Styl w architekturze i sztukach plastycznych panujący w Europie w okresie dojrzałego i późnego średniowiecza. Stanowi szczytowe osiągnięcie kultury rycerskiej, mieszczańskiej a także dworskiej. Rozwijał się w kilku fazach od połowy XII w. i trwał do końca XV w. Nazwa gotyk pojawiła się w pismach L. Ghibertiego a następnie G. Vasariego jako negatywne określenie sztuki powstałej między sztuką romańską a renesansem, mylnie uważanej za wytwór barbarzyńskich Gotów odcinających się od tradycji antyku.
Sztuka gotycka powstała ok. 1140 we Francji i początkowo rozwijała się w rejonie Ile-de-France, od XIII w. objęła Europę Zachodnią (Francja, pn. Hiszpania), Europę Środkową (Niemcy, Szwajcaria, Czechy, Węgry, Polska), Europę południowo-północną, Włochy, na północy Anglię i południową część Skandynawii. Dzięki wyprawom krzyżowym dotarła na Cypr i na Bliski Wschód.
Styl gotycki był przede wszystkim stylem sakralnym opartym na systemie myśli religijnej związanej ze scholastyką, jej zasadzie jedności i podporządkowania w traktowaniu świata jako tworu Bożego. Toteż jedną z podstawowych cech sztuki gotyckiej był uniwersalizm widoczny w obowiązującej wykładni podstawowych prawd wiary. Realizował ją język artystyczny operujący symbolem, alegorią, schematem i typem ikonograficznym.
Zaczęto rezygnować z naw poprzecznych, i wyrównano wysokość nawy głównej z bocznymi. Stało się to możliwe właśnie dzięki opracowaniu sklepienia krzyżowo-żebrowego, opartego na czterech filarach (kolumnach), a nie na ścianach, jak wcześniej. Dzięki temu też całość można było bardzo podwyższyć. W tej sytuacji same ściany stały się tylko osłoną chroniącą wnętrze świątyni przed wpływami atmosferycznymi. To z kolei umożliwiło budowę dużych okien, zakończonych łukiem ostrym. W romanizmie nie było to możliwe, ponieważ fragmenty ściany między jednym dużym oknem, a drugim nie utrzymałyby dachu. Wsporniki zewnętrzne, podpierające górną część ściany. Na początku miały ona kształt łuku. Później opracowywano coraz wymyślniejsze formy. W przypadku bazyliki wyrastały one ze ścian naw bocznych lub kaplic i podpierały górną część ściany nawy głównej. W przypadku kościołów o równej wysokości wszystkich naw podpory wychodziły bezpośrednio z ziemi.
Gotyk miał trzy fazy rozwojowe:
- wczesną (francuską primaire 1150-1200, angielską Early English 1175-1270, niemiecką Früchgotik 1230-1300,
- dojrzałą francuską rayonnant 1200-1250, angielską Dekorated Style 1270-1350, niemiecką Hochgotik 1300-1350,
- późną francuską flamboyant, angielską Perpendicular Style, niemiecką Spätgotik XVI/XVI w.).
GOTYK WE FRANCJI
W dziedzinie architektury styl gotycki wieńczy ciągłość rozwoju konstrukcji i systemu dekoracji architektonicznej. Dotychczasowe sklepienia romańskie (kolebkowe i krzyżowe) miały ograniczoną żywotność (widoczną w rozwarciu spoin i załamaniu zworników ), aniżeli podobne fragmenty sklepień o łuku prostym podwyższonym. Toteż w Ile-de-France zaczęto konstruować ostrołukowe sklepienia z żebrami z którymi współpracuje system podpór obejmujący filary, szkarpy, łuki. Pozwoliło to na wprowadzenie systemu szkieletowego, zdjęcie części ciężaru ze ściany, znaczne jej podwyższenie oraz wprowadzenie dużych okien witrażowych.
Pierwszą budowlą gotycką był podparyski kościół Saint Denis zbudowany ok. 1140, dalszy rozwój wyznaczyły budowy katedr w Sens, Noyon, Paryżu, Laon, Chartres, Amiens, Beauvais. Typowa katedra francuska reprezentuje typ 3-nawowej (wyjątkowo 5), transeptowej bazyliki z półkolistym chórem z obejściem otoczonym wieńcem kaplic, z fasadą zachodnią 2-wieżową mającą zwykle 3 portale, nad którymi mieści się ogromna rozeta. Układ ścian wewnętrzny początkowo ma charakter 3-strefowy (Arkady, Empory, okna, a następnie 4-strefowy poprzez dodanie Trioforiów ).
ARCHITEKTURA GOTYKU W EUROPIE
Na gotyckiej architekturze Francji wzorowała się nieomal cała Europa, tworząca jednak lokalne odrębności, np. w Anglii dominował horyzontalizm i duża długość budowli, podwójne transepty oraz rozmaitość sklepień i wielkie przeszklone płaszczyzny. Najwspanialsze katedry angielskie zbudowano w Cantenbury (po 1174), Wells, Lincoln (po 1192), Salisbury. W konserwatywnych Włoszech, architektura gotycka nie stworzyła pełnego systemu zaledwie przejmując pewne elementy, jak sklepienie żebrowe. Nową koncepcję przestrzeni gotyckiej zrealizowano jednak w kościele św. Franciszka w Asyżu.
Wpływ gotyku najbardziej był widoczny we Florencji - wnętrze S. Maria Novella 1246, S. Maria del Fiore z 3-portalową fasadą typu francuskiego, ponadto kościół Santa Croce. Charakter zachodnioeuropejski otrzymała katedra mediolańska 1387 i fasada katedry w Orvieto. W Niemczech miało miejsce duże zróżnicowanie środowisk, główną rolę przypisuje się dominikanom, cystersom i zakonowi krzyżackiemu, zwłaszcza w zakresie architektury obronnej.
RZEŹBA I MALARSTWO
W rzeźbie i malarstwie dominowała tematyka religijna, ujęta często w skomplikowane cykle o watkach zaczerpniętych ze Starego i Nowego Testamentu. Rozwój formalny prowadził od przedstawień stylizowanych i idealizowanych do realizmu i coraz większej ekspresji. Rzeźba (gł. kamienna) była początkowo silnie związana z architekturą, zdobiła portale i różne elementy architektoniczne, stopniowo nabierała samodzielności.. Do największych osiągnięć w dziedzinie rzeźby gotyckiej należy wprowadzenie naturalnej wielkości postaci umieszczonych przy kolumnach w portalach. Wykształciła się też rzeźba nagrobkowa (płyty, tumby i nagrobki baldachimowe), do rozkwitu doszła wolno stojąca polichromowana rzeźba kamienna, a zwłaszcza drewniana (pieta, Chrystus Bolesny, krucyfiksy, Madonna z dzieciątkiem) oraz ołtarzowa. Najwybitniejszymi twórcami byli: P. Parler, C. Sluter, M. Pacher, W. Stwosz, T. Riemensneider, N. Pisano.
W dziedzinie malarstwa gotyk był okresem rozkwitu witrażownictwa (słynne witraże w Chartres, Kolonii, Augsburgu, północna Francja: Bourges, oraz paryska St. Chapelle). Malarstwo ścienne rozwijało się głównie na terenie Włoch( powód, mała powierzchnia do dekoracji), gdzie szczytowymi przykładami są freski D.B. Giotta, który stworzył na przełomie XIII i XIV w. styl monumentalnego (monumentalizm) dramatyzmu oraz nową ikonografię świętych a zwłaszcza św. Franciszka z Asyżu. Nadal intensywnie kwitło malarstwo miniaturowe, które zerwało z płaską linearną (linearyzm) stylizacją na rzecz ujęć przestrzennych (główny ośrodek - Paryż i szkoła burgundzka z ośrodkiem w Dijon bracia Limburg), miniatury książkowe ewoluowały w kierunku realizmu, zapowiadając rozwój realistycznego malarstwa sztalugowego. We Włoszech rozwinął się styl narracyjny z wedutami i samodzielnym pejzażem Duccio di Buoninsegna, S. Martini. We Francji tworzył wielki J. Fouquet, a w Czechach Mistrz Teodoryk - twórca wizerunków świętych na zamku Karlstejnie oraz Mistrz z Trzebonii antycypujący tzw. styl piękny. Kwitło zwłaszcza malarstwo tablicowe, które wyrażało się w kompozycjach wielo skrzydłowych ołtarzy (tryptyki, poliptyki) z zamykanymi skrzydłami pokrytymi po obu stronach malowidłami lub płaskorzeźbami drewnianymi.
Zwornik, środkowy szczytowy element arkady lub skrzyżowania żeber w sklepieniu gotyckim, spaja konstrukcję w całość, niekiedy zdobiony jest rzeźbioną dekoracją ornamentalną o motywach roślinnych.
W Polsce początki architektury gotyckiej wiążą się z działalnością budowlaną cystersów (Jędrzejów, Wąchock, Koprzywnica, Sulejów) tworzące grupę małopolską opartą na wzorach burgundzkich. Pełne zastosowanie systemu gotyckiego nastąpiło w cysterskich kościołach na Śląsku: Lubiąż, Trzebnica. Na południu w XIV w. łączono użycie cegły i kamienia dla elementów konstrukcyjnych oraz detalu, odrębność ta została zapoczątkowana budową katedry na Wawelu w 1320. Obok katedry w sylwecie średniowiecznego miasta zaznaczała się wieża ratuszowa, fortyfikacje z barbakanem (Kraków), miejskie rezydencje rycerskie, sukiennice.
