Emocje i procesy emocjonalne
Źródłem emocji i uczuć jest obiektywnie istniejąca rzeczywistość. Człowiek odzwierciedlając otaczającą go rzeczywistość ustosunkowuje się do niej, cieszy się, martwi, kocha, smuci, gniewa, cierpi.
To przeżywanie stosunku do otoczenia, jak również do siebie samego, nazywamy emocjami i uczuciami. Procesy emocjonalne bywają regulatorami stosunków między człowiekiem a otoczeniem. Dzięki procesom orientacyjnym odzwierciedlamy otaczający nas świat, natomiast ustosunkowując się do świata nadajemy mu zabarwienie emocjonalne.
Cechy procesów emocjonalnych.
Każdy proces emocjonalny zawiera trzy specyficzne cechy. Są nimi znak emocji, intensywność procesów emocjonalnych i treść emocji.
Znak emocji. Osoby, przedmioty i zjawiska, które przyczyniają się zaspokojenia potrzeb człowieka, wywołują emocje i uczucia dodatnie. Emocje te występują w sytuacjach, gdy jednostka osiąga zamierzony cel, a także w sytuacjach optymalnej równowagi miedzy organizmem a środowiskiem. Człowiek na ogół dąży do przeżywania uczuć pozytywnych, ma tendencję do zbliżania się bodźców, które wywołują te emocje.
Emocje ujemne powstają wtedy gdy procesy regulacyjne ulegają zakłóceniom. Wszystko co utrudnia lub uniemożliwia zaspokojenie potrzeb jednostki wzbudza emocje i uczucia negatywne. Uczucia negatywne wywoływane są także przez sytuacje zagrożenia. Nie zawsze powodują wtedy dezorganizacje zachowania jednostki, przeciwnie – mogą ułatwiać mobilizacje organizmu i przeciwdziałać zachowaniom obronnym (np.: gniew prowokuje atak, lęk, ucieczkę). Człowiek niekiedy nie potrafi zabezpieczyć się przed przeżywaniem emocji ujemnych. W różnych okresach życia te same przedmioty i zjawiska, a także zachowania innych ludzi mogą być subiektywnie odczuwane bądź jako pozytywne, bądź jako negatywne, a zatem staja się przyczyną zupełnie odmiennych stanów emocjonalnych.
Intensywność przeżywania emocji wynika z określonego pobudzenia ośrodkowego układu nerwowego, czyli aktywacji. W zasadzie można mówić o kontinuum aktywacji – od skrajnego podniecenia emocjonalnego, którego przejawami mogą być napad wściekłości, panika, ekstaza – do zupełnego braku podniecenia, którego przejawem może być stan śpiączki czy tez głęboki sen. Wysoki czy niski poziom aktywacji nie zawsze uzewnętrznia się w zachowaniu. Wzrost podniecenia może prowadzić do wzmożonej ruchliwości, może także wywoływać stan pozornej obojętności i spokoju. Postronny obserwator nie zauważa wewnętrznego niepokoju i zwiększonej aktywności ruchowej.
Treść emocji. W toku nabywania doświadczenia indywidualnego jednostka uczy się świadomego odzwierciedlania przeżyć emocjonalnych, uczy się kojarzyć określone sygnały
z uruchomieniem określonych mechanizmów regulacyjnych. Tym samym uczy się różnicować emocje w aspekcie treściowym.
Niektóre bodźce łączące się z określonymi potrzebami mogą wywoływać określone stany emocjonalne. Na przykład bodźce chemiczne związane ze zmiana stopnia zawartości cukru we krwi powodują emocje głodu. Podobnie wraz z rozwojem doświadczenia człowiek uczy się uświadamiać sobie i odzwierciedlać procesy emocjonalne wywołane specyficznie ludzkimi potrzebami, takimi jak potrzeba miłości, szacunku, władzy, sukcesu.
Procesy emocjonalne wpływają w zasadniczy sposób na aktywność człowieka. Czasami mobilizują do działania, kiedy indziej działanie to utrudniają. Uczeni zajmujący się badaniami procesów emocjonalnych stwierdzili, że zmiany zachodzące pod wpływem tych procesów obejmują cały organizm.
Podłoże neurofizjologiczne procesów emocjonalnych.
Trzewiowa teoria emocji. Już w XIX wieku zaobserwowano współwystępowanie zmian fizjologicznych i przeżyć emocjonalnych. Dwaj uczeni, William James i Carl Lange, są twórcami tak zwanej trzewiowej teorii emocji. Sądzili oni, że zmiany fizjologiczne są pierwotne w stosunku do przeżyć emocjonalnych. Emocje powstają, ich zdaniem nie pod wpływem zmian fizjologicznych wywołanych przez te bodźce. James i Lange sformułowali pozornie paradoksalne twierdzenie „ nie dlatego płaczemy, że jesteśmy smutni, lecz jesteśmy smutni bo płaczemy”. Jako pierwotne występują zmiany w narządach, jako wtórne to uświadomieni ich sobie i przeżycie emocji.
Teoria Jamesa i Langego wyrosła na gruncie psychologii introspekcyjnej. Dla jej twórców uświadomienie sobie zmian organicznych równało się przeżywaniu emocji. Teoria ta został skrytykowana przez W. B. Cannona, który słusznie zauważył, że te same zmiany organiczne występują przy przeżywaniu różnych treściowo emocji, a także, że zmiany wywołane eksperymentalnie nie prowadza do przeżywania stanów emocjonalnych.
Wzgórzowa teoria emocji. Cannon zwrócił uwagę na doniosłą role poniższych Pieter mózgu dla powstawania reakcji emocjonalnych. Wspólnie z Ph. Bardem opracował wzgórzową teorie uczuć, w której najważniejszą rolę w powstawaniu procesów emocjonalnych przypisano ośrodkom podkorowym, mieszczącym się w pniu mózgu, zwłaszcza we wzgórzu.
Pobudzenie wywołane w receptorze przez bodziec przenosi się do wzgórza, gdzie nabiera ładunku emocjonalnego. Jest to możliwe dlatego, że we wzgórzu mieszczą się wzory specyficzne pobudzenia, jego aktywność jest hamowana przez korę. W momencie, gdy pobudzenie nabiera ładunku emocjonalnego, informacja zostają przeniesiona do kory, która przestaje wywierać hamujący wpływ na wzgórze. Wtedy od wzgórza biegną pobudzenia dwoma drogami- jedna do narządów wykonawczych (naczynia, mięśnie), druga do odpowiednich ośrodków w korze mózgowej.
Dla pełnego przeżycia emocjonalnego konieczne są zmiany w korze i zmiany naczyniowo-mięśniowe. Aktywizującą rolę w wystąpieniu procesu emocjonalnego spełnia wzgórze. Bardzo wiele elementów teorii Cannona-Barda zostało potwierdzonych przez współczesne badania neurofizjologiczne.
Poglądy współczesne. Współcześnie uważa się, że różnym treściowo emocjom odpowiadają różne obszary regulujące zachowania emocjonalne. Regulacja ta dokonuje się przez ośrodki ułożone hierarchicznie w różnych piętrach mózgu. Dla wystąpienia procesu emocjonalnego konieczne jest pobudzenie wszystkich pięter.
Koncepcja Konorskiego. Zdaniem Jerzego Konorskiego emocje różne po d względem treści powstają w odrębnych strukturach uformowanych hierarchicznie, posiadających część pobudzającą, odpowiedzialna za uruchomienie danej reakcji, i antagonistyczną część hamującą, odpowiedzialna za zniesienie lub przytłumienie danej reakcji. Stwierdzono także, że znak emocji zależy od pobudzenia odrębnych organizacji mózgowych. W układzie limbicznym i podwzgórzu istnieją obszary, których drażnienie jest źródłem odczuć pozytywnych i inne, których drażnienie wywołuje emocje negatywne. Intensywność emocji zależy również od stopnia aktywacji układu siatkowatego. Jest on jakby regulatorem dopływu energii. Wielkość tej energii zależy od stopnia pobudzenia układu siatkowatego.
Rola kory mózgowej w powstawaniu emocji jest – zdaniem współczesnych badaczy – bardzo złożona. Kora odgrywa rolę mechanizmu ułatwiającego powstanie reakcji emocjonalnej, jest mechanizmem warunkującym precyzje i dobra organizacje reakcji oraz magazynem wyuczonych sposobów zachowania, które aktualizują się w odpowiedzi na działanie bodźców emocjonalnych. Człowiek jako jedyny przedstawiciel istoto żywych, przeżywa specyficzne rodzaje emocji, których źródłem jest kora mózgowa.
Emocje pierwotne i emocje pośrednie
Procesy emocjonalne zwierząt i człowieka przebiegają na podobnym podłożu biologicznym. Wspólny jest ich mechanizm neurofizjologiczny.
Emocje u zwierząt. Istnieją jednak między nimi zasadnicze różnice. Emocje zwierząt powstają pod wpływem bodźców bezpośrednich, wiążą się z zaspokojeniem potrzeb biologicznych, takich jak potrzeba pokarmowa, wody, tlenu, snu, seksualna i inne. Emocje zwierząt istnieją tak długo, jak długo w polu zachowania istnieje przedmiot lub sytuacja, która je pobudziła. Zaspokojenie potrzeby staje się źródłem emocji pozytywnej, niemożność zaspokojenia wywołuje negatywna emocje.
Emocje pierwotne. Emocje zwierząt nazywamy emocjami pierwotnymi. Charakterystyczną ich cecha jest to, że zwierze nie uświadamia sobie swoich emocji i ich związku z przeżytą sytuacja. Emocje pierwotne są aktywizowane głównie przez ośrodki podkorowe. Ośrodki te z kolei aktywizują korę i przenoszą pobudzenie do narządów wykonawczych. Z doświadczeń Barda wynika, że zwierzęta laboratoryjne pozbawione kory mózgowej charakteryzują się wyraźnym spadkiem wrażliwości na bodźce emocjonalne. Trzeba, na przykład, użyć bardzo silnych bodźców bólowych aby uzyskać stan słabego nie zadowolenia. Jeśli jednak usunie się zwierzęciu odpowiednie ośrodki podkorowe, następuje wzmożenie reakcji emocjonalnej, jest ona jednak mało precyzyjna.
Emocje u ludzi. Różnica między emocjami zwierząt i ludzi wiąże się z wzrastającą u człowieka rolą kory mózgowej w procesach regulacyjnych. Wskutek wykształcenia się kory mózgowej możliwe było powstanie specyficznej dla człowieka świadomości. Dzięki świadomości, emocje człowieka mają charakter społeczny, cechuje je poznawcza treść oraz intencjonalność. Człowiek reaguje nie tylko na zjawiska i przedmioty, ale także na myśl o nich. Rozumie on stosunek między sytuacja wywołująca emocje a przeżyciem emocjonalnym.
Emocje pośrednie – uczucia. Te specyficzne ludzkie emocje nazywamy emocjami pośrednimi bądź uczuciami.
Uczucia aktywizowane są na ogół przez korę mózgową. Jest to możliwe w związku z posiadaniem przez każdego człowieka doświadczenia indywidualnego. Fizjologicznym podłożem odrębnego dla każdej jednostki doświadczenia są odpowiednie połączenia w korze mózgowej. Pod wpływem bodźca, a na podstawie posiadanego doświadczenia, zostaje dokonana w korze mózgowej ocena bodźca jako pozytywnego lub negatywnego. Stanowi ona pierwsze ogniwo procesu uczuciowego. W zależności od oceny bodźca, pobudzenie zostaje przekazane do odpowiednich ośrodków podkorowych i wywołuje w nich stan aktywności, przekazany następnie do narządów wykonawczych.
W takim ujęciu uczucia stanowią jakby wyższe piętro procesów emocjonalnych. Przeżywanie ich właściwie jest tylko człowiekowi, ponieważ reakcje uczuciowe powstają w oparciu
o bodźce o zabarwieniu społecznym i wiążą się z wcześniejszym doświadczeniem jednostki. Małe dziecko dysponujące ubogim doświadczeniem społecznym, nie umiejące jeszcze mówić, doznaje emocji pierwotnych. W toku nabywania doświadczenia indywidualnego, umiejętności obserwowania i nazywania przeżyć własnych i przeżyć innych ludzi, jednostka uczy się uświadamiać sobie własne procesy emocjonalne. Nie tylko cierpi, smuci się czy kocha, ale wie o tym. Potrafi ująć swe przeżycia w kategoriach słownych i włączyć je
w system informacji o sobie.
Panowanie nad emocjami. Potrafi także panować nad swymi emocjami i nie powodować się nimi w toku działania. O dojrzałości jednostki świadczy bogactwo jej życia uczuciowego, ale także umiejętność panowania nad emocjami. Dotyczy to zarówno sytuacji dnia codziennego, na przykład potrafimy obiektywnie ocenić prace koleżanki, mimo iż ta osoba nie jest dla nas sympatyczna, a także zachowań w sytuacjach trudnych.
Matka lub opiekunka zaskoczona przez burzę mimo leku przed nią nie okazuje wobec dzieci będących z nią swego przerażenia. Przeciwnie, wykonuje szereg czynności, które zmierzają do jak najlepszego zabezpieczenia dzieci i siebie przed skutkami nawałnicy.
Uczucia ludzi dorosłych, w przeciwieństwie do uczuć dziecka, odznaczają się dużą trwałością i są wyrazem ich ogólnego i świadomego stosunku do otaczającego świata.
Ograniczenia w uświadamianiu procesów emocjonalnych. Uświadamianie sobie własnych procesów emocjonalnych ma jednak pewne ograniczenia. Nawet dorosły, dojrzały człowiek nie uświadamia sobie niekiedy własnych stanów emocjonalnych. Nie potrafi niekiedy połączyć doznań emocjonalnych z bodźcami, które je wywołały. Na zjawisko to zwracają uwagę Z. Freud i jego kontynuatorzy. Uważają oni, że człowiek nie uświadamia sobie tych stanów emocjonalnych, których doznawał we wczesnym dzieciństwie, a więc w okresie gdy jego świadomość nie była dostatecznie rozwinięta. Przeżycia te tkwią w podświadomości jednostki i wpływają na jej zachowanie.
Inni psychologowie uważają, że nie uświadamiane są te przeżycia emocjonalne, których przezywanie łączy się z różnego rodzaju karami.
Zniekształcenia orientacji w zjawiskach emocjonalnych mogą zdaniem Janusza Reykowskiego przybierać następujące formy:
a) człowiek nie zdaje sobie sprawy z wystąpienia emocji (np.: nie zauważa swego niepokoju, zaangażowania emocjonalnego)
b) człowiek dokonuje fałszywej kategoryzacji emocji (np.: określa swą urazę jako moralne oburzenie lub obawę przed niepowodzeniem, jako brak zainteresowania)
c) człowiek nieprawidłowo określa źródła emocji (np.: upatruje przyczyny swego gniewu na kogoś w jego niemoralnym zachowaniu, gdy w rzeczywistości gniew wywołany jest brakiem szacunku lub lekceważeniem)
d) człowiek może nieprawidłowo określać związek między emocją a postępowaniem (np.: uważa, że karze dziecko dla jego dobra, gdy w rzeczywistości czyni tak dla okazania własnej przewagi)
Źródła procesów emocjonalnych
Warunkowanie emocji. Czynniki wpływające na zakłócenie albo też na przywrócenie zakłóconej homeostazy nabierają znaczenia emocjonalnego. Dla małego dziecka niezaspokojenie potrzeb biologicznych wywołuje stany organiczne, które z kolei są źródłem procesów emocjonalnych. Wszystko to, co zakłóca zachowanie staje się źródłem emocji negatywnych, natomiast to co przywraca równowagę i zapewnia optymalne warunki jest źródłem emocji pozytywnych. Szczególnie silne emocje wywoływane są przez bodźce bólowe. Niezależnie od jakości bodźców zmiany w ich nasileniu mogą być źródłem procesów emocjonalnych.
Jeśli występowaniu emocji pozytywnych czy też negatywnych towarzyszą jakieś bodźce obojętne to po jakimś czasie, zgodnie z zasada warunkowania same one nabierają charakteru bodźców emocjonalnych. Jeśli na przykład dziecko skojarzy widok pielęgniarki w białym fartuchu z bolesnym zastrzykiem, będzie ono w chwili pojawiania się osób ubranych na biało reagować różnego rodzaju emocjami lękowymi. Stwierdzono, że reakcje emocjonalne powstałe we wczesnych stadiach ontogenezy charakteryzują się dużą trwałością.
Ocena słowna. Źródłem przeżyć emocjonalnych mogą także stać się słowa. Słowa są jakby nośnikiem emocji. Na przykład człowiek chwalony stawiany innym za wzór doznaje pozytywnych przeżyć emocjonalnych i odwrotnie, nagana słowna, krytyczna ocena zachowania – mogą stawać się źródłem przeżyć przykrych.
Rekcje emocjonalne mogą być także wywoływane przez bodźce, które drogą warunkowania nie nabrały zdolności do wywoływania emocji.
Ekspresja procesów emocjonalnych
Nieodłącznym składnikiem procesów emocjonalnych są różnego rodzaju ruchy wyrazowe. Ekspresja emocjonalna pojawia się w ruchach wyrazowych twarzy, tj. w mimice, ruchach wyrazowych całego ciała, a także w zmianach sposobów zachowania. Wszystkie wymienione rodzaje ekspresji emocjonalnej uzależnione są od norm zachowania obowiązujących w danej kulturze. Zachowań tych człowiek uczy się w miarę dorastania, Dlatego też zewnętrzne przejawy uczuć są znacznie bardziej widoczne u małego dziecka niż u dorosłego człowieka.
Na ekspresje emocjonalna wpływa również przynależność do określonego kręgu kulturowego. Mieszkańcy krajów południowych w sposób wyrazisty okazują swoje przeżycia emocjonalne. Przeciwnie mieszkańcy krajów wschodu nie uzewnętrzniają swych przeżyć emocjonalnych.
Ekspresja mimiczna. Pod wpływem emocji występują charakterystyczne zmiany w wyrazie twarzy. Uczuciu radości towarzyszy uśmiech. W smutku głowa zwisa, na czole tworzą się zmarszczki poziome, powieki kryją oczy. W gniewie tworzą się pionowe na czole, brwi skierowane są ukośnie w górę, oczy błyszcza, usta tworzą wąska zaciśniętą linie. Uczuciu strachu towarzyszy znieruchomienie twarzy, jakby zaokrąglenie oczu i rozchylenie ust.
Przeżywaniu stanów emocjonalnych towarzysza także ruchy wyrazowe całego ciała, czyli ruchy pantomimiczne. Gesty czy postawa ciała mogą wiele powiedzieć o przeżywanych stanach emocjonalnych. Podobnie wokalizacja podczas pobudzenia emocjonalnego ulega zmianom. Natężenie głosu może wzrastać lub malec. Przez przeżywanie silnego wzruszenia głos drży.
Zewnętrzne przejawy reakcji emocjonalnych uzależnione są od czynników wrodzonych oraz od norm obowiązujących w danej kulturze.
Wpływ przeżyć emocjonalnych na procesy poznawcze.
Emocje a percepcja świata. Na ogół procesy emocjonalne wpływają na przebieg procesów poznawczych, nadając im swoiste zabarwienie. Gdy doznajemy przeżyć o charakterze pozytywnym, otaczający nas świat spostrzegamy także w kategoriach pozytywnych. Wszystko co nas otacza, wydaje się nam piękne i dobre. Odwrotnie gdy jesteśmy smutni lub nieszczęśliwi, cały świat może nam się wydawać ponury i wrogi.
Przeżywanie silnych emocji tak pozytywnych jak negatywnych, może wpływać na zwężenie pola spostrzegania. Pochłonięty wielką radością czy też cierpieniem człowiek może nie zauważyć pędzącego samochodu. Dziecko lękające się samotności, zostawione samo w domu, może w przedmiotach zwykłych i znanych widzieć czekających złodziei czy tez groźne zjawy.
Emocje a uczenie się. Przeżywanie dodatnich stanów emocjonalnych wpływa pozytywnie na efekty uczenia się. Stwierdzono, że jednostka uczy się znacznie szybciej, gdy jest nagradzana za dobry wynik, a z otrzymana nagrodą łączą się pozytywne stany emocjonalne. Odwrotnie lęk przed karą może wpływać dezorganizująco na przebieg uczenia się. Im kara jest bardziej przykra, a więc wywołuje silniejsze emocje negatywne tym większy staje się jej dezorganizujący wpływ na proces i efekty uczenia się.
Wpływ emocji na sprawność działania
Dezorganizacja działania. Do dziś nie można sformułować jednoznacznego twierdzenia na temat wpływu emocji na sprawność działania. W zasadzie emocje o bardzo silnym natężeniu dezorganizują działanie. Ten dezorganizujący wpływ nie jest uzależniony od znaku emocji. Bardzo intensywne radosne przeżycie utrudnia działanie podobnie jak rozpacz.
Mobilizacja. W wielu sytuacjach przeżycia emocjonalne wpływają dodatnio na przebieg działania, zdarza się jednak, że również porażka, która nastąpiła bezpośrednio po sukcesie mobilizuje aktywność, wpływa na polepszenie wyniku. Lęk o średnim natężeniu działa mobilizująco.
Treść emocji także wpływa na efektywność działania. Na przykład uczucie gniewu działa mobilizująco, zaś smutek czy przygnębienie łączą się ze spadkiem aktywności, a nawet całkowicie biernym zachowaniem.
Procesy emocjonalne oddziałują an kierunek działania. Na ogół dążymy do tych przedmiotów i zjawisk, które są źródłem emocji dodatnich, unikamy zaś tych, które są źródłem przeżyć przykrych.
Rodzaje procesów emocjonalnych
Biegunowość uczuć. Rodzaje procesów emocjonalnych wynikają z ich treści, znaku oraz poziomu aktywacji. Uczucia maja charakter biegunowy. Na jednym biegunie znajdują się te emocje i uczucia, które określamy jako dodatnie, a na drugim te, które określamy jako ujemne. Zjawisko to nazywamy biegunowością uczuć.
Propulsja i repulsja. Zarówno zwierze jak i człowiek ucieka od bodźców wywołujących lek. Zając ucieka spłoszony przez naganiacza, człowiek ucieka z miejsca gdzie wybuchł pożar. Podobnie zwierze i człowiek dążą w kierunku bodźców przyjemnych. Głodne zwierze kieruje się do miejsc, gdzie znajduje pokarm. Człowiek dąży do częstych, przynoszących mu zadowolenie kontaktów z przyjaciółmi. Emocje dodatnie cechuje zatem propulsywność, zbliżanie się do źródła, które je wywołało, ujemne zaś – repusywność: oddalanie się od bodźców ocenianych negatywnie.
Wpływ uczuć wyższych na zachowanie. Reakcje takie nie są regułą nawet w świecie zwierząt, na przykład zwierze nie zawsze ucieka od niebezpieczeństwa, często walczy
o życie. Człowiek żyjąc wśród ludzi i kierując się ustalonymi przez społeczeństwo normami zachowań często w imię wyższych racji rezygnuje z dążenia w kierunku bodźców
o zabarwieniu pozytywnym. Podobnie zdolny jest – dla dobra innych ludzi – dążyć
w kierunku bodźców wywołujących emocje negatywne. Wiele czynów bohaterskich, dokonywanych tak w czasie wojny jak i w czasie pokoju, wiąże się z dążeniem do wytyczonego celu, mimo iż osiągnięcie go oznacza przezwyciężenie leku przed zagrożeniem.
Uczucia steniczne i asteniczne. Podniecenie emocjonalne, będące wyrazem podwyższenia poziomu aktywacji, może prowadzić do wzmożonych, intensywnych reakcji zewnętrznych, ale również do wzrostu aktywności wewnętrznej. Zjawisko to pozwala na dokonanie podziału procesów emocjonalnych na dwie przeciwstawne grupy: na uczucia czynne czyli steniczne
i bierne, czyli asteniczne. Nie wszystkie uczucia steniczne są uczuciami przyjemnymi, podobnie nie wszystkie uczucia asteniczne maja zabarwienie ujemne. Silny gniew, mobilizujący do działania zaliczymy do uczuć czynnych. Zadowolenie z wykonanej pracy do uczuć biernych.
To czy uczucia określamy jako steniczne , czy jako asteniczne, zależy od rodzaju uczucia i charakteru wywołujących je podniet. Lek przed trudnym egzaminem na ogół powoduje wzrost podniecenia i aktywność skierowaną na cel, to znaczy na opanowanie wiadomości potrzebnych do zdania egzaminu. Smutek związany z przeżyciem zawodu uczuciowego prowadzi do spadku sił, zmniejszenia aktywności, niechęci do jakiegokolwiek działania. Opisany powyżej lek jest uczuciem stenicznym, smutek – astenicznym.
Czasem to samo uczucie bywa bierne lub czynne. Lęk przed egzaminem może, jak wiemy powodować aktywność skierowana na cel, może jednak paraliżować działanie, przyczyniać się do wzrostu niepokoju, a jednocześnie sprzyjać powstawaniu przykrych wyobrażeń związanych z sytuacją egzaminacyjną.
Terminów steniczny i asteniczny używa się w psychologii także dla określenia właściwych dla danej jednostki czynnych lub biernych sposobów reagowania pod wpływem pobudzenia emocjonalnego.
Siła i trwałość. Można także dokonać podziału uczuć ze względu na ich siłę i trwałość. Wyróżniają się one swoistym przebiegiem i wpływem na inne procesy psychiczne. Im silniejszy jest dla człowieka bodziec wywołujący stan emocjonalny, tym wyższy poziom aktywacji ośrodkowego układu nerwowego. Przez siłę procesu emocjonalnego będziemy rozumieć nasilenie tendencji do wykonania reakcji odpowiadającej danej emocji. Tendencji takiej można przypisać tym większą siłę, im większe przeszkody muszą pojawić się, aby powstrzymać wystąpienie reakcji emocjonalnej.
Przeszkody wewnętrzne to zasady i normy wewnętrzne jednostki, przeszkody zewnętrzne to różnego rodzaju kary, które mogą spotkać jednostkę w związku z jej zachowaniem. Stwierdzono, że procesy emocjonalne o średniej sile oddziałują na przebieg działań najbardziej korzystnie. Emocje i uczucia o wielkiej sile często wpływają na zachowanie dezorganizujące. Mogą wywoływać stany niepokoju, chaos myśli, zwężenie pola świadomości i niemożności skutecznego działania.
Charakterystyka procesów emocjonalnych według kryterium ich siły i trwałości:
a) Nastroje – są to stany emocjonalne nie skierowane na jakiś określony przedmiot. Wywołane są przez różne wydarzenia, które maja dla człowieka znaczenie dodatnie albo ujemne. Źródłem ich może być także samopoczucie fizyczne. Czasem człowiek nie zdaje sobie sprawy z rzeczywistych przyczyn swego nastroju. Niemniej jednak nastroje nadają wszystkim innym przeżyciom człowieka określone zabarwienia. Nastrój jest przeżyciem niezbyt silnym, a jednocześnie długotrwałym. Gdy jesteśmy w radosnym nastroju, wszystko co nas otacza, wydaje się nam przyjemne i piękne. Nawet w deszczowy dzień nie narzekamy na pogodę, a przeciwnie – w smutnym nastroju nie dostrzegamy piękna krajobrazu i pięknej pogody.
b) Afekty są to procesy emocjonalne silne, a jednocześnie krótkotrwałe. Charakterystycznym objawem dal osób znajdujących się w stanie afektu jest utrata panowania nad sobą. Afekty na ogół wyrażają się w czynach gwałtownych. Przykładem afektu może być wybuch gniewu. Człowiek działa wtedy jakby w zaślepieniu. Nie słyszy żadnych wyjaśnień ani napomnień. Niekiedy używa w gniewie wulgarnych słów, a nawet posuwa się do przemocy fizycznej. Gdy ochłonie często nie może uwierzyć, że mógł się w podobny sposób zachować.
c) Namiętność są to uczucia długotrwałe i bardzo silne. Niekiedy wywierają one istotny wpływ na całokształt zachowania się człowieka, prowadzą do podporządkowania im całej aktywności. Bardzo wysoki poziom aktywacji ośrodkowego układu nerwowego powoduje pogorszenie adekwatnej oceny sytuacji. Namiętność może prowadzić do zawężenia pola świadomości, a zatem do zachowań przynoszących szkodę jednostce i jej otoczeniu.
Trwałość emocji i uczuć. Określenie stopnia trwałości procesów emocjonalnych wydaje się ważne ze względu an ich rolę w regulacji zachowania. Emocje i uczucia mogą być krótkotrwałe, dotyczą wtedy jakiejś określonej sytuacji. Gdy sytuacja ta zmienia się – słabną lub zanikają.
W zatłoczonym i dusznym autobusie człowiek może być zły i niezadowolony, a gdy z niego wysiądzie i odetchnie świeżym powietrzem – złość mija.
Przeżywanie uczuć silnych i długotrwałych łączy się z trwałym stosunkiem do przedmiotów, zjawisk i ludzi. Stosunek ten uwarunkowany jest nabytym doświadczeniem. Im człowiek jest dojrzalszy, tym trwalsze są jego uczucia.
Klasyfikacja uczuć człowieka.
Kierunki rozwoju uczuć. Małe dziecko przeżywa emocje radości, smutku, gniewu, lęku, zadowolenia. Emocje te wywołane są przez proste bodźce, takie jak zachwianie równowagi, hałas, łagodne kołysanie, głód. W miarę nabywania doświadczenia rozszerz się zakres bodźców wywołujących doznania emocjonalne. Dziecko naśladując reakcje dorosłych, uczy się wartościowania otaczającego go świata i przeżywania stosunku do ludzi, rzeczy, zjawisk w sposób zbliżony do tego, jak przeżywa ten stosunek jego otoczenie. W miarę dojrzewania człowiek uświadamia sobie swoje uczucia. Zaczyna rozumowo ujmować stosunek do otaczającego go świata, a jego przeżycia emocjonalne stają się zróżnicowane.
Uczucia wyższe. Wśród uczuć wyższych, charakterystycznych tylko dla człowieka wyodrębniamy uczucia społeczno-moralne, poznawcze, praksyczne, estetyczne. Człowiek ustosunkowując się do jakiejś sytuacji przeżywa na ogół różnego rodzaju uczucia. Ten sam przedmiot może wywoływać uczucia zarówno poznawcze jak i estetyczne. Obcując z innymi ludźmi doznajemy uczuć społecznych, a także poznawczych. Ta zdolność przeżywania różnorodnych uczuć w stosunku do osoby, przedmiotu czy zjawiska świadczy o bogactwie
i złożoności procesów emocjonalnych człowieka.
Uczucia społeczno-moralne. Uczucia społeczno moralne są wyrazem przeżywania stosunku do innych ludzi oraz do norm moralnych obowiązujących w danym społeczeństwie. Uczucia te przenikają całe życie osobiste jednostki. Źródłem ich są kontakty międzyludzkie, a także ideały do których ludzie dążą, oraz ich współdziałanie w toku pracy, nauki i wykonywania innych czynności. To co sprzyja potrzebom społeczeństwa, przeżywane jest jako moralnie słuszne. To co potrzebom społeczeństwa szkodzi, przeżywane jest jako niemoralne. Ludzie są często zdolni do walki o zasady moralne kosztem własnego bezpieczeństwa.
Podstawa pozytywnych uczuć społecznych jest uczucie braterstwa w stosunku do innych ludzi. Uczucie to rodzi się z zrozumienia i przyjęcia jako własnych stwierdzeń o równości wszystkich ludzi i poszanowaniu godności ludzkiej. Uczucie braterstwa zakłada życzliwość wobec bliźnich pewna wyrozumiałość w stosunku do wad drugiego człowieka, co umożliwia nawiązanie z innymi ludźmi bliskich kontaktów emocjonalnych, takich jak przyjaźń lub miłość.
Uczucia poznawcze. Uczucia poznawcze powstają w toku czynności poznawczych człowieka i związane są z zaspokojeniem żądzy wiedzy, z ciekawością badawcza, z zadowoleniem
z odniesionego sukcesu, którym jest zarówno rozwiązanie zadania matematycznego przez ucznia, jak też doskonalenie odkrycia naukowego przez badacza. Uczucia poznawcze nie są zawsze przeżyciami o zabarwieniu pozytywnym. Aktywności poznawczej towarzyszą także wątpliwości i porażki, wywołujące takie uczucia, jak zniechęcenie czy rozczarowanie.
Uczucia praksyczne. Uczucia praksyczne łączą się z wykonywaniem przez człowieka różnorodnych czynności i w dużej mierze wiążą się z wykonywaną przez człowieka pracą zawodowa. Uczucia praksyczne wywołują tak treść czynności jak też umiejętność dobrej organizacji działania. Jeśli treść czynności jest interesująca a człowiek potrafi zorganizować tak swą działalność, że z powodzeniem wykonuje powierzone mu zadania – doznaje uczuć praksycznych pozytywnych. W sytuacji przeciwnej, to znaczy, gdy treść czynności wydaje się mało interesująca lub tez człowiek nie potrafi prawidłowo zorganizować swego działania – występują uczucia praksyczne o charakterze negatywnym.
Uczucia estetyczne są to uczucia odzwierciedlające stosunek do przedmiotów, sytuacji i procesów, których podstawową cecha i wartością jest piękno. Uczucia te towarzyszą procesowi twórczemu, a także obcowaniu z dziełami sztuki. Uczucia estetyczne. Uczucia estetyczne może wywołać piękno architektury, uroda człowieka, a także wiele przedmiotów codziennego użytku, które nagle i nieoczekiwanie objawiają nam swą urodę.
Rola uczuć w życiu człowieka
Uczucia wywierają wpływ na zachowanie się człowieka. Jak wiemy, uczucia mobilizują niekiedy do działania i ukierunkowują jego przebieg. W innych wypadkach przeżycia emocjonalne mogą dezorganizować zachowanie się człowieka.
Racjonalizacja uczuć. Każdy z nas powinien uświadamiać sobie własne procesy emocjonalne i znać bodźce, które je wywołują. Znajomość własnych uczuć oraz uczuć innych ludzi pozwala an świadome kierowanie swym zachowaniem. Nie powinniśmy dopuszczać do tego, aby naszym zachowaniem kierowały wyłącznie procesy emocjonalne. Niekiedy musimy podporządkować swoje uczucia racjom rozumowym. Jest to konieczne zwłaszcza w tych sytuacjach, gdy człowiek am świadomość zagrożenia wielkich wartości – utraty uczucia bliskiej osoby, zagrożenie życia itp. Stosunek emocjonalny do składników środowiska musi być oparty na podstawie rozumowej. Znaczy to, że niezależnie od reakcji emocjonalnej, występującej w danej sytuacji, stosunek człowieka do niej powinien być oparty na jej rozumieniu oraz na rozumieniu roli, jaką odgrywa ona w życiu jednostki.
Dojrzałość emocjonalna. Uczucia podobnie jak i inne procesy psychiczne rozwijają się w trakcie życia człowieka. Rozwój uczuć stopniowo doprowadza do osiągnięcia dojrzałości emocjonalnej. Dojrzałość ta nie rozwija się samorzutnie. Osiągamy jaw toku rozwiązywania zadań społecznych, w kontaktach z innymi ludźmi i pod wpływem środowiska, stawiającego przed nami określone wzorce i normy zachowania. Dojrzałość emocjonalna to umiejętność świadomego kierowania swym zachowaniem emocjonalnym i uczuciowego przystosowania się do środowiska społecznego.
Człowiek dojrzały emocjonalnie zna swoją wartość, ale nie przecenia jej. Jest zdolny do darzenia innych ludzi uczuciami miłości i przyjaźni, potrafi działać dla dobra innych, potrafi także znosić porażki i mimo nich podejmować dalsze, konstruktywne działania.
Kontrola możliwości modyfikacji procesów emocjonalnych
Zakłóceni kontroli. Potocznie uważa się, że pobudzenie emocjonalne wpływa na żywość i efektywność reakcji. Pobudzenie to miałoby ukierunkować zachowanie. Emocje spełniałyby funkcje motywujące działanie jednostki. Twierdzenie powyższe tylko częściowo jest słuszne, jako że doznając silnych emocji człowiek nie kontroluje swych zachowań. Człowiek jako istota ewolucyjnie najwyżej rozwinięta jest zarazem istotą najbardziej emocjonalną, najbardziej zatem podatna na dostrzeganie rozbieżności między spostrzeganiem
a oczekiwaniem, co z kolei może wywoływać zaburzenia emocjonalne.
Kontrola emocji przez człowieka dorosłego. Mimo iż dorosły przezywa stosunek do świata znacznie bardziej emocjonalnie, w znacznie mniejszym stopniu niż dziecko uzewnętrznia on swoje emocje. Dorosły człowiek ma możność kontrolowania swych zachowań emocjonalnych i uzewnętrzniania ich w sposób społecznie akceptowany. Współczesna cywilizacja doprowadziła do tego, że świat, w którym żyjemy jest światem względnie bezpiecznym.
Człowiek nie musi każdego dnia walczyć o życie, nie grozi mu śmierć głodowa, jest zabezpieczony przed upałem i mrozem. Orientacja w otoczeniu pozwala na adekwatne odbieranie bodźców ze świata zewnętrznego. Przystosowanie polega zatem także na właściwej ocenie środowiska i kontroli własnych emocji. Ten sam dobrze przystosowany człowiek, znajdujący się w sytuacji zagrożenia traci panowanie nad sobą. Przeżywanie klęsk żywiołowych i katastrof jest tego najlepszym dowodem.
Kształtowanie uczuć. W toku nabywania doświadczenia indywidualnego człowiek jest w stanie modyfikować swe nastawienie emocjonalne. To co znane przestaje być groźne. Możemy wartościować niektóre elementy w taki sposób, w jaki ukazują to nam ludzie, których cenimy i szanujemy – rodzice, nauczyciele. Rozwijamy, na przykład pod ich wpływem uczucia przyjaźni w stosunku do innych ludzi, gdy do pewnego okresu życia uważaliśmy ludzi za obojętnie a nawet wrogo do nas nastawionych. Można świadomie oddziaływać na ustosunkowanie emocjonalne wychowanków do otoczenia. Niekiedy chodzi o wykształcenie postaw altruistycznych, kiedy indziej o rozwinięcie uczuć poznawczych czy estetycznych.
Modyfikacja procesów emocjonalnych jest bardzo trudna w stosunku do tych ludzi, którzy przeżywają różnego rodzaju zaburzenia emocjonalne. Tylko długotrwałe oddziaływanie terapeutyczne może spowodować zmniejszenie poczucia wrogości w stosunku do ludzi czy też wzrost poczucia wartości i odzyskania wiary w możliwość sukcesu.