Gotyk, romanizm

Architektura romańska i gotycka w Europie

Architektura gotycka
Określenie architektura gotycka odnosi się do stylu w architekturze europejskiej okresu późnego średniowiecza, od około połowy XII do początku XVI wieku. Za wzorcowy przykład budynku gotyckiego uważa się gotycką katedrę, choć w rzeczywistości był to również okres rozwoju architektury świeckiej (mieszczańskiej i rezydencjonalnej). Architektura gotycka
w zamierzeniu jej twórców miała w doskonały sposób odzwierciedlać boską naturę i wielbić Boga. Strzelista i ogromna bryła kościoła stała się symbolem czasów, w których religijność łączyła w sobie wyprawy krzyżowe i pragnienie wzniesienia się ku Bogu. W bryle dominują kierunki pionowe. Ich powtarzalność w bliskim sąsiedztwie, rozczłonkowanie bryły, delikatna dekoracja tworzą budowle ekspresyjne i lekkie. Barwne światło przenikające
do wnętrza przez wysokie witraże stwarza wrażenie uduchowienia
a powtarzające się we wnętrzu wertykalne linie i znaczna odległość do sklepienia kieruje wzrok ku górze.
Nazwa stylu
Architektura i styl gotycki nie mają żadnego historycznego związku
z plemieniem Gotów. Dla ludności italskiej gotyckie formy architektoniczne były równie obce i niezrozumiałe, jak poprzedzający go romanizm. Była
to nazwa pogardliwa nawiązująca do plemion najeżdżających kraj w V i VI wieku. Określenie to było synonimem barbarzyństwa opisujące wytwory kultury uważanej za prymitywną, użyte po raz pierwszy w połowie XV wieku
przez L.B. Albertiego. Negatywną ocenę stylu gotyckiego potwierdził Giorgio Vasari w XVI w. Styl gotycki był nazywany także stylem ostrołukowym. Jednak i to określenie nie jest właściwe. Ostry łuk występował nie tylko w architekturze gotyku. Spotyka się go m.in. już w okresie przedromańskim oraz
w architekturze islamu.
Geneza
Gotyk powstał około 1120 roku we Francji, następnie był stopniowo przejmowany przez pozostałe państwa (najwcześniej, ok. 1175 przez Anglię,
po 1200 roku przez Niemcy). Miejscem narodzin gotyku był region Ile-de-France), jednak pewne rozwiązania konstrukcyjne umożliwiające jego powstanie (np. sklepienie krzyżowo-żebrowe) zaczęły pojawiać się już
na przełomie XI i XII wieku w Normandii (vreux, Jumièges, Lessay), północnych Włoszech (kościoły w Rivolta d'Adda i w Mediolanie) i Anglii (katedra w Durham, lata budowy 1093-1128). Łuk ostry pojawia się np.
w Burgundii, m.in. w sklepieniu kościoła benedyktynów w Cluny z przełomu XI i XII wieku. Etapy bezpośrednio poprzedzające ukształtowanie się architektury gotyckiej mogą ilustrować kościoły klasztorne w Saint-Germer-de-Fly (dep. Oise) i Saint Martin-des-Champs (Paryż).
Łuk ostry, złożony zazwyczaj z dwóch odcinków kół, wraz z rozwojem gotyku staje się niejednokrotnie coraz bardziej skomplikowany. W Anglii pojawił się tzw. łuk Tudorów, łuk przybiera postać tzw. oślego grzbietu
a nad niewielkimi otworami występuje tzw. łuk kotarowy. Sam fakt pojawienia się coraz ostrzej budowanego łuku nie jest najistotniejszą cechą gotyku. Większe znaczenie miało odejście od przestrzeganej wcześniej rygorystycznej zasady wiążącej wysokość strzałki łuku z jego rozpiętością. Zmianie ulega także sposób konstruowania sklepień krzyżowych przez zastosowanie żeber podpierających kolebki. To z kolei, w połączeniu ze zmianami kształtu łuku, pozwala na znaczną dowolność w kształtowaniu rozwiązań sklepień przekrywających nawy. Dla odciążenia filarów część sił przenoszących się
ze sklepienia przerzucono za pośrednictwem łęków na stawiane poza obrysem bryły kościoła tzw. wieże sił. Po raz pierwszy takie rozwiązanie zastosowano
we Francji w XII wieku, w opactwie St-Denis pod Paryżem podczas przebudowy katedry przeprowadzonej w latach 1140 – 1144 według projektu opata Sugera. Części zrealizowane za życia opata obejmowały dwuwieżową fasadę zachodnią z przedsionkiem i część wschodnią (obejście prezbiterium). Ideą Sugera było stworzenie ziemskiego odpowiednika Niebieskiej Jerozolimy, budynku o wysokim stopniu linearności i przenikniętego światłem, inspirowanego pismami Psedo-Dionizego Aeropagity. Cienkie kolumny, okna
z witrażami i ogólne wrażenie wertykalizmu i lekkości złożyło się
na architekturę, której elementy ulegną nasileniu w ciągu dalszego rozwoju stylu gotyckiego.
Charakterystyka stylu
Budownictwo sakralne
W okresie gotyku najczęściej budowano kościoły na planie trójnawowej bazyliki, chociaż zachowało się także wiele przykładów zastosowania rozwiązań halowych. Bazyliki i hale mają znacznie wydłużony kształt i zakończone są podłużnymi prezbiteriami. Układ wzbogacają obejścia i wieńce kaplic. Fasadę zamyka jedna lub (częściej) dwie wieże. Czasem spotykane są także rozwiązania, w których zastosowano dwie wieże na zakończeniach transeptu albo obok niej. W Anglii powtarzane jest rozwiązanie znane z okresu romańskiego - wieża na skrzyżowaniu nawy głównej i poprzecznej. Wznoszone kościoły często odznaczały się ogromnymi rozmiarami. Wysokość wież często przekracza 100,0 m (np. kościół w Salisbury - 123,0 m, w Ulm - 161,5 m)
a sklepienia nawy głównej wznoszą się średnio 20 - 30 m nad poziomem posadzki. Rozmach wiąże się nie tylko z rozwojem sztuki budowlanej, ale także z rosnącą pozycją mieszczaństwa, które w wielu przypadkach było fundatorem budowli stawianych w poszczególnych miastach. Skromniejsze kościoły powstawały przy ośrodkach zakonnych hołdujących regule ubóstwa. Cechą najbardziej charakterystyczną dla gotyckich kościołów jest ich ogrom
i strzelistość. Gotyckie kościoły były budowane niejednokrotnie przez dziesiątki lat. Zmieniająca się niekiedy sytuacja materialna fundatorów powodowała przerywanie budowy niedokończonych wież (stąd w wielu gotyckich kościołach wieże mają różną wysokość) i wystroju elewacji. Dzieła kończono czasem
po latach, w innej epoce i w innym stylu.
Gotyk podkreśla werykalizm budynku i cechuje się szkieletową budową. Zastosowanie łuków przyporowych, ostrych łuków w elementach konstrukcyjnych i sklepień krzyżowo-żebrowych pozwoliło na prawie całkowite wyeliminowanie ściany, zastąpionej przez okna wypełnione witrażami. Masywne filary stosowane w romanizmie zmieniły się w gotyku w pęki służek, których przedłużeniami stały się żebra sklepienne. Część obciążeń przenoszonych przez żebra sklepienne przerzucono powyżej dachów
na dobudowane z zewnątrz wieże sił zwieńczone ostro zakończonymi sterczynami. W budowlach halowych siły te przejmowały skarpy. Podparcie sklepień na żebrach pozwoliło na wprowadzenie sklepień żebrowych przekrywających pola o dowolnym kształcie. Udoskonalenie techniki pozwoliło na bardziej racjonalne wykorzystanie przekrojów żeber. Trójkątne pola sklepień krzyżowo-żebrowych dzieli się na mniejsze trójkąty i tak pojawia się sklepienie gwiaździste, ukośnie przecinające się żebra układają się w sklepienie sieciowe (siatkowe), ułożenie wysklepek pod różnymi kątami tworzy sklepienie kryształowe. Różny, często zawiły układ żeber, prowadzi do konstrukcji wielu odmian sklepień żebrowych o fantazyjnym rysunku. Całości wrażenia dopełniała dekoracja rzeźbiarska, pokrywająca kapitele kolumn i służek, zworniki (klucze) w miejscu przecięcia się żeber, konsole podpierające służki
|a także fasady zewnętrzne, w szczególności koncentrująca się na portalach zwieńczonych trójkątną wimpergą i w galerii królewskiej. Krzywizny zdobią czołganki (żabki), szczyty wieńczą kwiatony, w portalach miejsce półkolumn często zajmują rzeźby królów i proroków (tzw. portal królewski). Wśród ornamentów rzeźbiarskich pojawiają się motywy roślinne i zwierzęce. Artyści chętnie sięgają do rodzimych wzorów, wykorzystując powszechnie znane kształty np. winorośli, bluszczu, liści koniczyny, dębu czy najzwyklejszych polnych kwiatów. Motywy roślinne przeplatają się z wizerunkami ptaków
i innych zwierząt. Nie obce są fantazyjne stwory w postawie wyprostowanej albo skulone (maszkarony). Rzeźbę cechuje realizm i coraz wyraźniejsza ekspresja. Obróbka detali rzeźbiarskich jest niezwykle staranna, nie ma znaczenia czy element architektoniczny będzie mógł być podziwiany przez widza, czy też umieszczony wysoko ponad ziemią pozostanie niewidoczny
w swoich szczegółach. Artysta tworzył na chwałę Boga. Szczyt zdobią niewielkie wnęki zwane blendami, których wnętrze często pokrywane jest tynkiem, a czasem urozmaicane podziałem przy pomocy laskowania. Ściany dodatkowo zdobią wielobarwne freski. Najważniejszym elementem wnętrza
są rozbudowane ołtarze szafiaste, a całość wzbogaca wielobarwne światło wpadające do wnętrza przez kolorowe witraże wbudowane w okna podzielone na mniejsze pola maswerkami, których układ stawał się coraz bogatszy
i bardziej skomplikowany. Pod koniec gotyku (XV w.) rozbudowano go do stylu zwanego flamboyant (gotyk płomienisty). Specyficzna odmiana gotyku, tzw. gotyk redukcyjny, rozwinęła się na terenach, na których przeważało budownictwo ceglane (północne Niemcy, Polska i kraje bałtyckie). Przykładami budowli reprezentujących tę odmianę mogą być kościoły Mariackie
w Stralsundzie i w Gdańsku.
Budownictwo świeckie
Rozbudowa miast i siedzib władców to przede wszystkim doskonalenie ich funkcji obronnych, które musiały zabezpieczyć ich mieszkańców przed coraz
to doskonalszymi technikami oblężniczymi. Okres gotyku to nie tylko udoskonalenie machin oblężniczych, ale i w jego schyłkowym okresie pojawienie się artylerii. Mury obronne wieńczy krenelaż, a obronę ułatwiają hurdycje, zastąpione w XIV wieku machikułami. Nad poszerzonymi fosami buduje się najczęściej mosty zwodzone, podnoszone w całości lub w części przy murach. Po podniesieniu stanowią dodatkową osłonę bram. Przedpole chronią budowane barbakany połączone szyją z bramami w murach obronnych.
Na znaczeniu tracą donżony. W drugiej połowie XV wieku, w dolnej partii murów pojawiają się otwory strzelnicze dla ustawionej po jej wewnętrznej stronie dział artyleryjskich. Coraz większe znaczenie w zabudowie miast mają ratusze, siedziby władzy miejskiej. W budowlach wznoszonych po północnej stronie Alp przeważa układ, w którym na parterze lokowane są hale targowe,
a piętro zajmują biura i pomieszczenia obrad rajców. Wraz z rozwojem pełnionych funkcji budowle są rozbudowywane. W podziemiach coraz częściej lokowane są więzienia i izby tortur, a w nadziemnych częściach budowli sale sądownicze. Miejskie zbrojownie początkowo lokowano także
w pomieszczeniach ratusza. Z czasem przeniesiono je do osobnych budowli zwanych arsenałami, a amunicję do prochowni. W miastach leżących w pobliżu szlaków handlowych pomieszczenia handlowe w ratuszach szybko stają się zbyt małe. Stąd często pojawiają się osobne budowle pełniące tę funkcję. Ponadto bogate cechy rzemieślnicze budują swoje własne hale mieszczące również biura, sale zebrań i pokoje gościnne. Na obrzeżach miast powstają szpitale, budowane najczęściej przez bractwo Św. Ducha (rzadziej zajmują się tym inne zakony).
W szpitalach oprócz jednej czy też dwóch izb dla chorych mieści się kaplica, sale dla zakonników i pomieszczenia gospodarcze. Domy bogatszych mieszczan w końcowej fazie gotyku to budowle złożone z dwóch części połączonych niewielkim dziedzińcem. Część frontowa mieści na parterze pomieszczenia przeznaczone dla klientów, a na piętrze izby mieszkalne właściciela.
Za podwórkiem, w części tylnej, lokowane są zazwyczaj na parterze składy, stajnie, wozownie. Piętro zajmują pomieszczenia dla służby. Początkowo były to budynki drewniane w całości lub budowane z kamienia albo cegły, w części dolnej z piętrem w konstrukcji drewnianej. Powtarzające się pożary zmusiły
do zastąpienia drewna materiałami niepalnymi. Nadal istotną rolę
w budownictwie odgrywał kamień. Zwłaszcza elementy konstrukcyjne przenoszące znaczne naprężenia ściskające musiały cechować się dużą wytrzymałością oraz odpornością na działanie czynników atmosferycznych. Żebra łęków i filarów systemu przyporowego umieszczone po zewnętrznej stronie budowli były narażone na opady deszczu i mróz. Zwłaszcza w tych miejscach lepiej sprawdzał się ściśle dopasowany kamień. Stosowana w tych miejscach cegła była nie tylko mniej odporna, ale także podczas wznoszenia budowli wymagała więcej czasu i cierpliwości z uwagi na zastosowanie do jej łączenia wolno twardniejącej zaprawy wapiennej. Jej mniejsza wytrzymałość powodowała z kolei zwiększenie przekrojów, a wrażliwość - konieczność jej zabezpieczenia okładzinami z płyt kamiennych. Zachowały się także budowle, w których przy pogrubionych filarach międzynawowych i zmniejszonej smukłości nawy głównej, ukrywano łęki oporowe pod zadaszeniem. Na terenach uboższych w kamień znacznie częściej sięgano do cegły jako głównego materiału, a budowle stawiano w układzie halowym. Cegła zdobiona jest różnobarwną polewą (stalowoczarną, brunatną, zieloną lub czerwoną). Układa się ją w wielobarwne wzory zdobiące obramowania np. portali lub płaszczyzny ścian. Od tego tła często odcinają się tynkowane blendy urozmaicające szczyty budowli.
Katedra Notre-Dame w Paryżu
Królowa francuskiego gotyku, bohaterka powieści Wiktora Hugo, opromieniona nieśmiertelną sławą i okryta legendą, katedra Notre-Dame (Najświętszej Panny Marii), położona na wyspie Cite pośrodku Sekwany, stanowi, obok Wieży Eiffla i Luwru, najcenniejszą ozdobę Paryża. Jej budowę podjął w roku 1163 biskup Maurice de Sully. Kamień węgielny położył pod nią sam papież Aleksander III. Budowa ogromnej katedry trwała kilkadziesiąt lat. Zaczęto ją od chóru, ukończonego w roku 1182. Główny korpus świątyni, wraz z transeptem, czyli nawą poprzeczną (aczkolwiek jeszcze bez fasad), był gotowy w 1196 roku. Fasadę zachodnią, wejściową, ukończono w 1208 roku. Wreszcie w drugiej ćwierci XIII wieku oraz w latach 1250-1260 ukończono fasady transeptu i otoczono dookoła pięcionawową świątynię wieńcem kaplic. Z tej ostatniej fazy budowy znamy nazwiska dwu artystów pracujących przy katedrze: byli to Jean de Chelles i Jean Ravy. Imponujące są rozmiary katedry. Jej długość osiąga 130m. Wysokość nawy głównej do służek łuków sklepiennych wynosi 35m, wysokość wieży fasady – 69m. Prace konserwatorskie w XIX wieku (m.in. rekonstrukcja galerii królów żydowskich w fasadzie zachodniej, przeprowadzona według rysunków architekta Viollet-le-Duc) nie zmieniły wyglądu świątyni.
Nowy system sklepień (krzyżowych, o ostrych łukach) oraz stosowanie łuków przyporowych po zewnętrznej stronie ścian, przejmujących ciężar sklepień i przekazujących go na skarpy, umożliwiało architektom gotyckim wznoszenie budowli wysokich, strzelistych, o ścianach z dużymi oknami, budowli o formach dynamicznych, pnących się ku górze. Liczne skarpy, łuki przyporowe, zdobione pinaklami i sterczynami, nadają budowlą, zwłaszcza sakralnym, wygląd jakby rusztowań. Nowy kształt Civitas Dei – Miasta Bożego – zdawał się uosabiać, przez owo pięcie się ku niebu, średniowieczną ideę życia wiecznego jako jedynego świata, dla którego ziemski miał być tylko przedsionkiem. Paryska katedra, wzniesiona w pierwszej i drugiej fazie gotyku, nie ma jeszcze tej strzelistości co późniejsze. Zarówno w bryle, jak w nawie głównej proporcje utrzymane są jeszcze w pełnej harmonii. W fasadzie frontowej decyduje o tym podział na trzy kondygnacje, z których kolejne są coraz niższe i coraz lżejsze. Ten sam ład panuje we wnętrzu, zwłaszcza w nawie głównej podzielonej również jak gdyby na trzy kondygnacje.
Notre-Dame ma wiele rówieśniczek i następczyń na terenie Francji, gdzie gotyk pojawił się najwcześniej i pozostawił najpiękniejsze świadectwa. Sławą żadna jednak paryskiej świątyni nie przewyższa.

Katedra św. Marka w Wenecji

Patron Wenecji, św. Marek, nie mógł otrzymać wspanialszej, godniejszej siebie świątyni. Przejrzystość planu budowli, opartego na równoramiennym krzyżu greckim, ginie w przepychu dekoracji wnętrza, ustępuje miejsca wybujałej, nieomal fantastycznej i baśniowej strojności bryły. W kompozycji całości dominują wpływy architektury bizantyjskiej, zwłaszcza kościoła Apostołów w Konstantynopolu. Nie jest wykluczone, że w budowie katedry brali udział właśnie mistrzowie bizantyjscy. Ale i ów bizantynizm kościoła daleki jest od czystości stylu. Mieszają się tu ponadto formy romańskie (obecny kościół zaczęto budować w XI stuleciu, na miejscu wcześniejszej bazyliki)
z gotyckimi, przeważającymi w elewacjach zewnętrznych, lecz również swoiście przekształconymi.
Nad fantazyjną bryłą katedry, o fasadach przeprutych ozdobnymi portalami, których formy powtarzają się w attykach drugiej kondygnacji, wyrasta pięć wielkich kopuł. Cztery przesklepiają ramiona naw, piąta-najokazalsza i największa-piętrzy się nad skrzyżowaniem naw. Nad fasadami strzelają ponadto wysokie gotyckie wieżyczki ze statuami. Prawie każdy element (archiwolty, portale, attyki, wieżyczki) pokrywa ozdobny ornament. W tympanonach portali i attyk widnieją malowidła. Nad archiwoltą spinającą portal główny od strony zachodniej dumnie stoją antyczne brązowe posągi koni, ongiś wieńczące łuk triumfalny Nerona w Rzymie, w IV wieku przewiezione przez Konstantyna do jego nowej stolicy, a w XII wieku sprowadzone przez wenecjan z Konstantynopola (zajętego w 1204 roku w trakcie czwartej wyprawy krzyżowej) i tu właśnie ustawione, ku ozdobie katedry. Kolumny fasad-to również bizantyjski „import” zwycięskich wenecjan.
Równie wspaniale przedstawia się wnętrze katedry-przestronne, pokryte drogocennymi mozaikami oraz dekoracją rzeźbiarską i malarską. I tu nie brak zarówno wpływów bizantyjskich, jak dzieł rzeczywiście bizantyjskich. Przepych „malarskiego” wnętrza, migotliwość w blasku światła mozaik, złota, srebra i szlachetnych kamieni, zacierają konstrukcyjną przejrzystość, oszałamiają bogactwem i rozmaitością. Każdy szczegół budowli, wznoszonej i upiększanej z przerwami w ciągu kilku stuleci (aż do XVII wieku wprowadzono pewne uzupełnienia, choć zasadnicze prace ukończono w XIII wieku), wiąże się z bogatą historią. Katedra św. Marka – strojna, pyszna, przebogata – to jak gdyby wierne zwierciadło bogatej ongiś, potężnej i oczarowującej Wenecji. Sława republiki, sława miasta (dziś już tylko miasta Italii) przetrwała i trwa nadal, właśnie dzięki jego wspaniałym budowlom, takim jak katedra św. Marka, Pałac Dożów, Ca’ d’Oro, Santa Maria della Salute czy Ponte Rialto.

Kościół opactwa Westminster w Londynie
W rzędzie wielkich katedr i kościołów gotyckich Anglii londyńskie opactwo Westminster zajmuje miejsce szczególne. Zarówno pod względem architektonicznym, jak historycznym. Już w roku 616 na miejscu dzisiejszego opactwa miał podobno istnieć kościółek, przebudowany w 960 roku przez osadzonych tu benedyktynów. Przebudowy i rozbudowy kościoła trwały przez wiele wieków. Ostateczny kształt (pomijając przebudowę fasady zachodniej z wieżami w XIX w.) nadały mu czasy gotyckie, zwłaszcza tzw. okres średni w architekturze gotyku angielskiego, odpowiadający stylowi Decorated (ozdobnemu). Kościół opactwa Westminster już od czasów Wilhelma Zdobywcy (XI w.) był miejscem koronacji królów angielskich. Tu , po dziś dzień, odbywają się śluby członków rodziny królewskiej. Stanowi tez jak gdyby panteon: chór i nawy boczne świątyni prawie w całości zapełniają grobowce członków rodziny królewskiej i innych wybitnych ludzi Anglii.
Zasadnicza przebudowa gotycka, pod kierunkiem m.in. budowniczych Henryka z Westminster i Jana z Gloucester, trwała w latach 1245- 1269. powstał wówczas chór- zamknięty pięciobocznie, z obejściem, do którego przylgnęło pięć kaplic o rzadkim w Anglii planie podkowiastym oraz trójnawowy transept z piękną fasadą północną, utrzymaną w duchu francuskiej architektury gotyckiej. Budowa części nawowej tej wielkiej bazyliki ciągnęła się do XV w. (do 1269 roku wzniesiono tylko cztery pierwsze przęsła naw od strony transeptu). W ostatnich partiach tej części świątyni można już zauważyć przechodzenie od stylu ozdobnego ku stylowi wertykalnemu, właściwemu dla ostatniej fazy angielskiego gotyku. Ważnym etapem w dziejach rozbudowy kościoła opackiego było wyburzenie środkowej kaplicy w chórze i dobudowanie w jej miejsce w latach 1502- 1512 pięknej późnogotyckiej kaplicy Henryka VII. Określenie kaplica nie jest w tym przypadku najodpowiedniejsze, bo jest to dość dużych rozmiarów (26 x 39m ) bazylika dostawiona do chóru kościoła, z wieńcem pięciu kaplic od wschodu. Kościół opactwa Westminster odznacza się imponującymi rozmiarami i wyjątkowymi w Anglii proporcjami (nawiązującymi do katedr francuskich). Żaden inny kościół Anglii nie ma tak wysokiego wnętrza. Nawa główna jest tu trzykrotnie wyższa od szerokości. Szeroka na 22m (wyłączając rozpiętość transeptu), rozciąga się świątynia na 156m długości. Ogrom, piękno konstrukcji i wystroju, wreszcie bogata historia czynia z kościoła opactwa Westminster jedna z najsłynniejszych budowli nie tylko w Anglii.

Katedra w Mediolanie

Ogromna gotycka katedra w Mediolanie budowana była w ciągu XIV, XV i XVI w., dokończona zaś została dopiero na początku XIX wieku. Główna faza prac, która nadała budowli zasadniczy wygląd trwała jednak w latach 1386- 1418. plan krzyża łacińskiego, opracowany według francuskiego sposobu rozczłonkowuje jej wnętrze na pięć naw, z trójprzęsłowym transeptem i trójbocznie zakończoną absydą. Liczne skarpy, ozdobnie profilowane i wieńczone wieżyczkami, nadają bryle kształt łączący cechy gotyku francuskiego i niemieckiego. Jest to zrozumiałe, gdyż w projektowaniu i budowie katedry brali udział architekci włoscy (m.in. Simone da Orsenigo, Filarete, Giovanni Solario)., francuscy (m.in. Jean Mignot) oraz niemieccy (Heinrich III Parler). Właśnie dzieje budowy głównie zadecydowały o sławie świątyni. W finansowaniu, akceptowaniu planów i nadzorowaniu ich realizacji, wreszcie przy samej budowie brali udział wszyscy mieszkańcy miasta. Można by tu więc mówić o wielkim czynie społecznym. Przedsięwzięcie było rzeczywiście ogromne. Rozmiarami i kosztownością budulca świątynia miała przewyższyć wszystkie istniejące dotąd w Europie. Książę Giangaleazzo Visconti zwrócił się do architektów francuskich i niemieckich z prośbą o skopiowanie najwspanialszych kościołów w ich krajach i przysłanie rysunków do Mediolanu. Na ich podstawie miano opracować szczegółowe plany katedry mediolańskiej. Budowę rozpoczęto jednak wcześniej. Projekty poszczególnych elementów powstawały już w trakcie prac, przy nieustannych dyskusjach i sporach w międzynarodowym zespole architektów, rozstrzyganych przez specjalnie do tego celu powołaną rade nadzorczą spośród obywateli miasta. Dzięki zachowanym kronikom niemal dzień po dniu można odtworzyć historie budowy tego obiektu. Bardzo ciekawie w świetle tych dokumentów przedstawia się skomplikowana organizacja pracy. Żelazo kupowano w Carate, Borlino i Brescii. Marmur dostarczano droga wodną, na barkach, z odległych o 160 km od Mediolanu kamieniołomów nie eksploatowanych od czasów rzymskich. Przy pracach nie wymagających kwalifikacji, a więc przy wykopach, usuwaniu ziemi, transporcie budulca bezpłatnie pracowali członkowie jedenastu cechów mediolańskich. Istotnie bez dobrej organizacji i udziału w pracy tysięcy ludzi przedsięwzięcie nie było by możliwe, zwłaszcza że wszelkie koszty pokrywane były również z dobrowolnych składek. A koszty były niemałe, jeśli wziąć pod uwagę wielkość budowli ( zamykającej przestrzeń wielkości 411 800 m3 ), i liczbę jej najważniejszych detali (m. In. 96 filarów, 130 sklepień, 169 okien, 145 iglic, 3300 większych i mniejszych posągów).

Katedra św. Wita w Pradze

Jedno z najpiękniejszych dzieł architektury gotyckiej na terenie Europy środkowej. Stanęła na miejscu pierwotnego kościółka, wzniesionego w latach 926- 929 z fundacji księcia czeskiego Wacława. Na obecna, powstała w XIV i na początku XV wieku (rozbudowaną, a właściwie dokończoną na przełomie ostatnich stuleci), padł blask złotych dla Pragi czasów panowania cesarza Karola IV Luksemburskiego. W 1344 roku, jeszcze jako margrabia Moraw, zdołał Karol uzyskać od papieża Klemensa VI podniesienie biskupstwa praskiego do rangi arcybiskupstwa, uniezależniając dzięki temu Czechy od arcybiskupów mogunckich. W tym tez roku i z tej właśnie okazji ufundował na Hradczanach katedrę, która stać się miała największą i najwspanialszą świątynia stolicy. Miała być odwzorowaniem słynnych francuskich katedr gotyckich. Toteż jej budowę powierzono sprowadzonemu z Francji głośnemu mistrzowi Mateuszowi z Arras. On zaprojektował katedrę i nadzorował prace do roku 1352, w którym zmarł. Zdążył wznieść ogromne prezbiterium z częścią ambitu i wieńcem pięciobocznych kaplic. Po nim budowę przejął słynny Piotr Parler, zachowując na ogół charakter stylowy, jaki nadał prezbiterium Mateusz z Arras. W ukształtowaniu sklepienia odezwały się już jednak zdecydowanie echa późnego gotyku. Po śmierci Piotra Parlera w 1399 imponująca rozmiarami i pięknem budowlę kontynuowali jego synowie Wenzel i Johann. Prace przerwał ostatecznie wybuch powstania husyckiego. Korpus nawowy i fasadę zachodnią z dwiema wieżami- utrzymane w stylu gotyckim, dokończono dopiero na przełomie XIX i XX w. Fasadę te zdobi olbrzymie (10,4 m średnicy) rozetowe okno i witrażem „Stworzenie świata”.
Rozmiary trójnawowej świątyni z transeptem są imponujące: wysokość wnętrza sięga 33m, długość kościoła- 124m, rozpiętość transeptu- 60m. Sklepienie nawy głównej wspiera się na filarach tworzących dwie kondygnacje- szerokich arkad z dołu i triforyjnej galerii u góry. W triforiach umieszczone są rzeźbiarskie popiersia zasłużonych przy budowie katedry ludzi, w więc m.in. autoportret samego Piotra Parlera, ale także Karola IV i jego żon (wśród nich Anny Świdnickiej ) oraz biskupów praskich. Najstarsze z tych rzeźb, pochodzące z pracowni Parlera, stanowią wyjątkowo piękną galerie portretów, jedną z najciekawszych w całej sztuce gotyckiej. Na sławę świątyni, trwająca do dziś, złożyły się nie tylko piękno jej architektury i rzeźbiarskiego wystroju oraz legenda i blask Karolowych czasów. Katedra św. Wita jest też jak gdyby relikwia i skarbcem bogatej historii Czech. W jej podziemiach spoczywają prochy królów czeskich, biskupów praskich, a także obu twórców katedry- Mateusza z Arras i Piotra Parlera.
Architektura romańska
Architektura romańska rozwijała się od X– XIII wieku w nowo powstających, samodzielnych krajach Europy. Termin "romańska" został wprowadzony dopiero w XIX wieku, naprzód w filologii dla określenia grupy języków wywodzących się z łaciny, później dla sztuki i architektury powstałej po ponownym zainteresowaniu się sztuką starożytnego Rzymu. Okres trwania architektury romańskiej jest umowny i przyjmowany różnie w poszczególnych państwach. Najtrudniej jest określić moment przejścia od architektury wczesnego chrześcijaństwa do romańskiej we Włoszech. Przyjmuje się, że pod tym względem Francja i Niemcy wyprzedziły Włochy. Tak samo mało precyzyjnie określa się moment zakończenia epoki romańskiej. Najwcześniej, bo już w połowie XII wieku, od tego stylu odeszli budowniczowie we Francji,
w innych krajach Europy okres romański trwał jeszcze przez prawie cały wiek.
Po przekroczeniu 1000 roku, który wydawał się ludziom żyjącym w na przełomie wieków momentem szczególnym, rozpoczęto na szeroką skalę wznoszenie nowych kościołów. Właśnie budownictwo sakralne odegrało największą rolę w kształtowaniu się nowego stylu architektonicznego, nazwanego stylem romańskim. Kościoły pełniły w tym okresie podwójną rolę: były ośrodkami kultu oraz często spełniały funkcję obronną, dając schronienie podczas oblężeń. Użycie kamienia, jako najczęściej stosowanego budulca
i obronny charakter budowli, miały duży wpływ na kompozycję bryły budowli. Kościół romański to budynek złożony z prostych brył (prostopadłościanów, walców, ostrosłupów) o surowym, ciężkim i monumentalnym charakterze. Grube mury i wąskie otwory okienne i drzwiowe, masywne wieże, podkreślają obronność założeń. Rzeźba i malarstwo są podporządkowane architekturze. Ponowne zainteresowanie się architekturą klasyczną i znaczny rozwój sztuki budowlanej, pozwoliły na powstanie wielu monumentalnych dzieł. Nie powielano jednak wzorów antycznych. Na kształtowanie się architektury romańskiej, oprócz architektury starożytnego Rzymu znaczny wpływ wywarła architektura wczesnego chrześcijaństwa i architektura przedromańska,
a zwłaszcza dziedzictwo okresu karolińskiego. Zasięg architektury romańskiej przekroczył granice Cesarstwa Zachodniego, obejmując także Europę Środkowo-Wschodnią i Skandynawię. Jej wzorce wraz z krucjatami dotarły także do Syrii i Palestyny. W okresie romańskim po raz pierwszy od czasów starożytnych ukształtował się w miarę jednolity styl, obejmujący swoim wpływem tak duży obszar.
Ogólne cechy charakteryzujące architekturę romańską
Budownictwo sakralne
Kościoły romańskie planowane były na rzucie prostokąta lub krzyża łacińskiego z prezbiterium zakończonym półkolistą absydą. Zazwyczaj orientowano je wzdłuż osi wschód-zachód. Były to kościoły bazylikowe
lub halowe. Mniejsze budowle czasem rozwiązywano też na planie centralnym. Wnętrze kościoła dzielono rzędami kolumn lub filarów najczęściej na trzy nawy. Nad skrzyżowaniem transeptu z nawą główną często umieszczano wieże, przez które doświetlano wnętrza. (kopuły występowały tylko sporadycznie). Wieże występowały także na zakończeniach naw poprzecznych, po bokach prezbiterium lub fasady. Spotykane są także kościoły dwuchórowe (posiadające absydy z przodu i z tyłu kościoła). W kościołach pielgrzymkowych zazwyczaj wokół prezbiterium budowano ambit z wieńcem kaplic. Spotykane są także kościoły o obejściach zaplanowanych po obwodzie całego kościoła: nawami bocznymi i wzdłuż transeptu podzielonego na nawy. Dach rozwiązywano jako więźbę dachową widoczną
z wnętrza kościoła albo zasłoniętą płaskim, drewnianym stropem. Najczęściej jednak były to sklepienia kolebkowe nad nawami głównymi oraz krzyżowe nad nawami bocznymi. (Zastosowanie sklepień poprawiało akustykę pomieszczeń, co było istotne przy śpiewach chóralnych w kościołach zakonnych oraz zwiększało bezpieczeństwo budowli w przypadku pożaru). Sklepienia kolebkowe opierano
na stosowanych już znacznie wcześniej gurtach – żebrach wzmacniających sklepienie i pozwalających na zmniejszenie jego ciężaru. Sklepienia naw bocznych, po zastosowaniu dodatkowych filarów zagęszczających podział przęseł miały mniejszą rozpiętość. Taki układ konstrukcyjny, w którym na dwa przęsła sklepienia naw bocznych przypada jedno przęsło nawy głównej, nazywany jest systemem wiązanym. Sklepienia opierają się na ścianach i kolumnach lub filarach. Kapitele występujące w okresie romańskim mają kształt kostki z zaokrąglonymi dolnymi krawędziami, kielicha lub odwróconego ostrosłupa. Są pozbawione ozdób
lub dekorowane płaskorzeźbą w formie stylizowanych, wywodzących się
z korynckich liści akantu, longobardzkich lub iryjskich plecionek oraz motywów inspirowanych postaciami zwierząt (lwów, pawi, gryfów) i scenami figuralnymi nawiązującymi do Nowego i Starego Testamentu. Bazy kolumn złożone z kilku wałków opierających się na płaskim elemencie w kształcie kostki są ozdobione płaskorzeźbą w formie stylizowanych listków lub małych zwierząt na narożach kostki (tzw. szpony). Trzony kolumn wykonywano z kilku ciosów kamiennych
(w starożytności zazwyczaj były wykonywane z jednego kamienia). W budowlach romańskich zazwyczaj powyżej głowic zamiast architrawu umieszczano gzymsy lub imposty. W budowlach ze sklepieniami krzyżowymi forma podpór staje się bardziej skomplikowana. Żebra i łęki podpierają przylegające do trzonu kolumny cieńsze elementy tzw. służki. Przystawione do ściany mogą schodzić do poziomu posadzki i podpierać się na bazie, albo zakończone znacznie wcześniej zostają osadzone na wsporniku. W kościołach pielgrzymkowych nad nawami bocznymi budowano empory, które często służyły także jako miejsce odpoczynku dla grup pielgrzymów. Posadzki z płyt kamiennych lub ceramicznych układano w różne wzory, ściany zdobiono freskami. Wąskie okna i drzwi umieszczone w grubych murach poszerzano na zewnątrz przez zastosowanie glifów, tak aby umożliwić łatwiejszy dopływ światła. Okna w wieżach dzielono małymi kolumienkami
na dwie (biforium) lub trzy części (triforium). Spotykany był także podział
na cztery części tzw. quadriaforium. Wnętrza oświetlały okna umieszczone
w kościołach bazylikowych w ścianach naw bocznych i nawy głównej, ponad dachem przykrywającym nawy boczne; w kościołach halowych i z wbudowanymi emporami – pośrednio przez okna umieszczone w ścianach naw bocznych. Doświetlały je rozety umieszczone w fasadzie oraz okna w wieżach
nad skrzyżowaniem nawy głównej z transeptem. Drzwi wejściowe umieszczano
w ozdobnym portalu zwieńczonym półkolistym tympanonem ozdobionym płaskorzeźbą. Uskoki ściany zamykały otwór drzwiowy archiwoltą. Powierzchnię ścian zewnętrznych urozmaicały lizeny i fryzy arkadkowe (układ lombardzki) oraz skarpy umieszczane w miejscach umieszczenia gurtów wewnątrz kościoła.
Klasztory
Licznie powstające w okresie średniowiecza klasztory budowano powielając wzory wcześniej powstałych obiektów. Układ poszczególnych pomieszczeń i rozwiązanie kościoła wiązało się z obowiązującą zakonników regułą. Benedyktyni zazwyczaj wzorowali się na opactwie w Cluny, zakony cysterskie o znacznie surowszej regule składały się z szeregu pomieszczeń na planie prostokąta o bardzo surowych wnętrzach. Mimo wielu różnic z czasem utrwalił się schemat, w którym do dłuższej ściany kościoła przylegał wirydarz otoczony z trzech stron krużgankami. Po zewnętrznej stronie krużganków umieszczano poszczególne pomieszczenia: najbliżej prezbiterium zazwyczaj znajdowała się zakrystia i kapitularz. Oprócz nich w różnej kolejności znajdowały się: pomieszczenia opata, refektarz, dormitorium i inne sale przeznaczone do pracy. Kuchnia często znajdowała się w osobnym budynku, poza główną częścią obiektu. Oprócz pomieszczeń przeznaczonych
dla zakonników budowano także pomieszczenia gospodarcze (stajnie, spichlerze, stodoły) oraz budynki przeznaczone dla osób świeckich goszczących w klasztorze np. podczas podróży, pielgrzymek itp. Całość otaczano murem
lub palisadą i fosą.
Budownictwo świeckie
W okresie romańskim budowano feudalne zamki, których najważniejszym elementem był potężny donżon. W nim mieściły się duże pomieszczenia mieszkalne, rozmieszczone na kilku kondygnacjach. Najniżej zazwyczaj umieszczano zbrojownię i spiżarnię. Wyżej, w głównej komnacie, znajdowało się pomieszczenie służące jako jadalnia i sypialnia właściciela zamku, a nad nim pokoje służby. Czasem do wieży dobudowywano niewielką wieżę z schodami. Wieżę otaczała wewnętrzna fosa, za którą umieszczano pozostałe budynki warowni. Całość chronił mur obronny, zazwyczaj wieńczony hurdycjami albo blankami i fosa zewnętrzna. Zabudowa miejska związana była z ukształtowaniem terenu, przebiegiem szlaków komunikacyjnych, dostępem
do wody oraz istniejącą już wcześniej zabudową. Nowo zakładane miasta planowano najczęściej na krzyżowo-szachownicowej zabudowie. Centralne miejsce zajmował najczęściej prostokątny plac, od którego, na przedłużeniu jego boków, odchodziły główne ulice. Powstałe w ten sposób pola dzielono
na mniejsze kwartały przy pomocy ulic o drugorzędnym znaczeniu, usytuowanych równolegle lub prostopadle do głównych arterii. Powstałe kwartały przeznaczano pod zabudowę. Od frontu powstawał najczęściej warsztat, a mieszkanie budowano w głębi działki lub na piętrze. Część parceli zajmowały także pomieszczenia gospodarcze związane z warsztatem (magazyn) oraz domem (pralnie, łaźnie, kuchnie) i stajnie dla koni z pomieszczeniami
na słomę, siano, wozownie itp. Do budowy domów na terenach o dużych zasobach tego materiału używano kamienia, w innych przypadkach zazwyczaj było to drewno z ewentualnym wypełnieniem cegłą, gliną, kamieniem polnym.
W niektórych miastach, zwłaszcza we Włoszech, zazwyczaj planowano trzy place: ratuszowy, katedralny i targowy. W innych krajach plac kościelny budowano w pobliżu lub na przedłużeniu placu targowego. Przy placu targowym powstawały kramy, w których odbywała się sprzedaż towarów spożywczych i miejscowych wyrobów. Handel mięsem miał miejsce
w osobnym budynku, tzw. jatkach. Oprócz nich w miastach budowano także tzw. domy kupców, służące jako składy towarów i miejsca handlu
dla przyjezdnych dostawców. Ratusze, poza miastami włoskimi z uwagi na odmienną organizację, zaczęły powstawać dopiero na początku gotyku. Wokół miast budowano umocnienia w formie murów obronnych lub wału o konstrukcji drewniano-ziemnej i palisady. We wnętrzu wału umieszczano konstrukcję
z przeplecionych pni (konstrukcja hakowa) zwieńczoną izbicami. Większe grody otaczały podwójne lub potrójne pierścienie umocnień, zwłaszcza
od strony spodziewanego ataku. Szczególne miejsce w historii zajmuje najsłynniejszy most zbudowany w okresie romańskim na wzór budowli rzymskich - most w Awinion na Rodanie.
Rozwiązania materiałowe
Najczęściej używanym materiałem budowlanym w okresie romańskim był kamień. Do budowy cokołów, naroży budynków, obramowań otworów okiennych i drzwiowych oraz gzymsów używano starannie obrobionych ciosów. Kostki używano także do budowy lica ścian, jednak wewnętrzną część murów często wypełniano kamieniem łupanym lub polnym i łożyskowym. Cegły używano przede wszystkim w Lombardii, na południu Francji oraz na terenach północnych Niemiec, Polski, Danii i Niderlandach. Jako materiał budowlany została ponownie rozpowszechniona dopiero pod koniec XII wieku.
W Skandynawii, Polsce i na Rusi często wznoszono świątynie, budynki mieszkalne i całe fortyfikacje przy wykorzystaniu drewna jako podstawowego budulca. Do łączenia kamieni i cegieł używano zaprawy wapiennej.


Krzywa Wieża w Pizie
Krzywa Wieża jest jedną z najbardziej znanych budowli na świecie. Znajduje się ona w niewielkim miasteczku w Toskanii, w środkowych Włoszech. W istocie wieża jest dzwonnicą katedralną i należy do kompleksu zabudowań w stylu romańskim na Campo dei Miracoli.Budowę wieży rozpoczęto w 1173 roku. Budowla wkrótce zaczęła odchylać się od pionu, ponieważ została ona usytuowana na podmokłym, gliniastym gruncie. Konstruktorzy wydłużając kolumny po jednej stronie wieży próbowali korygować przechylenie wieży. Budowę jednak przerwano do XIII wieku.
W 1350 roku konstrukcja zyskała ostatnie piętro, w którym umieszczono dzwony. Budynek został zbudowany na planie okręgu i posiada osiem kondygnacji. Środkowe piętra otoczono są ażurowymi galeryjkami. Wysokość wieży wynosi około 55 metrów, a odchylenie od piono około 4,5 metra.
W XIX wieku zaczęto podejmować pierwsze próby powstrzymania przechylania się wieży. Nie przyniosło to jednak pożądanego skutku.
W 1990 roku wieża została zamknięta dla zwiedzających oraz powołano specjalny komitet, który miał wybrać najlepszy sposób zabezpieczenia wieży przed dalszym odchylaniem się.
W 2001 roku wieża została ponownie otwarta dla turystów. Rocznie odwiedza ją około 10 milionów turystów z całego świata.




Kolegiata w Tumie

Kolegiata w Tumie koło Łęczycy stanowi jeden z najciekawszych przykładów sztuki romańskiej w Polsce. Wybudowana została w latach 1141-1161, na miejscu wcześniej istniejącego tu opactwa benedyktynów.
Należy wspomnieć, że w XVIII w. zbudowano obok kolegiaty drewniany kościół p.w. św. Mikołaja, który do 1818 r. był kościołem parafialnym.
Bogata historia archikolegiaty obfitowała w dramatyczne wydarzenia. W 1294 r., podczas uroczystej mszy św. z okazji Zielonych Świąt, na kolegiatę napadli Litwini, którzy złupili wszystko, co przedstawiało jakąkolwiek wartość. Księży i ludność uprowadzili w niewolę, a samą kolegiatę podpalili. Pozostawała wówczas kilkadziesiąt lat w ruinie. Kolejne poważne zniszczenia spowodował pożar, zaprószony przez nieuwagę użytkowników w 1473 r. Odbudowę zakończono w 1487 r. Kolejną wielką tragedię kolegiata przeżyła w czasie wojny 1939 r. Najpierw polska artyleria zniszczyła wieżę kościoła, w której umieścił się niemiecki obserwator. Kiedy oddziały Wojska Polskiego zajęły Tum i okolice Łęczycy, samoloty wroga zbombardowały świątynię. Ostatecznych zniszczeń dokonały wojska hitlerowskie po ponownym zajęciu Tumu, podpalając wnętrze, które paliło się kilkanaście dni.
Obecnie świątynia jest 3-nawową, orientowaną bazyliką z dwiema apsydami na obu końcach osi wzdłużnej. Od strony zachodniej znajdują się dwie czworoboczne wieże, przykryte czterospadowymi dachami, a od strony wschodniej dwie stożkowo przykryte baszty. Kościół jest zbudowany ze starannie obrobionej kostki granitowej, natomiast naroża wież, obramowania okien i wejść wykonane są z piaskowca. Do wnętrza kolegiaty prowadzi od strony północnej kruchta, dobudowana w roku 1569 przez Trojana ze Ślesina w celu ochrony wspaniałego romańskiego portalu, stanowiącego właściwe wejście. Wnętrze katedry zawiera bardzo cenny zabytek sztuki zdobniczej XII w. - płaskorzeźbę przedstawiającą Chrystusa Pantokratora.

Zespół klasztorny opactwa cysterskiego w Sulejowie
Położony w Podklasztorzu (obecnie dzielnica Sulejowa) jeden z najlepiej zachowanych zespołów pocysterskich w Polsce, będący zabytkiem architektury romańskiej. Najistotniejszymi zachowanymi jego elementami są:
• Kościół św. Tomasza Kantuaryjskiego – trójnawowa bazylika z transeptem. Jako zakończenie budowy przyjmowana jest data konsekracji kościoła, rok 1232. Bryła kościoła zachowała się w nienaruszonym układzie. Front kościoła zdobi romański portal i rozeta. Wyposażenie świątyni pochodzi z okresu baroku i rokoka.
• Skrzydło wschodnie klasztoru z późnoromańskim kapitularzem i gotyckimi krużgankami. Sklepienie refektarza opiera się na jednym filarze umieszczonym w środku pomieszczenia. Z całego klasztoru w całości zachowało się tylko jedno skrzydła – wschodnie, w którym obecnie znajduje się muzeum. Skrzydło południowe, pochodzące z XVI wieku, jest w ruinie. Dawniej trzy skrzydła klasztoru i kościół otaczały wirydarz.





Bibliografia

1. Broniewski T., 1990, „Historia architektury dla wszystkich”, Wrocław, Wydawnictwo Ossolineum
2. Koch Wilfried, 1996, „Style w architekturze, arcydzieła budownictwa europejskiego od antyku po czasy współczesne”, Warszawa, Bertelsmann Publishing
3. Piskadło Antoni, 1979, „100 najsłynniejszych budowli”, Warszawa, Państwowe Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”
4. Sztuka romańska, red. R. Toman, Warszawa 2000