Gotyk

Styl w architekturze i sztukach plastycznych panujący w Europie w okresie dojrzałego i późnego średniowiecza. Stanowi szczytowe osiągnięcie kultury rycerskiej, mieszczańskiej a także dworskiej. Rozwijał się w kilku fazach od połowy XII w. i trwał do końca XV w. Nazwa gotyk pojawiła się w pismach L. Ghibertiego a następnie G. Vasariego jako negatywne określenie sztuki powstałej między sztuką romańską a renesansem, mylnie uważanej za wytwór barbarzyńskich Gotów odcinających się od tradycji antyku.

Sztuka gotycka powstała ok. 1140 we Francji i początkowo rozwijała się w rejonie Ile-de-France, od XIII w. objęła Europę Zachodnią (Francja, pn. Hiszpania), Europę Środkową (Niemcy, Szwajcaria, Czechy, Węgry, Polska), Europę południowo-północną, Włochy, na północy Anglię i południową część Skandynawii. Dzięki wyprawom krzyżowym dotarła na Cypr i na Bliski Wschód.

Styl gotycki był przede wszystkim stylem sakralnym opartym na systemie myśli religijnej związanej ze scholastyką, jej zasadzie jedności i podporządkowania w traktowaniu świata jako tworu Bożego. Toteż jedną z podstawowych cech sztuki gotyckiej był uniwersalizm widoczny w obowiązującej wykładni podstawowych prawd wiary. Realizował ją język artystyczny operujący symbolem, alegorią, schematem i typem ikonograficznym.

Gotyk uważa się za dojrzalszą formę romanizmu, a jednak pierwszy od drugiego różni się bardzo. Przede wszystkim zaczęto rezygnować z naw poprzecznych, i wyrównano wysokość nawy głównej z bocznymi. Stało się to możliwe właśnie dzięki opracowaniu sklepienia krzyżowo-żebrowego, opartego na czterech filarach (kolumnach), a nie na ścianach, jak wcześniej. Dzięki temu też całość można było bardzo podwyższyć. W tej sytuacji same ściany stały się tylko osłoną chroniącą wnętrze świątyni przed wpływami atmosferycznymi. To z kolei umożliwiło budowę dużych okien, zakończonych łukiem ostrym. W romanizmie nie było to możliwe, ponieważ fragmenty ściany między jednym dużym oknem, a drugim nie utrzymałyby dachu.
W późniejszym czasie - gdy w stylu gotyckim zaczęto stawiać prawdziwe katedry - olbrzymy, o długości ponad stu metrów i szerokości do trzydziestu, sklepienia były tak szerokie, że już nawet wewnętrzne filary nie mogły ich utrzymać. Stało się jasne, że część ciężaru znów trzeba będzie przenieść na ściany. Ale czy znów zrezygnować z dużych okien? Tego nie chciano robić. Wymyślono więc inny sposób - wsporniki zewnętrzne, podpierające górną część ściany. Na początku miały ona kształt łuku. Później opracowywano coraz wymyślniejsze formy. W przypadku bazyliki wyrastały one ze ścian naw bocznych lub kaplic i podpierały górną część ściany nawy głównej. W przypadku kościołów o równej wysokości wszystkich naw podpory wychodziły bezpośrednio z ziemi.

Gotyk miał trzy fazy rozwojowe:
wczesną (francuską primaire 1150-1200, angielską Early English 1175-1270, niemiecką Frchgotik 1230-1300,
dojrzałą francuską rayonnant 1200-1250, angielską Dekorated Style 1270-1350, niemiecką Hochgotik 1300-1350,
późną francuską flamboyant, angielską Perpendicular Style, niemiecką Sptgotik XVI/XVI w.).

GOTYK WE FRANCJI

W dziedzinie architektury styl gotycki wieńczy ciągłość rozwoju konstrukcji i systemu dekoracji architektonicznej. Dotychczasowe sklepienia romańskie (kolebkowe i krzyżowe) miały ograniczoną żywotność (widoczną w rozwarciu spoin i załamaniu zworników ), aniżeli podobne fragmenty sklepień o łuku prostym podwyższonym. Toteż w Ile-de-France zaczęto konstruować ostrołukowe sklepienia z żebrami z którymi współpracuje system podpór obejmujący filary, szkarpy, łuki. Pozwoliło to na wprowadzenie systemu szkieletowego, zdjęcie części ciężaru ze ściany, znaczne jej podwyższenie oraz wprowadzenie dużych okien witrażowych.

Pierwszą budowlą gotycką był podparyski kościół Saint Denis zbudowany ok. 1140, dalszy rozwój wyznaczyły budowy katedr w Sens, Noyon, Paryżu, Laon, Chartres, Amiens, Beauvais. Typowa katedra francuska reprezentuje typ 3-nawowej (wyjątkowo 5), transeptowej bazyliki z półkolistym chórem z obejściem otoczonym wieńcem kaplic, z fasadą zachodnią 2-wieżową mającą zwykle 3 portale, nad którymi mieści się ogromna rozeta. Układ ścian wewnętrzny początkowo ma charakter 3-strefowy (Arkady, Empory, okna, a następnie 4-strefowy poprzez dodanie Trioforiów ).

ARCHITEKTURA GOTYKU W EUROPIE

Na gotyckiej architekturze Francji wzorowała się nieomal cała Europa, tworząca jednak lokalne odrębności, np. w Anglii dominował horyzontalizm i duża długość budowli, podwójne transepty oraz rozmaitość sklepień i wielkie przeszklone płaszczyzny. Najwspanialsze katedry angielskie zbudowano w Cantenbury (po 1174), Wells, Lincoln (po 1192), Salisbury. W konserwatywnych Włoszech, architektura gotycka nie stworzyła pełnego systemu zaledwie przejmując pewne elementy, jak sklepienie żebrowe. Nową koncepcję przestrzeni gotyckiej zrealizowano jednak w kościele św. Franciszka w Asyżu.

Wpływ gotyku najbardziej był widoczny we Florencji - wnętrze S. Maria Novella 1246, S. Maria del Fiore z 3-portalową fasadą typu francuskiego, ponadto kościół Santa Croce. Charakter zachodnioeuropejski otrzymała katedra mediolańska 1387 i fasada katedry w Orvieto. W Niemczech miało miejsce duże zróżnicowanie środowisk, główną rolę przypisuje się dominikanom, cystersom i zakonowi krzyżackiemu, zwłaszcza w zakresie architektury obronnej.

GOTYK W POLSCE

Gotyk pojawił się w Polsce na początku. XIII w. Okresem największego rozkwitu byty czasy Kazimierza W. i Kazimierza Jagiellończyka, które należą do najświetniejszych w sztuce polskiej. Sztukę popierał król, duchowieństwo (J. Długosz, Jakub z Sienna i in.), szlachta i patrycjat miejski. W ciągu XIV w. obok sztuki dworskiej ukształtowała się sztuka mieszczańska, której rozkwit był związany z rozwojem miast. Najżywszy ruch artystyczny ogarnął Małopolskę z Krakowem i Śląsk. W poszczególnych regionach P. gotyk przybierał lokalne formy, co się zaznaczyło np. w stosowaniu różnych materiałów; na Śląsku i w Małopolsce budowano z cegły (stosując kamień w częściach konstrukcyjnych i dekoracyjnych), a czasem z kamienia (Strzegom); na Mazowszu, Pomorzu i w Wielkopolsce używano prawie wyłącznie cegły. Formy gotyckie rozpowszechniały od ok. połowy. XIII w. zakony żebrzące, związane z miastami. Wznoszone przez nie ceglane kościoły miały plany krzyżowo-centralne (franciszkański w Krakowie), częściej zaś wydłużone dzięki jednonawowym korpusom i prostokątnym prezbiteriom (Nowy Korczyn, Zawichost, pierwotny kościół Dominikanów w Krakowie). Duże znaczenie dla rozwoju architektury polskiej. miał Śląsk. W XIII (od 1244) i XIV w. wzniesiono nową katedrę wrocławską, o trójnawowym korpusie bazylikowym z 2-wieżową fasadą i prostokątnym prezbiterium z ambitem. Rozpowszechniły się także kościoły halowe, których najstarszym przykładem jest dwunawowy kościół w Ziębicach z XIII w. Trójnawowe kościoły halowe wznoszono w ciągu XIII w. w Małopolsce i Wielkopolsce, ale przeważały bazyliki oraz prowincjonalne budowle jednonawowe.

W ciągu XIV w. skrystalizował się krakowski system konstrukcyjny zwany filarowo- skarpowym ( przyporowy system), występujący głównie. w kościołach Krakowa: Mariackim, Bożego Ciała, św. Katarzyny i w katedrze wawelskiej. Do katedry wawelskiej, rozpoczętej 1322 i wzorowanej na wrocławskiej, dobudowano od wsch. strony kaplicę Mariacką ze sklepieniem trójdzielnym. Sklepienie takie wcześniej przyjęło się na Śląsku (Wrocław), a w Małopolsce stosowano je także w kościołach dwunawowych (Chybice, Kurzelów, Wiślica). Kościoły typu krakowskiego, zazwyczaj wieżowe, miały trójnawowy korpus bazylikowy i wydłużone, trójbocznie zamknięte prezbiterium. Obok takich kościołów powstawały kościoły halowe (Olkusz, Sandomierz, katedra lwowska), wieżowe lub bez wieżowe. Wznoszono też budowle sakralne i świeckie ze sklepieniem wspartym na centralnym filarze (zamek na Wawelu, krakowski kościół Św. Krzyża, kaplica zamkowa w Lublinie). Okazałe bazyliki śląski (św. Marii Magdaleny, św. Elżbiety i Bożego Ciała we Wrocławiu, kościoły w Strzegomiu, Głogowie, Kłodzku, Jeleniej Górze, Legnicy) oraz kościoły halowe (we Wrocławiu: NMP na Piasku, św. Doroty, Św. Krzyża, kościół w Świdnicy) miały wnętrza prostsze od krakowskich. Budowano też kościoły z nie wyodrębnionym prezbiterium (NMP na Piasku) i jeszcze bardziej jednolite wnętrza halowe z obejściem (Nysa). W budownictwie Wielkopolski, łączącym wpływy południowej i północnej P., występowały budowle bazylikowe i halowe, z dekoracją ceramiczną. Katedra gnieźnieńska (po 1342) otrzymała wielobocznie zamknięty chór z obejściem, głównie. zaś cechą katedry poznańskiej stało się otoczenie kaplicami naw i chóru (z ambitem) oraz ażurowe triforia. Wiek XIV był okresem rozkwitu architektury na Pomorzu Zach., gdzie powstały kościoły o masywnych, gładkich fasadach jedno- lub dwuwieżowych i bogatej dekoracji ceramicznej (Kołobrzeg, Kamień Pomorski, Szczecin, Stargard, Słupsk). Na wsch. Pomorzu oraz na Warmii budowano ceglane kościoły głównie. halowe (Toruń, Gdańsk, Frombork), a także bazyliki (NMP w Stargardzie, św. Jakuba w Toruniu, Cystersów w Pelplinie), zbliżone często do układu halowego i zdobione gotyckimi attykami (Orneta). Charakterystycznym ukształtowaniem,,oznaczają się niektóre kościoły Torunia i Gdańska, o masywnej jednowieżowej bryle, wzmacniane skarpami wewn., dzięki czemu mury zewn. stanowią gładkie, jednolite płaszczyzny, wnętrza zaś zyskują jakby szeregi kaplic. Największym kościołem Pomorza, rozbudowanym już w XV w., jest kościół NMP w Gdańsku, Zwartą grupę tworzą liczne kościoły Warmii - trójnawowe hale bez wydzielonego prezbiterium, z wieżą od ruch. i szczytem wsch. (Olsztyn, Dobre Miast,Barczewo, Lidzbark).

W XV w. rozwijała się głównie. architektura ceglana. Przed połową wieku powstał niewielki halowi kościół NMP w Poznaniu; kościoły halowe budowano w całej Wielkopolsce(Świebodzin, Bydgoszcz, Łekno. Gostyń itd.) i w północnej P.; powstawały one jeszcze w XVI w. (Biecz). Z nielicznych jednofilarowych budowli centralnych wyróżnia się kościół w Gosławicach. W Małopolsce (Raciborowiec, Szczepanów) powstała grupa niewielkich, gł. ceglanych kościołów ze schodkowatymi portalami kamiennymi; podobne portale zachowały się także w budowlach świeckich oraz stały się zjawiskiem w Małopolsce powszechnym. W późnym okresie gotyku rozwinęła się architektura Mazowsza; wznoszono tu ceglane, zwykle wieżowe bazyliki i kościoły halowe z trójbocznie zamkniętym prezbiterium, kryte sklepieniami sieciowymi lub kryształowymi, o charakterystycznych szczytach z wnękami i sterczynami, zdobione fryzami (NMP na Nowym Mieście w Warszawie, Nieszawa, Ciechanów, Będków, Przasnysz, Ostrołęka, Wizna, Kleczków). Przy końcu XV i w XVI w. pojawiły się kościoły obronne (Brochów) i cerkwie (Synkowicze, Supraśl, Małomożejkowo). Bardzo późno, bo. w ciągu XVI w., rozwinęła się ceglana architektura wileńska(ośmioboczne wieżyczki, filary z wałeczkami, Kryształowe sklepienia), której wykwitem jest mały kościół św. Anny, z fasadą o bujnych formach gotyku płomienistego

W okresie gotyku nastąpił rozwój architektury świeckiej. Miasta zakładano na regularnym planie szachownicowym, z rynkiem pośrodku (miasto). Otaczano murami, których obronność potęgowały liczne baszty wieże z bramami (Kraków, Paczków). W XIV w. ukształtował się typ kamieniczki mieszczańskiej o wąskiej fasadzie (Toruń, Gdańsk). Z publicznych budowli miejskich wyróżniają się krakowskie Sukiennice z XIV w. (przebudowane w XVI w.) i ratusze: w Krakowie (zachowana tylko wieża z XIV-XV w.), we Wrocławiu (rozbudowany 1470-1505), w Toruniu i Gdańsku. Również ok. 1500 zespolono gmachy Akademii Krakowskiej (Collegium Maius) i założono dziedziniec arkadowy.

Wcześniej powstały czworoboczne zamki (dwory, obronne) w Oporowie (1 poł. XV w.) i Dębnie (147080), regularnym ukształtowaniem zapowiadające renesans. W 2 poł XIII i gł. w XIV w. budowano liczne zamki obronne z kamienia lub cegły i kamienia polnego, wyżynne i nizinne. Najwięcej ich przetrwało na Śląsku (Bolków, Chojnik, Zagórze). Zachowały się ruiny zamków w Czersku i Ciechanowie (XV w.). W ziemi chełmińskiej, na Pomorzu i Mazurach powstało wiele zamków zakonu krzyżackiego (Malbork). Do architektury krzyżackiej nawiązywały zamki biskupie w Kwidzyniu i Lidzbarku. Charakterystyczną grupę stanowi łańcuch wyżynnych zamków z czasów Kazimierza W. (Smoleń, Będzin, Chęciny, Olsztyn, Bobolice, Odrzykońj. Na ziemiach wsch. do najokazalszych należały zamki: w Mirze, Trokach, Kamieńcu Podolskim, Chocimiu.

Z budownictwa drewnianego przetrwały kościoły z końca XV i pocz. XVI w., budowane na tradycyjnym planie dwuczłonowym, kryte wysokim dwuspadowym dachem: zachowały się na Śląsku (Łącza, Księży Las, Pniów, Syrynia), Podhalu (Dębno, Harklowa, Grywałd, pod Wieluniem (Grębień, Łaszew) i w Rzeszowskiem (Haczów). Wyraźna gotycyzacja budownictwa drewnianego nastąpiła w XVI w.; wieże i dzwonnice, zazwyczaj z nadwieszonymi pięterkami, otrzymywały stożkowe i iglicowe hełmy, czasem otoczone niższymi wieżyczkami (kościół z Komorowic-obecnie w Woli Justowskiej).

MIASTO GOTYCKIE

Kościół taki jak opisaliśmy, stał częstokroć pośrodku miasta, przy rynku utworzonym z ustawionych wokół wąskich kamieniczek. Mieścił się tam jeszcze ratusz - siedziba władzy miejskiej i hale targowe. W ich architekturze obowiązywały te same zasady, co w budownictwie kościelnym. Łuk ostry panował tu niepodzielnie.

Plan miasta, podzielony rzędami uliczek krzyżujących się prostopadle, składał się z prostokątnych pól zabudowy - dlatego też z natury rzeczy i rynek nie mógł przyjąć innego kształtu jak kwadratowy lub prostokątny. Całe zaś miasto z ulicami i centralnie położonym rynkiem otoczone było murami obronnymi. W czasach stale zagrażających najazdów i wojen miejskie skupiska ludzi często zamieniały się w warowne twierdze. Bieg murów, a tym samym kształt całego miasta, bywał rozmaity, zależało to od ukształtowania terenu. Sam mur sięgał wysokością do 10 m, kończąc się u góry blankami, czymś w rodzaju kamiennego grzebienia umożliwiającego obrońcom dogodny ostrzał nieprzyjaciela, a zarazem bezpieczne skrycie się przed pociskami oblegających. Ważnymi punktami obrony, a zarazem i obserwacji okolicy były rozstawione w regularnych odstępach baszty z wyciętymi otworami strzelniczymi, a często także z przybudowanymi od zewnątrz, niby olbrzymie jaskółcze gniazda, wykuszami. Otwory w podłodze wykuszy pozwalały na rażenie nieprzyjaciela z góry - jeśli zbliżył się nadmiernie - wrzątkiem, rozgrzaną smołą, a bywało, że i gorącą kaszą. Dodatkowym zabezpieczeniem miasta była obiegająca mury fosa wypełniona wodą. Do bramy wjazdowej, nad którą wznosiła się ufortyfikowana wieża bramowa, prowadził zwodzony most. W chwili zagrożenia most taki podnoszono na łańcuchach, w samej zaś bramie opuszczano masywną, okutą żelazem kratę drewnianą, tzw. bronę.

RZEŹBA I MALARSTWO

W rzeźbie i malarstwie dominowała tematyka religijna, ujęta często w skomplikowane cykle o watkach zaczerpniętych ze Starego i Nowego Testamentu. Rozwój formalny prowadził od przedstawień stylizowanych i idealizowanych do realizmu i coraz większej ekspresji. Rzeźba (gł. kamienna) była początkowo silnie związana z architekturą, zdobiła portale i różne elementy architektoniczne. Do największych osiągnięć w dziedzinie rzeźby gotyckiej należy wprowadzenie naturalnej wielkości postaci umieszczonych przy kolumnach w portalach. Wykształciła się też rzeźba nagrobkowa (płyty, tumby i nagrobki baldachimowe), do rozkwitu doszła wolno stojąca polichromowana rzeźba kamienna, a zwłaszcza drewniana (pieta, Chrystus Bolesny, krucyfiksy, Madonna z dzieciątkiem) oraz ołtarzowa.

W dziedzinie malarstwa gotyk był okresem rozkwitu witrażownictwa (słynne witraże w Chartres, Kolonii, Augsburgu). Malarstwo ścienne rozwijało się głównie na terenie Włoch. Nadal intensywnie kwitło malarstwo miniaturowe, a zwłaszcza malarstwo tablicowe, które wyrażało się w kompozycjach wiele skrzydłowych ołtarzy (tryptyki, poliptyki) z zamykanymi skrzydłami pokrytymi po obu stronach malowidłami lub płaskorzeźbami drewnianymi.

Zwornik, środkowy szczytowy element arkady lub skrzyżowania żeber w sklepieniu gotyckim. Spaja konstrukcję w całość, niekiedy zdobiony jest rzeźbioną dekoracją ornamentalną o motywach roślinnych.

Pojęcia:
Triforium, tryforium
1) w budynkach romańskich i gotyckich okno lub przeźrocze przedzielone kolumienkami na trzy części i zamknięte potrójną arkadą,

2) w kościołach romańskich i gotyckich galeria mieszcząca się w ścianie wewnętrznej prezbiterium, nad nawami bocznymi otwarta do nawy głównej, znajdująca się między strefą okien, a strefą arkad międzynawowych lub empor, otwarte do wnętrza kościoła przeźroczami trójdzielnymi.

Empora, galeria, trybuna lub balkon, otwarte do wnętrza budowli, wsparte na kolumnach, filarach, bądź wspornikach. W architekturze kościelnej galeria np. nad nawami bocznymi, stosowana w celu zwiększenia liczby uczestników nabożeństwa lub wydzielenia określonej ich grupy (dworu, zakonników).

Transept, nawa poprzeczna w kościele, usytuowana pomiędzy korpusem nawy a prezbiterium (lub absydą. Skrzyżowanie nawy głównej z transeptem zwykle akcentowano kopułą lub wieżą. Niekiedy mogą występować 2 transepty. W wielkich katedrach średniowiecznych kończono czasem jedynie transept i on stanowi obecnie nawę główną świątyni (np. katedra w Sienie).
Horyzontalizm, zasada rozbudowy kompozycji dzieła wszerz, ze specjalnym podkreśleniem kierunków poziomych.

Cystersi, Sacer Ordo Cisterciensis, zakon mniszy założony 1098 we Francji przez św. Roberta z Molesmes, Barbakan, rondel, średniowieczne umocnienie obronne w kształcie murowanej, okrągłej budowli ze strzelnicami i wewnętrznym dziedzińcem, wysuniętej przed linię murów miasta czy zamku i połączonej z nim mostem lub osłoniętym przejściem (zwanym szyją). Barbakan bronił bramy głównej i umożliwiał ostrzał boczny.