Kary i środki karne przewidziane w kodeksie karnym.

I. Karą jest orzekany przez sąd wobec sprawcy przestępstwa środek przymusu państwowego, stwarzający dla niego osobistą dolegliwość i wyrażający społeczne potępienie dla popełnionego przestępstwa.

Karami przewidzianymi w kodeksie karnym są:
- grzywna,
- ograniczenie wolności,
- pozbawienie wolności,
- 25 lat pozbawienia wolności,
- dożywotnie pozbawienie wolności.

Kara grzywny jest karą za przestępstwa o mniejszym stopniu szkodliwości społecznej. Często występuje wymiennie z karą ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do lat dwóch. Zaletą grzywny jest to, że karząc sprawcę nie zmuszamy go jednocześnie do kontaktów ze środowiskiem przestępczym, a przy wykonaniu tej kary nie jest potrzebny kosztowny aparat więziennictwa. Wadą to, że dotyka także niewinnej przecież rodziny skazanego. Grzywna powinna być jednak głównym środkiem karnym stosowanym wobec tzw. drobnej przestępczości. Grzywna orzekana jest w stawkach dziennych, przy czym najpierw określana jest ilość tych stawek, a następnie ich wysokość. Najniższa możliwa liczba stawek wynosi 10 – najwyższa 360, z tym że w niektórych sytuacjach kodeks pozwala na przekroczenie górnej granicy i wymierzenia nawet 540 stawek grzywny. Wysokość stawki określona jest natomiast w granicach od 10 do 2000 zlotych. Wysokość ta powinna być uzależniona od zamożności i możliwości zarobkowych skazanego. Karę grzywny można orzec obok kary pozbawienia wolności jeżeli sprawca dopuścił się czynu w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub gdy korzyść taką osiągnął.
Kodeks karny stanowi że dwie stawki dzienne grzywny są równorzędne jednemu dniowi pozbawienia wolności oraz dwum dniom kary ograniczenia wolności.

Kara ograniczenia wolności polega na zakazie zmiany miejsca stałego pobytu bez zgody sądu, obowiązku wykonywania nieodpłatnej, wskazanej i kontrolowanej przez sąd pracy na cele społeczne, w wymiarze od 20 do 40 godzin miesięcznie i udzielania wyjaśnień dotyczących przebiegu wykonywania kary. W stosunku do osoby już zatrudnionej sąd może orzec potrącanie części jej wynagrodzenia na cel społeczny, a skazanemu nie wolno w czasie trwania kary rozwiązać stosunku pracy. Skazanie na karę ograniczenia wolności może łączyć się z obowiązkiem przeproszenia pokrzywdzonego, wykonywania ciążącego na skazanym obowiązku łożenia na utrzymanie innej osoby, powstrzymania się od nadużywania alkoholu czy też środków odurzających, oraz naprawienia w całości lub w części wyrządzonej szkody, przy czym obowiązek ten może być nałożony tylko wtedy gdy nie został on już nałożony jako środek karny.
Przed nałożeniem wyżej wymienionych obowiązków probacyjnych sąd musi wysłuchać skazanego. Kodeks karny przewiduje warunkowe zawieszenie wykonania kary ograniczenia wolności na okres próby od 1-go roku do 3 lat. Kodeks przewiduje również skrócenie kary ograniczenia wolności po odbyciu przez skazanego połowy kary jeżeli w tym czasie przestrzegał porządku prawnego, sumiennie wykonywał pracę społeczno- użyteczną oraz spełniał inne nałożone na niego obowiązki.

Kara pozbawienia wolności godzi w jedno z najcenniejszych dóbr jednostki, jakim jest wolność osobista i polega na umieszczeniu skazanego w więzieniu. Jeśli popełnione przestępstwo zagrożone jest karą pozbawienia wolności nie przekraczającą trzech lat albo alternatywnie grzywną lub ograniczeniem wolności, sąd może odstąpić od wymierzenia kary pozbawienia wolności, jeśli społeczna szkodliwość czynu nie jest znaczna, a wymierzono jednocześnie inny środek karny. Kara pozbawienia wolności trwa najkrócej miesiąc, a najdłużej 15 lat. Wymierzana jest w miesiącach i latach.

Kara 25 lat pozbawienia wolności jest wymierzana w przypadku cięzkich zbrodni, gdzie kara nawet 15 lat pozbawienia wolności byłaby zbyt łagodna. Wymierzenie tej kary izoluje sprawcę ze społeczeństwa na bardzo długi czas.
Skazany na karę 25 lat pozbawienia wolności może zostać warunkowo zwolniony po odbyciu 15 lat kary. Czas pozostały do odbycia kary stanowi okres próby, przy czym nie może on być krótszy niż 2 lata, a dłuższy niż lat 5.

Kara dożywotniego pozbawienia wolności kara polegająca na osadzeniu skazanego w zakładzie karnym do końca jego życia. Jest to najsurowsza kara przewidziana Kodeksem Karnym. Jest ona bezterminowa, skazany na karę dożywocia może ubiegać się o warunkowe przedterminowe zwolnienie po 25 latach kary (okres próby trwa do końca życia skazanego). Możliwość ubiegania się o przedterminowe zwolnienie nie oznacza, że skazany ma prawo do przedterminowego zwolnienia, sąd bowiem może mu zwolnienia odmówić. Ponadto sąd, który orzekł karę dożywotniego pozbawienia wolności może w swym wyroku ustanowić surowsze ograniczenie do skorzystania z warunkowego przedterminowego zwolnienia, np. 30 lub 40 lat. Nie wolno mu jednak ustanowić takiego ograniczenia, które w praktyce będzie oznaczało niemożliwość warunkowego zwolnienia.
Zgodnie z obowiązującym kodeksem karnym karę dożywocia można orzec za: wszczęcie lub prowadzenie wojny napastniczej, ludobójstwo, stosowanie środka masowej zagłady zakazanego prawem międzynarodowym, zabijanie jeńców wojennych, osób które złożyły broń lub poddały się, rannych, chorych, rozbitków, personelu medycznego, osób duchownych, ludności cywilnej obszaru okupowanego, pozbawienie niepodległości państwa, oderwanie części jego terytorium (secesja), zmiana przemocą konstytucyjnego ustroju RP, dopuszczenie się zamachu na życie Prezydenta Polski, zabójstwo.

II. Oprócz kar sądy mogą stosować również środki karne.
Środek karny jest dodatkową dolegliwością wymierzaną sprawcy przestępstwa lub wykroczenia obok lub niekiedy zamiast kary. Środek karny realizuje cele uboczne postępowania karnego, które nie mogą być w sposób dostateczny uwzględnione przez sąd w razie poprzestania na wymierzeniu samej kary. Chodzi tu przede wszystkim o względy prewencji ogólnej i szczególnej oraz cele kompensacyjne w postaci wynagrodzenia pokrzywdzonemu szkody wyrządzonej czynem zabronionym. Wyjątkowo środek karny pełni funkcję kary, w sytuacjach gdy nawet najniższy możliwy jej wymiar byłby zbyt surowy, a przez to niesprawiedliwy. Cechą odróżniającą od kary jest również fakt, że niektóre spośród środków karnych mogą być orzeczone tytułem środka probacyjnego. Środek karny orzeka się na czas określony lub wyjątkowo dożywotnio. Po upływie połowy okresu sąd, na wniosek skazanego, przestrzegajacego w tym czasie porządku prawnego, może darować resztę okresu, uznając środek za wykonany.
Środek karny obowiązuje także w trakcie wykonywania kary pozbawienia wolności, jednak czasu tego nie zalicza się na poczet okresu, na jaki orzeczono środek karny w wyroku.
Niektóre spośród środków karnych mają swoje odpowiedniki w postaci środków zapobiegawczych. Czas stosowania środka zapobiegawczego zalicza się na poczet odpowiedniego środka karnego.
Naruszenie zakazu orzeczonego przez sąd tytułem środka karnego stanowi z mocy art. 244 Kodeksu karnego przestępstwo zagrożone karą pozbawienia wolności do lat 3.
Środkami karnymi nie są zakazy zajmowania określonych stanowisk w spółkach handlowych występujące na gruncie prawa handlowego.

Środki karne w prawie karnym:

Pozbawienie praw publicznych- jeden ze środków karnych orzekany przez sądy wobec sprawców przestępstw. Skutkiem orzeczenia tego środka karnego jest utrata czynnego i biernego prawa wyborczego do organu władzy publicznej, organu samorządu zawodowego lub gospodarczego, utrata prawa do udziału w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości, utrata prawa do pełnienia funkcji w organach i instytucjach państwowych i samorządu terytorialnego lub zawodowego, utrata posiadanego stopnia wojskowego i powrót do stopnia szeregowego, utrata orderów, odznaczeń i tytułów honorowych oraz utrata zdolności do ich uzyskania w okresie trwania pozbawienia praw . Czas trwania pozbawienia praw publicznych określany jest przez sąd w granicach od roku do 10 lat.

Zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej- sąd może orzec zakaz zajmowania określonego stanowiska albo wykonywania określonego zawodu, jeżeli sprawca nadużył przy popełnieniu przestępstwa stanowiska lub wykonywanie zawodu zagraża istotnym dobrom chronionym prawem, może również orzec zakaz prowadzenia określonej działalności gospodarczej w razie skazania za przestępstwo popełnione w związku z prowadzeniem takiej działalności, jeżeli dalsze jej prowadzenie zagraża istotnym dobrom chronionym prawem.

Zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowaniem, leczeniem, edukacją małoletnich lub opieką nad nimi – sąd może orzec zakaz zajmowania wszelkich lub określonych stanowisk, wykonywania wszelkich lub określonych zawodów albo działalności, związanych z wychowaniem, edukacją, leczeniem małoletnich lub z opieką nad nimi, na zawsze w razie skazania na karę pozbawienia wolności za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności na szkodę małoletniego.

Obowiązek powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, zakaz kontaktowania się z określonymi osobami lub zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu- sąd może orzec obowiązek powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, zakaz kontaktowania się z określonymi osobami lub zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu w razie skazania za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności na szkodę małoletniego oraz w razie skazania za umyślne przestępstwo z użyciem przemocy, w tym przemocy przeciwko osobie najbliższej; obowiązek lub zakaz może być połączony z obowiązkiem zgłaszania się do Policji lub innego wyznaczonego organu w określonych odstępach czasu.

Zakaz prowadzenia pojazdów - to środek karny orzekany wobec sprawców przestępstw lub wykroczeń skierowanych przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji. Tymi czynami zabronionymi są: spowodowanie wypadku drogowego lub katastrofy w komunikacji albo sprowadzenie jej bezpośredniego niebezpieczeństwa, prowadzenie pojazdu w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego, pełnienie w takim stanie czynności związanych z bezpieczeństwem ruchu, a także dopuszczenie do ruchu pojazdu w stanie bezpośrednio zagrażającym bezpieczeństwu ruchu. Zakazem mogą być objęte wszystkie pojazdy lub poszczególne ich rodzaje. Naruszenie zakazu prowadzenia pojazdów stanowi przestępstwo. Zakaz orzeka się na okres od roku do 10 lat bądź dożywotnio. Termin liczy się od daty oddania przez sprawcę dokumentu uprawniającego do kierowania danym typem pojazdów(prawo jazdy, pozwolenie tramwajowe itp.), jednak zakaz obowiązuje bezwzględnie już od daty uprawomocnienia się wyroku skazującego.

Przepadek- to środek karny o charakterze represyjno-prewencyjnym polegający na przejściu własności określonych przedmiotów powiązanych w pewien sposób z popełnionym przestępstwem na Skarb Państwa z chwilą uprawomocnienia się wyroku.
Wyróżnia się trzy kategorie przedmiotów podlegających przepadkowi:
 przedmioty bezpośrednio pochodzące z przestępstwa(tzw. fanty). Przepadek jest obowiązkowy, chyba że przedmioty podlegają zwrotowi pokrzywdzonemu lub innej uprawnionej osobie,
 przedmioty służące lub przeznaczone do popełnienia przestępstwa(narzędzia). Przepadek ma co do zasady charakter fakulatatywny. Jeżeli wartość przedmiotów jest niewspółmierna do wagi czynu sąd orzeka nawiązkę na rzecz Skarbu Państwa,
 przedmioty objęte zakazem posiadania, obrotu lub przewozu(broń i amunicja, fałszywe pieniądze, narkotyki). Przepadek ma co do zasady charakter fakulatatywny.
W razie niemożności orzeczenia przepadku np. wskutek ich ukrycia lub zniszczenia, sąd może orzec przepadek równowartości pieniężnej tych przedmiotów. Przepadek można orzec także tytułem środka zabezpieczającego.

Obowiązek naprawienia szkody - to kompensacyjny środek karny polegający na zobowiązaniu sprawcy do wynagrodzenia w całości lub w części szkody wyrządzonej pokrzywdzonemu umyślnym lub nieumyślnym przestępstwem spowodowania śmierci lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, rozstroju zdrowia lub naruszenia czynności ciała, a także przestępstwem skierowanym przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji, środkowisku, mieniu lub obrotowi gospodarczemu.

Nawiązka - jest to represyjno-odszkodowawczy środek karny będący reakcją na popełnienie czynu zabronionego. Według prawa polskiego sąd może zasądzić nawiązkę w wysokości do 100 000 złotych w wypadku: skazania za ciężki uszczerbek na zdrowiu, naruszenie czynności narządu ciała, rozstrój zdrowia, a także za doznaną krzywdę - na rzecz pokrzywdzonego w celu zadośćuczynienia; skazania za umyślne przestępstwo przeciwko życiu lub zdrowiu albo za inne przestępstwo umyślne, którego skutkiem jest śmierć człowieka, ciężki uszczerbek na zdrowiu, naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia - na rzecz organizacji społecznej, do której do której statutowych zadań należy ochrona zdrowia; skazania za przestępstwo przeciwko środowisku - na rzecz organizacji społecznej, do której statutowych zadań należy ochrona środowiska; skazania sprawcy wypadku drogowego, jeżeli był w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego albo zbiegł z miejsca zdarzenia - na rzecz organizacji społecznej, do której statutowych zadań należy świadczenie pomocy osobom poszkodowanym w wypadkach komunikacyjnych; skazania za przestępstwo pomówienia - na rzecz pokrzywdzonego, Polskiego Czerwonego Krzyża albo na inny cel społeczny wskazany przez pokrzywdzonego; skazania za przestępstwo wyrębu drzewa albo za kradzież leśną - na rzecz pokrzywdzonego w wysokości podwójnej wartości drzewa; gdyby orzeczenie przepadku przedmiotów stanowiących mienie ruchome, które służyły lub były przeznaczone do popełnienia przestępstwa byłoby niewspółmierne do wagi popełnionego czynu - na rzecz Skarbu Państwa zamiast przepadku.
Nawiązka podlega wykonaniu przez komornika w trybie egzekucji sądowej, chyba że orzeczono ją na rzecz Skarbu Państwa. Wówczas wykonuje ją urząd skarbowy na podstawie przepisów o egzekucji administracyjnej.

Świadczenie pieniężne - jest jednym ze środków karnych zgodnie z art. 39 kodeksu karnego. Orzekać go może sąd w przypadku, gdy odstępuje od wymierzenia kary, a także w wypadkach wskazanych przez ustawę. Tym różni się od nawiązki. Świadczenie pieniężne można orzec na rzecz : instytucji, stowarzyszenia, fundacji, organizacji społecznej wpisanej do wykazu prowadzonego przez Ministra Sprawiedliwości, której podstawowym zadaniem lub celem statutowym jest spełnianie świadczeń na określony cel społeczny, bezpośrednio związany z ochrona dobra naruszonego lub zagrożonego przestępstwem, za które skazano sprawcę, z przeznaczeniem na ten cel.
Świadczenie pieniężne nie może przekroczyć 20.000 złotych. Jeżeli sprawca zostanie skazany za prowadzenie pojazdu mechanicznego w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego sąd może orzec świadczenie pieniężne na rzecz: instytucji, stowarzyszenia, fundacji, organizacji społecznej, z przeznaczeniem na cel bezpośrednio związany z udzielaniem pomocy osobom poszkodowanym w wypadkach komunikacyjnych. Świadczenie to nie może przekroczyć 60.000 złotych.
Świadczenie pieniężne podlega wykonaniu przez komornika w drodze egzekucji sądowej.

Podanie wyroku do publicznej wiadomości – sąd może orzec podanie wyroku do publicznej wiadomości w określony sposób, jeżeli uzna to za celowe, w szczególności ze względu na społeczne oddziaływanie skazania, o ile nie narusza to interesu pokrzywdzonego.