W końcu lat siedemdziesiątych XX wieku francuski prawnik Karel Vasak zaproponował wyodrębnienie praw człowieka i wprowadził pojęcie trzech generacji praw człowieka. Proponowana przez niego klasyfikacja opiera się na kryteriach historycznych i filozoficznych, pokazuje ewolucyjność praw człowieka, jest pomocna w określaniu celów, jakim mogą służyć prawa człowieka. Rozróżnienie generacji praw człowieka nie prowadzi do ich hierarchizowania i wzajemnego wartościowania, wszystkie one co do swojej rangi mają taka samą wartość, wzajemnie się uzupełniają i przenikają. Warto jednak pamiętać, że prawa trzeciej generacji są przedmiotem badań teoretyków prawa, ich zakres. Treść jest przedmiotem wielu kontrowersji, są w niewielkim zakresie skodyfikowane i nie podlegają takiej egzekucji, jak prawa pierwszej i drugiej generacji. Ich polityczne znaczenie widoczne jest szczególnie w krajach Trzeciego Świata (Afryka), gdzie często są traktowanie na równi, a nawet wyżej niż prawa pierwszej generacji. Istnieją również prawa człowieka czwartej generacji.
PIERWSZA GENERACJA PRAW CZŁOWIEKA
Należą do niej historycznie najwcześniej wyodrębnione prawa człowieka. Mają swoje źródło w ideach oświecenia i rewolucjach końca XVIII w., a następnie rozwijane były w teoriach politycznego liberalizmu. Dzisiaj znalazły swój wyraz w prawie międzynarodowym, m.in. międzynarodowym pakcie praw politycznych i obywatelskich ONZ z 1996 roku. Określane są jako klasyczne prawa człowieka lub prawa podstawowe, obecnie są zapisane w konstytucjach państw demokratycznych. Wszystkie prawa pierwszej generacji dotyczą relacji jednostki z państwem i ograniczoną władzę państwa. To również prawa i wolności osobiste oraz polityczne. Powinny być zgodne ze światowymi standardami i przestrzegane przez wszystkie cywilizowane państwa. Są to prawa osobiste, indywidualne chroniące obywateli przed nadmierną ingerencją państwa.
Prawa pierwszej generacji:
- prawa związane z egzystencją fizyczną, m.in. prawo do życia, wolności osobistej i bezpieczeństwa;
- związane z wolnością światopoglądu, m.in. wolność wyznania, sumienia, religii, myśli, wyrażania poglądów;
- związane z egzystencją prawną, m.in. prawo do osobowości prawnej, ochrony prawnej w postępowaniu sądowym;
- prawa polityczne lub obywatelskie, m.in.: prawo do demokratycznego uczestnictwa w życiu państwa obejmuje powszechne i równe prawo wyborcze, równe prawa w dostępie do urzędów publicznych, wolność zrzeszania się.
DRUGA GENERACJA PRAW CZŁOWIEKA
Wyodrębnienie drugiej generacji praw człowieka wynika z przekonania, że obywatel musi mieć zapewnione bezpieczeństwo socjalne, aby w pełni móc korzystać z przysługujących mu praw politycznych. Dlatego prawa drugiej generacji nakładają na państwo zobowiązania przede wszystkim natury ekonomicznej i socjalnej. Znajdujemy je m.in. w międzynarodowym pakcie praw ekonomicznych, socjalnych i kulturalnych ONZ z 1996 r. Realizacja tych praw wymaga aktywnego działania państwa. Ma ona na celu zapewnienie ludziom godnego życia. Prawa te są w pełni gwarantowane.
Prawa drugiej generacji:
- prawa ekonomiczne, m.in. prawo do pracy;
- prawa socjalne, m.in. prawo do świadczeń socjalnych i ubezpieczeń, w tym zdrowotnych;
- prawa kulturalne, m.in. prawo do nauki, swoboda badań naukowych, wolność sztuki;
- prawo do zdrowia, edukacji (nauki), pracy.
TRZECIA GENERACJA PRAW CZŁOWIEKA
Prawa człowieka należące do trzeciej generacji są obecnie w trakcie wyodrębniania się. O ile pierwsze dwie generacje praw człowieka dotyczą jednostek (wszystkich ludzi), o tyle trzecia generacja odnosi się do praw grup społecznych i określonych zbiorowości. Są to prawa grupowe (kolektywne), czyli solidarnościowe. Obejmują one także prawa ludów wobec wspólnoty międzynarodowej, a zatem są trudniejsze do zdefiniowania. Wyznaczają cele na przyszłość, które są sukcesywnie realizowane.
Prawa trzeciej generacji:
- prawo narodów do samostanowienia politycznego,
- prawo do rozwoju, dążenia do wyrównania różnic między narodami, prawo do swobodnego wyboru drogi rozwoju;
- prawa ludów wobec wspólnot międzynarodowych, m.in. zasada równości wszystkich ludów - Karta Atlantycka - prawo do otrzymania pomocy od innych państw w walce o wolność, obowiązek zagwarantowania praw innych narodów do rozwoju;
- prawo ekonomiczne narodów do własnych zasobów i bogactw naturalnych, do zachowania kultury, środowiska naturalnego;
- prawa mniejszości narodowych i etnicznych, m.in. do zachowania własnej tożsamości, w tym swojego języka, podtrzymywania własnej tradycji, do rozwoju własnej kultury, szkolnictwa, instytucji kulturalnych;
- prawo do pokoju;
- prawo do czystego środowiska naturalnego;
- prawo do wspólnego dziedzictwa przeszłości, prawo do pomocy humanitarnej;
- prawo do korzystania z dorobku cywilizacyjnego przez Internet.
CZWARTA GENERACJA PRAW CZŁOWIEKA
Są również w trakcie wyodrębniania się, należą do nich prawa mniejszości seksualnych, np. prawo do zawierania związku małżeńskiego, prawo do adopcji dzieci, prawo do zajmowania stanowisk bez ograniczeń.
