwyższono i dodano barokową kopułę.

Obecnie kościół odsłonięto prawie do podstawy; w południowej ścianie zachował się romański portal i próg kamienny. W podziemiach kościoła krakowskie Muzeum Archeologiczne urządziło ciekawą wystawę, na której obejrzeć można mury pięknego kościoła kamiennego, wczes-nośredniowieczny grób oraz odsłonięty i zakonserwowany oryginalny profil nawarstwień rynku od X do XVI wieku.

Wieża ratuszowa

Wieża ratuszowa jest ocalałą częścią gotyckiego ratusza z przełomu XIII/XIV wieku, zburzonego z początkiem XIX wieku. W jego rozległych podziemiach, które zachowały się do naszych czasów, mieściła się izba tortur, a także popularna, choć nie ciesząca się w mieście dobrą opinią piwiarnia i gospoda.

Stara dzielnica uniwersytecka

Uniwersytet Jagielloński - do XIX w. zwany Akademia Krakowska - jest najstarszą wyższa uczelnia w Polsce i jednym z najstarszych uniwersytetów w Europie. Założony przez króla Kazimierza Wielkiego dokumentem z dnia 12.V.1364 r., posiadał początkowo trzy wydziały: prawa, medyczny i filozoficzny. Wykłady odbywały się na Wawelu; król rozpoczął też budowę stałej siedziby Uniwersytetu na Kazimierzu (obecnie jedna z dzielnic Krakowa), ale po jego śmierci przerwano te prace na zawsze, podupadła również powołana przez niego uczelnia.

Collegium Maius

Collegium Maius (ul. św. Anny 8) jest najstarszą siedzibą Uniwersytetu Jagiellońskiego. Budowla ta jest pięknym przykładem gotyckiej architektury; surową ceglaną fasadę ożywiają ogromne okna Auli Jagielońskiej i dekoracyjny wykusz Izby Wspólnej. Najstarszą częścią kompleksu budynków Collegium Maius jest narożny dom z kamienia i cegły zakupiony przez króla Jagiełłę w 1400 roku. W ciągu XV i z początkiem XVI stulecia Collegium rozrastało się przez dołączanie domów sąsiednich, tworząc czworobok budynków, skupionych wokół arkadowego dziedzińca.

Wewnętrzny dziedziniec Collegium Maius - pełen powagi i dostojnego piękna - jest jednym z najbardziej romantycznych zakątków Krakowa. Z parterowych krużganków prowadzą wejścia do dawnych sal wykładowych; w jednej z nich zachowały się na ścianach geometryczne freski, służące w średniowieczu jako pomoce naukowe. Ukośne schody przecinają rytm arkad i prowadzą na I piętro, gdzie znajdują się wejścia do wielkich sal. Szczególny podziw budzi wspaniały złocony portal sali Obiedzińskiego - dawnej biblioteki - gdzie obecnie odbywają się posiedzenia senatu akademickiego.

Cennym zabytkiem jest kamienna tablica fundacyjna z połowy XV wieku, pochodząca z nie istniejącej już Bursy Jerozolimskiej, wmurowana w ścianę Collegium na wysokości I piętra. Największą z sal reprezentacyjnych jest Aula Jagiellońska z renesansowym kasetonem stropowym i pięknie rzeźbionymi stallami profesorskimi; na ścianach wiszą portrety królów, rektorów i dobrodziejów Uniwersytetu. W następnej sali, tzw. Izbie Wspólnej, zbierali się dawniej profesorowie na wspólne posiłki; dziś służy ona Uniwersytetowi do celów reprezentacyjnych. W Collegium Maius mieści się obecnie Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego; w Skarbcu obejrzeć można unikalne instrumenty astronomiczne z XV wieku, dawne insygnia profesorskie i wiele innych bezcennych dzieł sztuki i pamiątek historycznych. Szczególne wzruszenie księga studentów Uniwersytetu z wpisem Mikołaja Kopernika z 1491 roku. Collegium Maius to nie tylko szacowny zabytek przeszłości; część gmachu zajmuje Instytut Historii Sztuki, w kilku salach nadal odbywają się wykłady.

Rokrocznie 1 października w Auli Jagiellońskiej zbiera się senat akademicki i profesorowie, skąd w malowniczym pochodzie - przez dziedziniec Collegium i Planty - udają się na uroczyste otwarcie roku akademickiego w Collegium Novum.

Droga królewska

Kraków - dawna stolica kraju - był przez kilka stuleci świadkiem niezwykle malowniczych widowisk, do których należały zwłaszcza uroczyste wjazdy koronacyjne królów polskich lub cudzoziemskich księżniczek, przybywających na zaślubiny i koronację, a także tryumfalne wjazdy zwycięskich wodzów.

Olśniewające przepychem, kilkutysięczne nieraz orszaki konne wjeżdżały do miasta przez Barbakan i Bramę Floriańska, a następnie przeciągały się tradycyjnie ulicą Floriańską, wzdłuż Rynku i ulicą Grodzką na Wawel. Na trasie królewskiego pochodu ustawiano zazwyczaj kunsztowne bramy tryumfalne, domy dekorowano barwnymi tkaninami, a gdy wjazd odbywał się wieczorem, miasto było wspaniale iluminowane.

Przy „Drodze Królewskiej” znajduje się wiele zabytkowych budowli, pamiętających malownicze orszaki monarsze.

Kościół Franciszkanów

Kościół Franciszkanów powstał w latach 1252 - 1269 z fundacji księcia Bolesława Wstydliwego dla zakonu Franciszkanów. Kościół z klasztorem zaczęto wznosić jeszcze przed lokacją Krakowa i wytyczeniem ulic, stąd też ulica Bracka wychodząca z Rynku pod kątem prostym później zatacza łuk, tak, by wylot jej znajdował się naprzeciw wejścia do kościoła. Świątynia ma bardzo starą tradycję. Pochowany tu został książę panujący, Bolesław Wstydliwy (zm. w 1279 r.) oraz jego siostra, bł. Salomea.
Gdy w 1289 roku wojska księcia wrocławskiego opanowały Kraków, Władysław Łokietek (wówczas jeszcze książę) w przebraniu mnicha ratował się ucieczką przez klasztor i mury miejskie, do których wówczas kościół przylegał. W refektarzu klasztoru franciszkańskiego młodziutka królowa Jadwiga spotykała się potajemnie ze swym narzeczonym księciem Wilhelmem, gdy zabroniono mu wstępu na zamek. W zakrystii kościoła przyjął w 1386 roku chrzest Jagiełło, przed koronacją na króla Polski i ślubem z Jadwigą.

W tej samej istniejącej do dziś zakrystii rozegrał się w 1461 roku ostatni akt długoletniej walki mieszczaństwa krakowskiego z możnowładcami. Gdy butny magnat, Andrzej Tenczyński znieważył publicznie płatnerza za to, że na czas nie dostarczył mu zbroi, w mieście wybuchły groźne zamieszki. Sprawca ich schronił się do kościoła Franciszkanów, ale rozwścieczony tłum wtargnął do środka i Tenczyński został zabity a ciało jego zawleczono na Ratusz, gdzie leżało kilka dni, zanim wydano je rodzinie. Za ten bezprawny czyn król Kazimierz Jagiellończyk skazał na śmierć sześciu rajców i mieszczan, których ścięto na Wawelu.

W obecnej swej postaci kościół jest budowlą gotycką, zniekształconą kilkakrotnymi przebudowami po wielkich pożarach i zniszczeniach wojennych. Z pierwotnej architektury zachowała się ceglana fasada od strony ul. Brackiej.

Średniowieczne wyposażenie świątyni zniszczyły pożary, obecny wystrój wnętrza pochodzi z XIX wieku.

Do kościoła przylegają zabudowania klasztorne, pochodzące głównie z XIV i XV wieku.

Kościół Dominikanów

Kościół Dominikanów stoi na terenie, gdzie jeszcze przed lokacją miasta istniała duża osada miejska z parafialnym kościołem pod wezwaniem św. Trójcy. Gdy w 1223 roku biskup Iwo Odrowąż sprowadził do Krakowa zakonników dominikańskich, osadził ich przy tym kościele, a parafię przeniesiono do świątyni Mariackiej. Jeszcze w pierwszej połowie XIII wieku powstał zespół dominikańskich zabudowań klasztornych wraz z nowym Kościołem, który rozbudowano i powiększono w XIV i XV wieku.
W obecnej swej postaci kościół jest trzynawową gotycką bazyliką ceglano - kamienną. Ukryty w neogotyckiej kruchcie wspaniały gotycki portal główny - uważany za najpiękniejszy w Krakowie - zdobią misterne ornamenty o motywach roślinnych, ptaki, figury ludzkie. W prezbiterium zachowała się wspaniała późnogotycka płyta nagrobna zmarłego w 1496 roku Filipa Kallimacha, wybitnego humanisty i przyjaciela króla Olbrachta, wykonana około 1500 roku w norymberskiej pracowni Vischerów według modelu Wita Stwosza. W gotyckich krużgankach klasztornych (wejście przez zakrystię lub od ul. Stolarskiej) zachowały się romańskie partie murów pierwszego kościoła; wmurowano tu około 150 nagrobków i tablic epitafialnych zmarłych w minionych wiekach patrycjuszy krakowskich i dostojników kościelnych. Widoczne na nich napisy i wizerunki są niezwykle ciekawe zarówno z punktu widzenia artystycznego jak i kulturowego. Przepiękny klasztorny refektarz mieści się w dawnym romańskim kościele z XI i XII stulecia; na jednej ze ścian świetnie zachowane malowidło gotyckie z XV wieku.

Kościół św. Andrzeja

Spośród wzniesionych przed połową XIII wieku sakralnych budowli Krakowa najlepiej zachował się kościół św. Andrzeja przy ulicy Grodzkiej. Świątynia była centralnym punktem osady nazywanej „Okołem”, która znajdowała się pomiędzy starym Krakowem (według lokalizacji z roku 1257) a Wzgórzem Wa-welskim. Budowlę tę wzniesiono w latach 1078-1098. Fundatorem był Sieciech (palatyn Władysława Her-mana). Obecny kształt uzyskała w połowie XII wieku. Podczas najazdu Tatarów w roku 1259 została częściowo zburzona. W latach 1316-1320 przy kościele osadzono klaryski, które zamieszkują przyległy klasztor do dnia dzisiejszego.

Bazylika jest trzynawowa, posiada transept i prostokątne prezbiterium z półkolistą apsydą. Ze ściany zwróconej do ulicy Grodzkiej „wyrastają” dwie ośmioboczne wieże z biforiami w górnych ich kondygnacjach. Pomiędzy wieżami znajduje się rozdzielone dwoma kolumnami triforium. We wnętrzu barokowe wyposażenie ostro kontrastuje z surowością i prostotą architektury romańskiej. Przykościelny skarbiec zawiera najstarsze w Europie figurki jasełkowe, wykonane w XIV wieku. Ufundowała je prawdopodobnie Elżbieta Łokietówna.

Kościół świętego Idziego

Kościół świętego Idziego, maleńki, przycupnięty u stóp Wawelu kościółek gotycki, powstał w pierwszej połowie XIV wieku jako fundacja króla Władysława Łokietka i jego żony Elżbiety.

Stara tradycja mówi o istnieniu na tym miejscu kościoła pod wezwaniem św. Idziego już z końcem XI lub na samym początku XII wieku, wzniesionego przez panującego księcia Władysława Hermana i jego żonę Judytę jako votum dziękczynne po przyjściu na świat upragnionego syna, Bolesława III zwanego Krzywoustym.

Dom Długosza

Dom Długosza (ul. Kanonicza 25). Stojący w bliskim sąsiedztwie Wawelu sędziwy budynek z XIV wieku służył niegdyś królowi Jagielle jako łaźnia. W następnym stuleciu budynek przeszedł na własność Jana Długosza (1415 - 1480), wybitnego historyka i kronikarza, kanonika krakowskiego, wychowawcy synów królewskich. W XVI wieku mieszkał tu również inny wielki historyk polski, Maciej Miechowita.

W ścianę budynku (od strony ul. Podzamcze) wmurowana jest wczesnogotycka tablica fundacyjna z roku 1480, przeniesiona tu z nie istniejącego już domu Psałterzystów na Wawelu; widoczna na niej klęcząca postać jest wizerunkiem Jana Długosza

Wawel

Na wzgórzu wawelskim nawarstwiały się pamiątki przeszłości narodu polskiego od zarania jego dziejów. Jest to miejsce, którego piękno i niepowtarzalny nastrój stwarza zarówno wspaniała architektura, liczne dzieła sztuki i pamiątki historyczne, jak i malownicze poleżenie nad zakolem Wisły z widokiem na stary Kraków. Wawel pozostaje w pamięci zwiedzających na długo.

Historia Wawelu wiąże się ściśle z początkami Krakowa. Mistrz Wincenty, zwany Kadłubkiem - średniowieczny kronikarz, spisujący z początkiem XIII w. dzieje Polski - zanotował miejscową legendę o księciu Kraku, który zgładził strasznego smoka, zamieszkującego jedną z jaskiń wzgórza wawelskiego. "Wkrótce potem na smoczej skale założono słynne miasto od imienia Kraka Krakowem zwane".

Począwszy od X wieku Wawel był ośrodkiem władzy, siedzibą książąt i królów polskich, a katedra od 1320 r. - przez cztery z górą stulecia - miejscem ich koronacji i pochówku. W XIV w., za panowania Kazimierza Wielkiego, rozpoczyna się okres świetności Wawelu. Dobiegają końca prace przy budowie gotyckiej katedry, król wznosi okazały zamek, na którym gości monarchów i książęta z całej niemal Europy. Na Wawelu przebywają znakomici uczeni, tutaj powstaje powołany przez króla uniwersytet. Wieki XV i XVI są dla Wawelu równie pomyślne.

Katedra Wawelska

Katedra - gotycka bazylika z trzynawowym korpusem i nawą poprzeczną jest już trzecią z kolei katedrą wawelską. Pierwszą zaczęto wznosić około 1020 roku za panowania Bolesława Chrobrego, ale budowli tej nie ukończono, zapewne na skutek zniszczeń, jakich doznała w czasie najazdu. Druga - romańska bazylika z przełomu XI/XII wieku spłonęła w 1305 roku i na jej miejscu w latach zbudowano 1320 - 1364 obecną katedrę.

Katedra wawelska była przez kilka stuleci miejscem koronacji królów i królowych polskich (pierwsza koronacja, Władysława Łokietka, odbyła się w 1320 roku, ostatnia Augusta III Sasa, w 1734 roku). Tu również odbywały się uroczyste pogrzeby królów. Wejście do katedry prowadzi przez wielkie, okute żelazną blachą drzwi z czasów Kazimierza Wielkiego, ozdobione królewskim monogramem - literą K zwieńczoną koroną. Wnętrze świątyni - muzeum wypełniają dzieła sztuki i pamiątki historyczne gromadzone przez wiele stuleci. W środkowej nawie wznosi się mauzoleum ze srebrną trumną św. Stanisława.

Na szczególną uwagę zasługują gotyckie baldachimowe nagrobki królewskie stojące pod arkadami międzynawowymi - kamienny sarkofag Władysława Łokietka z pierwszej połowy XIV wieku, sarkofag króla Kazimierza Wielkiego z końca XIV wieku oraz najpiękniejszy z nagrobków królewskich, późnogotycki sarkofag Władysława Jagiełły, z leżącą na tumbie postacią króla w stroju koronacyjnym. Nagrobek króla Kazimierza Jagielończyka jest dziełem Wita Stwosza, twórcy słynnego ołtarza w kościele Mariackim

Posągi na sarkofagach są rzeźbami portretowymi, odtwarzającymi wiernie rysy twarzy zmarłych królów. W średniowieczu trumny z ciałami władców chowano pod ołtarzami, głęboko pod posadzką katedry, potem sarkofagi królewskie umieszczano w podziemnych kryptach grobowych. Charakterystyczny dla katedry wawelskiej jest otaczający ją wieniec kaplic, fundowanych już od samego początku jej budowy przez królów i biskupów.

Zejście do grobów królewskich znajduje się na lewej bocznej nawie katedry. Prowadzi ono wprost do krypty św. Leonarda, będącej pozostałością drugiej, romańskiej katedry z XI/XII w. Pośrodku krypty grób biskupa Maura (zmarłego w 1118 r.), pod ścianami sarkofagi królewskie, a także trumny Tadeusza Kościuszki i księcia Józefa Poniatowskiego. Wykute w murze przejście prowadzi do dalszych podziemi z sarkofagami królów i królowych z dynastii Jagiellonów i Wazów. W osobnych kryptach złożono trumny dwu wielkich poetów Adama Mickiewicza i Juliusza Słowackiego oraz marszałka Józefa Piłsudskiego.

Rotunda NM Panny

Jest jedną z najstarszych budowli na wzgórzu wawelskim. Przedromańska rotunda z płytek kamiennych wzniesiona została w X lub z początkiem XI wieku, zapewne jako kaplica zamkowa. Później włączono ją do systemu fortyfikacyjnego Wawelu i zamieniono na basztę obronną. W XIV wieku, za panowania Kazimierza Wielkiego, rotundę odrestaurowano i poświęcono ponownie jako kaplicę pod wezwaniem św. Feliksa i Adaukta; w czasie rozbudowy zamku w XVI wieku została odbudowana i włączona do części gospodarczej zamku, mieszczącej tak zwane kuchnie królewskie.

Baszta Sandomierska

Gotycka baszta z XV wieku, połączona była dawniej z basztą Senatorską potężnym murem obronnym i strzegła przeprawy przez Wisłę, która niegdyś płynęła tuż u jej stóp.

Wieża Złodziejska

Wieża złodziejska jest najstarszą spośród baszt Wawelu. Budowlę jej rozpoczęto w XIV wieku, a ukończono w następnym stuleciu. Nazwa wieży pochodzi zapewne jeszcze z czasów, gdy w głębokich jej lochach więziono złodziei.

Wieża Senatorska

Potężna gotycka baszta z cegły i kamienia łamanego, zbudowana została w połowie XV wieku. Nazwa jej pochodzi prawdopodobnie stąd, że niegdyś służyła jako więzienie dla przestępców pochodzących ze szlachetnych rodów. W 1428 roku więziono tu ponoć Krzysztofa Szafrańca, pana na zamku w Pieskowej Skale, skazanego za napady na karawany kupieckie. Później baszta została połączona z zamkiem i służyła jako garderoba.

Fundamenty Kościoła św. Michała

Drewniany kościół pod tym wezwaniem stał już na tym miejscu w XII wieku; przebudowany w 1335 roku przez króla Kazimierza Wielkiego na murowany, posiadał sklepienie oparte na jednym filarze. Kościół ten służył w XV wieku jako kaplica cmentarna królów przed ich uroczystym pogrzebem w katedrze. Również i ten kościół zburzono w XIX wieku.

Fundamenty Kościoła św. Jerzego

Fundamenty kościoła św. Jerzego są pozostałością kościoła parafialnego, wzniesionego w 1346 roku z inicjatywy króla Kazimierza Wielkiego dla zamieszkałej na wzgórzu wawelskim ludności.

Kościółek został rozebrany w pierwszej połowie XIX wieku.

Stradom i Kazimierz

Historia tych starych dzielnic Krakowa sięga bardzo dawnych czasów. Stradom był w średniowieczu osada zamieszkała głównie przez rzemieślników, zaś Kazimierz odrębnym, niezależnym od Krakowa miastem, lokowanym w 1335 r. na prawie magdeburskim przez króla Kazimierza Wielkiego, który nadał mu również swoje imię jako nazwę.

Kościół Bożego Ciała

Kościół Bożego Ciała w zasadniczym swym zrębie powstał w latach 1335 - 1342, choć prace przy jego budowie trwały jeszcze do XV wieku. Król Władysław Jagiełło osadził przy tym kościele sprowadzonych w 1405 roku z Czech księży Kanoników Regularnych Laterańskich. Monumentalna ceglana świątynia zachowała do dziś postać gotyckiej bazyliki z XIV i XV wieku.

W prezbiterium na uwagę zasługują kute w kamieniu średniowieczne sklepienia oraz gotyckie witraże.