Prawo karne

PRAWO KARNE

I. ZAGADNIENIA WSTĘPNE
II. NAUKA O USTAWIE KARNEJ
III. NAUKA O PRZESTĘPSTĘPSTWIE
IV. NAUKA O KARZE

I. ZAGADNENIA WSTĘPNE

• Pojęcia wstępne
Prawo karne to ogół norm prawnych, które za pomocą kary jako zasadniczego środka przymusu, zawartego w tych normach chronią pewnych wartości społecznych, przed czynami społecznie niebezpiecznymi, zwanymi przestępstwami.

Wartość społeczna w rozumieniu prawa karnego to zdrowie, życie, majątek, godność jednostki.

Czyn społecznie niebezpieczny to zachowanie pozostające w ujemnej relacji do wartości publicznych.

Przestępstwem jest czyn człowieka zabroniony przez ustawę pod groźbą kary, jako zbrodnia lub występek, bezprawny, zawiniony i społecznie szkodliwy w stopniu wyższym niż znikomy.
Przestępstwa dzielą się na zbrodnie i występki. Wykroczenia stoją obok przestępstwa, są poza działami prawa karnego.

• Cechy prawa karnego:
1. Zasada równości wobec prawa
2. Zasada praworządności
3. Zasada humanitaryzmu – prawo karne powinno być ludzkie humanitarne w tym znaczeniu, że wymagania przezeń stawiane powinny być na miarę możliwości ludzi, a stosowane kary i środki zabezpieczające nie powinny być okrutne, nie powinny poniżać karanego ani wyrządzać mu zbędnych dolegliwości.
4. Zasada odpowiedzialności karnej za czyn – niezbędną przesłanka odpowiedzialności karnej jest czyn sprawcy, kara jest konsekwencją popełnienia czynu zabronionego przez ustawy karne (działania lub zaniechania). Nie mogą być podstawą odpowiedzialności karnej myśli, poglądy, zamiary człowieka, jego właściwości fizyczne lub psychiczne.
5. Zasada winy – oznacza to, że sprawca czynu zabronionego ponosi odpowiedzialność karną tylko wtedy, gdy z popełnienia czynu można zrobić mu zarzut. Podstawowym warunkiem osobistej zarzucalności czynu (czyli winy) jest współcześnie przede wszystkim występowanie określonej więzi pomiędzy sprawcą a jego czynem. Np. w odniesieniu do przestępstw umyślnych więź ta polega na tym, że sprawca ma zamiar popełnienia czynu. W obowiązującym polskim prawie karnym zasada winy wyrażona została w art. 1 3 KK(„nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie można mu przypisać winy w czasie czynu). Czyn wypełniający znamiona określone w ustawie karnej nie jest przestępstwem, jeżeli nie został przez sprawcę zawiniony. Określa się go wówczas jako „czyn zabroniony”. Ilekroć więc KK używa określenia „czyn zabroniony” oznacza to, że chodzi o czyn zabroniony przez ustawę ale niekoniecznie przestępny.
6. Zasada odpowiedzialności indywidualnej i osobistej
7. Nullum crimen sine lege, poenali anteriori – “nie ma przestępstwa bez ustawy” , zasada ta jest najważniejszą zasadą prawa karnego, chronią jednostkę przed arbitralnym posługiwaniem się represja karną przez organy państwowe. W prawie polskim zasada ta sformułowana jest w art. 42 Konstytucji RP („odpowiedzialności karnej podlega ten, kto dopuścił się czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia”) i w art. 1 1 KK w analogicznym brzmieniu. Z zasady tej wynikają pewne reguły bardziej szczegółowe, mianowicie:
- Prawo karne musi być prawem pisanym i zawartym w ustawie (Nullum crimen sine lege scripta)
- Przepisy karne muszą opisywać przestępstwo w sposób maksymalnie dokładny (Nullum crimen sine lege scripta)
- niedopuszczalne jest stosowanie analogii na niekorzyść oskarżonego
- ustawa karna wprowadzająca odpowiedzialność karną lub ją zaostrzająca nie może działać wstecz (Nullum crimen sine lege praevia , lex retro non agit)
- kara za przestępstwo musi być określona i przewidziana we wcześniej wydanej ustawie (Nulla poena sine lege)
Nullum crimen sine periculo sorieli
Nullum crimen sine culpa
Nullum poena sine lege poenali anteriori

• Funkcje prawa karnego:
1. Funkcja ochronna – ochrona systemu wartości społecznych
2. Funkcja wychowawcza – oddziaływanie na świadomość społeczną w kierunku zaakceptowania wartości kodeksu karnego
3. Funkcja gwarancyjna – wiąże się z nią kilka zasad nastawionych na to, aby chronić człowieka od ryzyka konfliktu z normą karną
4. Funkcja sprawiedliwościowa – historycznie pierwotna funkcja prawa karnego; zaspokajanie poczucia sprawiedliwości osoby pokrzywdzonej przestępstwem, a także rodziny ofiary i jej grupy społecznej leży u genezy prawa karnego

• Działy prawa karnego
1. Prawo karne materialne to zespół norm prawnych, zawierających zakazy i nakazy określonego zachowania się oraz przewidujących konsekwencje w razie ich naruszenia.
Prawo karne materialne jest dziedziną prawa określającą czyny będące przestępstwami, kary grożące za popełnienie przestępstw , środki karne i środki zabezpieczające stosowane w związku z naruszeniem prawa karnego oraz zasady odpowiedzialności karnej.
W ramach prawa karnego wyróżnia się pewne jego części charakteryzujące się odmiennością przedmiotu i sposobu regulacji. Są to:
- Prawo karne skarbowe: reguluje problematykę odpowiedzialności za przestępstwa i wykroczenia skarbowe, tzn. czyny naruszające interesy Skarbu RP w zakresie podatków, ceł, obrotu dewizowego oraz gier losowych i totalizatorów. Prawo karne skarbowe zawarte jest w kodeksie karnym skarbowym z 1999r. (KKS)
- Prawo karne wojskowe: określa przestępstwa wojskowe, tzn. przestępstwa żołnierzy łączące się z obowiązkiem służby wojskowej i dyscypliną wojskową (np. dezercja) zawarte ono jest w kodeksie karnym jako „część wojskowa”
2. prawo karne procesowe (inaczej postępowanie karne lub procedura karna) to, te normy prawne, które zabezpieczają realizację normy prawa karnego materialnego, określają status sprawy; prawo karne procesowe reguluje tok postępowania w danej sprawie przed uprawnionymi organami (postępowanie przygotowawcze, jurysdykcyjne). Określa też obowiązki i uprawnienia osób uczestniczących w procesie karnym.

3.Prawo karne wykonawcze określa organy powołane do wykonywania kar, tryb i sposób ich wykonywania. Reguluje tryb wykonywania kar orzeczonych za przestępstwo oraz uprawnienia osób skazanych. W ramach prawa karnego wykonawczego wyróżnia się część zwaną prawem penitencjarnym, która zawiera przepisy odnoszące się do wykonywania kary pozbawienia wolności.

Postępowanie z nieletnimi – jest dziedziną prawa ściśle związaną z prawem karnym, uregulowaną w „ustawie z dnia 26.X 1982r. O postępowaniu w sprawach nieletnich (do tego czasu obowiązywały przepisy k.k. z 1932 roku). Nie jest to część prawa karnego ponieważ wobec nieletnich w zasadzie nie stosuje się kar, lecz środki wychowawcze i poprawcze.

Prawo wykroczeń, dziedzina prawa bliska prawu karnemu zwana też prawem karno administracyjnym. Prawo o wykroczeniach określa czyny stanowiące wykroczenia, normuje zasady odpowiedzialności za te czyny, kary i inne środki. Przepisy prawa wykroczeń zawarte są w Kodeksie Wykroczeń z 1971 roku. KW nie nazywa odpowiedzialności za wykroczenia odpowiedzialnością karną, niemniej istota tych dwóch rodzajów odpowiedzialności jest taka sama, skoro chodzi o wymierzenie kary za czyny zabronione przez ustawę. Prawo o wykroczeniach różni się od prawa karnego głównie wagą czynów. Wykroczenia są czynami karalnymi o niższym stopniu społecznej szkodliwości niż przestępstwa i w związku tym zagrożone są łagodniejszymi karami. Całość orzecznictwa w sprawach o wykroczenia przejęły sądy powszechne.

• Nauki pomocnicze i nauki pokrewne prawa karnego
Ścisły związek z prawem karnym mają:
Kryminologia, nauka o przestępczości i przestępcy, bada przyczyny przestępczości
- fenomenologia kryminalna
- statystyka kryminalna
- etiologia kryminalna
Kryminalistyka, jest nauka o metodach i środkach wykrywania przestępstw, wykrywania i ścigania ich sprawców oraz uzyskiwania i utrwalania środków dowodowych dla celów procesu karnego. W ramach kryminalistyki wyróżnia się
- Taktykę kryminalistyczną (np. taktykę przesłuchania lub taktykę pościgu)
- Technikę kryminalistyczną
Wiktymologia jest nauka o ofierze przestępstwa.
Nauki o polityce kryminalnej ich przedmiotem jest działalność organów państwowych w zakresie wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych. Obejmuje ona politykę ustawodawczą państwa w zakresie tworzenia prawa karnego, politykę ścigania przestępstw, politykę wpływania na stosowanie przez sądy kar za poszczególne rodzaje przestępstw (tzw. polityka karna) i politykę w zakresie wykonywania kar pozbawienia wolności (polityka penitencjarna).
Nauki penitencjarne zajmują się różnymi aspektami wykonywania kary pozbawienia wolności.
Psychiatria sądowa – bada odchylenia od normy życia psychicznego (niepoczytalność, poczytalność ograniczona)
Psychologia kryminalna – analizująca elementy życia psychicznego, sferę motywacyjną i emocjonalną zachowań przestępczych
Medycyna sądowa

• Doktryny prawa karnego
1.Postulaty Oświecenia w prawie karnym – kierunek postępowo – humanitarny. Ruch ten domagał się ścisłego określenia czynów zabronionych i kar za nie grożących, ograniczenia katalogu przestępstw do tych naprawdę szkodliwych, poszanowania człowieka w czasie postępowania karnego, zniesienia tortur. Postulaty formalnej równości wobec prawa i laicyzacji prawa karnego (rozróżnienie sfer: grzech – naruszenie praw Boga, przestępstwo – naruszenie prawa) Wybitni ideolodzy Oświecenia: Voltaire, Rousseau, Montesquieu, Diderot, Marat, Beccaria, w Polsce: Ostrowski, Kołłątaj, Szymanowski.

2.Szkoła klasyczna prawa karnego – wyrasta z Oświecenia i wyznaje jej podstawowe zasady (nullum crimen, nulla poena sine lege). Szkoła klasyczna opiera się na analizie formalno – dogmatycznej, charakteryzuje się czysto jurydycznym podejściem do przestępstwa. Zasady odpowiedzialności karnej opierają się na: czynie, winie, karze jako sprawiedliwej odpłacie za czyn przestępczy.
Wpływ poglądów filozoficznych Comte’a i Hegla:
- odwet sprawiedliwy jest celem kary (K)
- kara jest odwetem dialektycznym, jest negacją negacji(H)
Pisarze szkoły klasycznej: Rossi, Bentham, Feuerbach, Krzymuski, Brodziński

3.Kierunek naturalistyczny – dwie szkoły: antropologiczna i socjologiczna
- szkoła antropologiczna: jej twórcą był włoski psychiatra Cesare Lombroso doszedł on wniosku, że podstawową przyczyną poważnej przestępczości są cechy antropologiczne ludzi. Istnieją tzw. urodzeni przestępcy, którym właściwe są określone cechy anatomiczne i psychiczne, kara jest wobec nich nieskuteczna, należy ich eliminować. Przestępstwo jako atawizm. Można wyróżnić trzy czynniki przestępczości: antropologiczne, fizyczne i społeczne, ale te pierwsze mają największe znaczenie. Prawo karne nie jest w stanie zmienić czynników fizycznych ani społecznych, to osobowość człowieka decyduje o popełnieniu przestępstwa. Kary eliminacyjne. Szkoła antropologiczna była ahumanitarna, ale zwróciła uwagę z czynu na osobowość sprawcy.

- szkoła socjologiczna: twórcą tej szkoły był Franz von Liszt. Społeczno-ekonomiczne uwarunkowania przestępczości, potrzeba prowadzenia odpowiedniej polityki społecznej, teza – człowiek na skutek niebezpieczeństw socjologicznych, społecznych staje się nośnikiem przestępstw (środowiska kryminalne). Nacisk na środki karne i ich racjonalizację, nie kara – odpłata, ale kara celowa, która służy ochronie społeczeństwa przez prewencję indywidualną. Są przestępcy zawodowi, nadający się do poprawy oraz przestępcy przypadkowi. Potrzeba oceny osobowości człowieka przy wymiarze kary a nie ocena czynu. Celem kary jest poprawa, odstraszenie, unieszkodliwienie sprawcy.Przedstawiciele: Liszt, Prins, Hacel, Makareewicz, Makowski,

Kierunek klasyczny a naturalistyczny
1. Przesunięcie akcentu z czynu na osobę sprawcy
2. Przesunięcie akcentu z winy na stan niebezpieczeństwa ze strony człowieka
3. Przesunięcie akcentu kary na środki zabezpieczające

4. kierunek normatywny (pozytywizm prawniczy) kierunek równoległy z kierunkiem naturalistycznym. Analiza tekstu prawnego od strony jurydycznej. Przedstawiciele: Berling „Nauka o przestępstwie” w kategorii prawniczej, Binding „Normy i ich przekroczenie” norma a przepis prawny

5. ruch nowej obrony społecznej obrona podstawowych gwarancji jednostki, humanizacja prawa karnego, postulaty zniesienia kary śmierci, zapewnienia sądowi wszechstronnych danych o sprawcy czynu i jego środowisku, rozdzielenie postępowania na dwie fazy: czy sprawca popełnił zarzucany mu czyn i czy ponosi winę oraz jaki środek należy zastosować. Ruch dąży do zespolenia ochrony społeczeństwa i resocjalizacji przestępcy, operowanie karą i środkami zabezpieczającymi.
Dwa kierunki:
1. włoski, skrajny ( Grammatica) - człowiek jako jednostka antyspołeczna
2.francuski, umiarkowany (Ancel) – potrzeba badań poznawczych sprawcy

II. NAUKA O USTAWIE KARNEJ

• Źródła prawa karnego
W sensie materialnym jest to wola społeczna, którą reprezentują ciała przedstawicielskie.
W sensie formalnym: zwyczaj, orzecznictwo sądowe, ustawa, nauka. Tylko ustawa jest pełnym źródłem prawa, inne źródła są czynnikami twórczymi, kształtują prawo.

• Przepisy karne
Kodeks karny z 1997 roku dzieli się na:
1. Część ogólna – zawiera głównie przepisy określające zasady odpowiedzialności karnej, reguły obowiązywania ustaw karnych, katalog kar i zasady ich wymierzania
2. Część szczególna - zawiera przepisy o poszczególnych typach przestępstw; jest jak gdyby zbiorem definicji poszczególnych przestępstw (szpiegostwa, rozboju, zgwałcenia itd.) i jednocześnie wskazuje jakie kary grożą za poszczególne przestępstwa. Przepis części szczególnej składa się z: dyspozycji (np. „kto pozbawia człowieka wolności...) i sankcji (... podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5”)
3. Część wojskowa – zawiera przepisy karne odnoszące się do żołnierzy. Są to zarówno przepisy ogólne, jak i przepisy opisujące specyficzne przestępstwa wojskowe.

Przepis to pewien zespół znaków graficznych, który wyraża pewną normę.
Norma to pewna reguła postępowania. Normy mogą być sankcjonujące i sankcjonowane. Budowa normy prawnej: hipoteza, dyspozycja i sankcja.
Rodzaje dyspozycji:
1. dyspozycje:
- nazwowe
- opisowe
- mieszane
2. dyspozycje:
- kazuistyczne (wielość przepisów na temat jednego przestępstwa)
- syntetyczne (zwięzłe)
3. dyspozycje proste i złożone
4. dyspozycje pełne i niepełne (nie opisują do końca danego czynu: zależne i blankietowe)

Sankcje:
- bezwzględnie nieokreślone
- bezwzględnie określone
- względnie oznaczone

• Wykładnia przepisów prawa karnego
Wykładnia to czynność myślowa zmierzająca do wyjaśnienia treści przepisu.
Wykładnie:
1. przedmiotowa (dynamiczna)
2. podmiotowa (statyczna)
- autentyczna (w k.k. art. 120 wyjaśnienie wyrażeń)
- legalna (wydaje organ upoważniony – Trybunał Konstytucyjny)
- doktrynalna (nie mocy wiążącej)
- sądowa (nie mocy wiążącej, wyrok ma moc wiążącą dla uczestników sprawy) Typy orzeczeń sądowych o mocy wiążącej: art. 390 kpk – pytania prawne do SN, odpowiedź ma moc wiążącą dla pytającego
-zapytania prawne sądu II instancji dotyczące sprawy do powtórnego rozpatrzenia przez sąd I instancji maja moc wiążącą
-zapytania prawne do SN od prezesa SN, RPO to odpowiedzi na nie wpisane do Księgi Zasad Prawnych maja moc wiążącą dla SN
3. gramatyczna, logiczna, systematyczna, historyczna
4. wykładnia wg zakresu: stwierdzająca, ścieśniająca, rozszerzająca ( nie mogą pogarszać sytuacji prawnej sprawcy)

Analogia to wnioskowanie o przypadku nieuregulowanym na podstawie przypadku uregulowanego, przez podobieństwo
- na korzyść sprawcy
- na niekorzyść sprawcy, jest sprzeczna z nullum crimen sine lege
1. analogia z ustawy (obecnie tylko w prawie duńskim)
2. analogia z prawa (wnioskowanie o przypadku nieuregulowanym z ducha prawa a nie na podstawie innego przepisu)

• Zasady obowiązywania ustawy karnej
1. Obowiązywanie ustawy w czasie
- odpowiedzialności karnej podlega tylko ten, kto dopuszcza się czynu zabronionego przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia
- początek obowiązywania ustawy ma miejsce z dniem wejścia jej życie (vacatio legis 14 dni)
- koniec obowiązywania ustawy ma miejsce gdy zostanie ona uchylona inna ustawą
2. Kolizja ustaw w czasie
- jeżeli sprawca popełnił przestępstwo pod rządem jednej ustawy a w czasie orzekania obowiązuje inna ustawa stosuje się nową ustawę, ale gdy poprzednia jest względniejsza dla sprawcy należy ja stosować, a także gdy nie znała karalności czynu
- ustawa nowa obowiązuje gdy niczego nie zmienia w sytuacji prawnej sprawcy, a tym bardziej gdy jest dla sprawcy względniejsza lub znosi karalność czynu (nawet po skazaniu)
3. Obowiązywanie ustawy co do miejsca, osób, charakteru czynu i prawa międzynarodowego
- polska ustawa karna ma zastosowanie do tego, kto dopuścił się przestępstwa na terytorium RP, na polskim statku wodnym lub powietrznym, niezależnie od charakteru popełnionego czynu i od tego, czy jest obywatelem polskim czy cudzoziemcem
- obywateli polskich dotyczy zasada narodowości podmiotowej określona w art. 113 k.k. obywatel polski znajdujący się za granica powinien stosować się do przepisów polskiego prawa karnego.
Jeżeli czyn popełniony za granica nie stanowi przestępstwa w miejscu popełnienia, ściganie następuje, gdy zarządzi je prokurator RP
Jeżeli czyn narusza nie tylko polski przepis karny, ale także przepis karny obowiązujący w miejscu jego popełnienia istnieje obowiązek wszczęcia postępowania przeciwko sprawcy.
- do cudzoziemców, którzy popełnili przestępstwo za granica ma zastosowanie zasada narodowości przedmiotowej:
względna zasada narodowości gdy czyn jest karalny w miejscu popełnienia przestępstwa i w Polsce sad polski stosując polska ustawę karna może uwzględnić na jego korzyść różnice miedzy polską ustawą a ustawa obowiązującą w miejscu popełnienia czynu
bezwzględna zasada narodowości przedmiotowej stanowi, że niezależnie od przepisów obowiązujących w miejscu popełnienia, polską ustawę karna stosuje się gdy:
- popełnił przestępstwo przeciwko istotnym interesom politycznym lub gospodarczym RP
- popełnił przestępstwo ścigane z mocy umów międzynarodowych
- sprawca osadzony już za granica odpowiada przed sadem polskim na podstawie zasady narodowości podmiotowej, ale może mieć zaliczoną w poczet kary, karę lub jej część wykonaną za granicą
- obywatela polskiego nie można wydać innemu państwu

Immunitet – uwolnienie od odpowiedzialności karnej:
- materialny, nie podleganie działaniu prawa karnego w ogóle
- formalny procesowy, polega na tym, że nie można wszcząć postępowania karnego bez zgody odpowiedniego organu. Korzystają z niego posłowie, senatorowie, pracownicy NIK, sędziowie, prokuratorzy, sędziowie TK, służby dyplomatyczne. Za wykroczenia prokuratorzy i sędziwie odpowiadają tylko dyscyplinarnie. Zezwolenie na uchylenie immunitetu wydają komisje dyscyplinarne.
Ustawa o prokuraturze z 1985 roku, tekst jednolity Dz.U. nr 19 z 1994 roku
Ustawa o ustroju sądów powszechnych, tekst jednolity Dz.U.nr 7 z 1994 roku
Ustawa o sadzie najwyższym z 1984 roku, tekst jednolity Dz.U. nr 13 z 1994 roku

III. NAUKA O PRZESTĘPSTWIE

• Przestępstwo
Przestępstwem jest czyn człowieka zabroniony przez ustawę pod groźbą kary, jako zbrodnia lub występek, bezprawny, zawiniony i społecznie szkodliwy w stopniu wyższym niż znikomy.

Przestępstwo:
 to określenie faktu zewnętrznego, postrzeganego przez nas zachowania się kogoś (kradzież, naruszenie praw, rozbój)
 to pewne zdarzenie społecznie niepożądane
 to pewna instytucja prawa karnego, nie powiązana z faktycznymi zdarzeniami i typami. Przestępstwa stwierdzone i przestępstwa faktycznie popełnione, mogą być rozbieżne. Oznaczenie kodeksowego typu przestępstwa – kradzież jako typ zachowania zakazanego, jako typ przestępstwa określony znamionami przestępstwa.
 to czyn społecznie niebezpieczny, zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia i o ustawowo określonych znamionach
 to sprzeczność zachowania człowieka z jakąś norma karną
 to w sensie materialnym (cecha merytoryczna) czyn społecznie niebezpieczny. Niektóre czyny stanowią bezprawie cywilne i nie są przestępstwami, inne zaś są bezprawiem cywilnym i karnym, i są przestępstwami
 to w sensie formalnym bezprawność, niezgodność czynu z ustawą karną, czyn zagrożony karą. Czyn zawiniony (nie ma odpowiedzialności karnej bez winy) – znamiona przestępstwa.

1.elememt formalny – przestępstwo jako czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą
2.element materialny – przestępstwo to czyn charakteryzujący się ujemna zawartością; społecznym niebezpieczeństwem

• Społeczne niebezpieczeństwo i bezprawność czynu
Społeczne niebezpieczeństwo jest konstytutywnym elementem przestępstwa. Domniemanie społecznego niebezpieczeństwa czynu służy budowie sankcji karnej. Jest jedną z podstawowych dyrektyw wymiaru kary.
1. elementy przedmiotowe – to szkoda jaką człowiek wyrządza swoim czynem (szkody kwotowe, zdrowotne, uszczerbek duchowy). Tło popełnienia czynu.
2. elementy podmiotowe – to motywacja popełnienia czynu, pobudki. Podział przestępstw na nieumyślne i umyślne.

Przy orzekaniu przestępstwa liczy się społeczne niebezpieczeństwo czynu a nie sprawcy.

Czynem jest zdarzenie, które bądź wyczerpuje się w samym zachowaniu człowieka, bądź też obejmuje określone następstwa tego zachowania.


Przyczyny nie karalności wszystkich czynów społecznie niepożądanych:
1. nie wszystkie czyny przestępcze pokrywają się z typami społecznie niebezpiecznymi, ustawodawca nie karze wszystkich zachowań antyspołecznych (np. pijaństwa, rozbicia rodziny)
2. ustawodawca nie dostrzega w porę czynu społecznie niebezpiecznego i nie umieszcza go na liście czynów karanych
3. rozbieżność poglądów co do karalność zachowań społecznie niepożądanych

Czyny społecznie niebezpieczne w stopniu znikomym to wykroczenia, czyny o wyższym poziomie niebezpieczeństwa to przestępstwa czyli zbrodnie i występki.

kontra typ pozaustawowy: obrona konieczna – czyn formalnie karany ustawą, ale nie stanowi przestępstwa (okoliczności wyłączające społeczne niebezpieczeństwo czynu – pobicie napastnika, polecenie przełożonego)

Art. 1 2 k.k. umorzenie postępowania przy znikomym niebezpieczeństwie czynu, sąd może nie przyjąć przestępstwa (nie ma też w tym przypadku wykroczenia które karane jest z kodeksu wykroczeń)

Art. 1 2 k.k. – nie stanowi przestępstwa czyn zabroniony, którego społeczna szkodliwość jest znikoma.

Art. 59 k.k. – jeżeli przestępstwo zagrożone jest karą pozbawienia wolności nie przekraczającą 3 lat albo alternatywnie karami wymienionymi w art. 32 1 – 3 i społeczna szkodliwość czynu nie jest znaczna, sąd może odstąpić od wymierzenia kary, jeżeli orzeka równocześnie środek karny, a cele kary zostaną przez ten środek spełnione.

Bezprawność czynu - fakt, że jakiś czyn konkretny wypełnia znamiona określonego typu przestępstwa nie przesądza z reguły ostatecznie, że mamy do czynienia z przestępstwem. Zestawienie konkretnego czynu wypełniającego znamiona przestępstwa z całym systemem prawa, może prowadzić do wniosku, że czyn jest bezprawny. (np. przyłapanie złodzieja na gorącym uczynku i zatrzymanie go do czasu przyjazdu policji, czyn wypełnia znamiona z art. 189 KK – pozbawienia człowieka wolności – ale ponieważ art. 243 KPK uprawnia każdego do zatrzymania sprawcy przyłapanego na gorącym uczynku, więc czyn ten w konsekwencji nie jest przestępstwem)

• Wina
Przestępstwem jest tylko czyn zawiniony. Jak stwierdza art. 1 3 KK:
„nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie można mu przypisać winy w chwili czynu”

Wina zachodzi wtedy, gdy możemy sprawcy postawić zarzut z popełnienia danego czynu zabronionego.
Okoliczności wyłączające winę:
- niepoczytalność sprawcy (art. 31 KK)
- błąd (art. 28 – 30 KK)
- działanie na rozkaz (art. 318 KK)
- stan wyższej konieczności (art. 26 2 KK)

Wina w procesie karnym materialnym jest personalną (a więc zaadresowaną do konkretnej osoby) zarzucalnością popełnionego czynu. Granice tej zarzucalności określa ustawa, ustanawiając przesłanki winy i wskazując okoliczności wyłączające winę.

Teorie winy
- psychologiczna teoria winy utożsamia winę że stroną podmiotową (umyślnością lub nieumyślnością) przestępstwa. Wina jest więc, według tej teorii, określonym w ustawie stosunkiem psychicznym sprawcy do czynu zabronionego
- normatywna teoria winy, wypracowana w niemieckiej nauce prawa karnego, za istotę winy uważa osobistą zarzucalność popełnionego czynu

• Czas popełnienia przestępstwa
Przestępstwo uważa się za popełnione w czasie, w którym sprawca działał lub zaniechał działania, od którego był zobowiązany. Czasem popełnienia przestępstwa jest więc czas zachowania się sprawcy czynu, z wyjątkiem przestępstwa skutkowego, którego czasem popełnienia jest czas nastąpienia skutku.
Ustalenie czasu popełnienia przestępstwa ma istotne znaczenie w razie zmiany ustawy, amnestii, zawieszenia wykonania kary, warunkowego przedterminowego zwolnienia.

• Typizacja przestępstw
Typizacja to formułowanie ustawowych typów przestępstw, które musza być opisane. W wyniku typizacji uzyskujemy ogólne schematy zachowania zabronionego.
 Ustawowy schemat zachowania, któremu odpowiadają konkretne przypadki.
 Subsumcja czyli podciąganie, dopasowywanie zachowania pod ustawowy obraz typu przestępstwa. Dokonujemy kwalifikację prawną czynu z typem przestępstwa. Opis typu przestępstw odbywa się przez dopasowanie cech charakterystycznych dla danego typu (znamiona przestępstwa).
 W polskim k.k. nie ma nazw typów przestępstw, są tylko artykuły. Nazwy typów są z języka prawniczego a nie z ustawowego.
 Dzięki typizacji ustala się pole dla penalizacji, ustala się granice działań prawa karnego.
 Funkcja gwarancyjna typizacji – nie ma odpowiedzialności karnej poza typami przestępstw.

• Klasyfikacja przestępstw
Ze względu na ich ciężar społeczny i przewidziane kary art. 7 KK dzieli przestępstwa na:
 Zbrodnie –są to czyny zagrożone karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od 3 lat lub karą surowszą (art. 7 2 KK), zbrodnią jest morderstwo (art. 148 2 KK), rozbój z użyciem broni lub innego niebezpiecznego przedmiotu (art. 280 2 KK), fałszowanie pieniędzy (art. 310 1 KK)
 Występki – są czyny zagrożone karą (ustawa ma tu na myśli górną granicę zagrożenia) przekraczającą 1 miesiąc pozbawienia wolności, 1 miesiąc ograniczenia wolności lub grzywny powyżej 30 stawek dziennych (art. 7 3 KK)
 Wykroczenia – czyny, przy których górne zagrożenie karą nie przekracza granic o których mowa wyżej. Wykroczenia są czynami karalnymi, ale nie są przestępstwami.
Zbrodnie można popełnić umyślnie, występki także nieumyślnie, jeżeli ustawa tak stanowi.

Z uwagi na formę winy:
 Umyślne - zbrodnię można popełnić tylko umyślnie
 Nieumyślne – występek natomiast może być popełniony również nieumyślnie, jeśli ustawa tak stanowi



Z uwagi na formę czynu:
 Przestępstwa z działania - pewne typy przestępstw mogą być popełnione tylko przez działanie np. zgwałcenie (art. 197 KK), czynna napaść na funkcjonariusza (art. 223 KK)
 Przestępstwa z zaniechania – obejmuje przestępstwa, które mogą być popełnione tylko przez zaniechanie, np. niezawiadomienie o przestępstwie (art. 240 KK), nieudzielenie pomocy (art. 162 KK)

Z uwagi na osobę sprawcy (podmiot przestępstwa):
 Powszechne – podmiotem może być każdy człowiek, który osiągnął odpowiedni wiek i jest poczytalny
 Indywidualne – podmiotem przestępstwa może być szczegółowe określona osoba („żołnierz, który.....”), inne osoby niż wskazane w wymienionych przepisach nie mogą ponosić odpowiedzialności za ich sprawstwo , nie mają bowiem wymaganej przez ustawę właściwości (nie są żołnierzami)
 indywidualne właściwe, to te, których w ogóle nie może popełnić, jako sprawca, podmiot nie posiadający określonej, wymaganej przez ustawę właściwości (np.: ten, kto nie jest żołnierzem nie może samowolnie opuścić swej jednostki)
 indywidualne niewłaściwe, to takie, które w swym typie podstawowym mogą być popełnione przez każdy podmiot (np.: zagarnięcie mienia), natomiast w swym typie przewidującym obostrzoną odpowiedzialność tylko przez osobę posiadającą określoną właściwość (np.: zagarnięcie mienia przez osobę zarządzającą nim lub za nie odpowiedzialną)

Z punktu wzajemnego stosunku do siebie przestępstw:
 podstawowe, przestępstwo to stanowi zasadniczą postać odpowiedzialności
 kwalifikowane, przewiduje ze względu na pewne okoliczności obostrzoną odpowiedzialność
 uprzywilejowane, przewiduje ze względu na okoliczności złagodzoną odpowiedzialność

Ze względu na znamię skutku:
 materialne(skutkowe) tzn. takie, których dokonanie, w myśl ustawy, następuje wtedy, gdy nastąpił skutek opisany w przepisie
 formalne(bezskutkowe) tzn. takie, które są dokonane z chwilą określonego, opisanego w przepisie, zachowania się sprawcy

Rozróżnienie przestępstw ze względu na przedmiot ochrony:
 naruszaniu dobra prawnego – zalicza się tu typy przestępstw, do znamion których należy uszczerbek wyrządzony określonemu dobru prawnemu (np.: zabójstwo, zgwałcenie, przywłaszczenie cudzego mienia ruchomego)
 narażeniu dobra prawnego na niebezpieczeństwo – (np.: narażanie na zarażenie chorobą weneryczną)
 narażenie indywidualne, gdy naraża się na niebezpieczeństwo życie lub zdrowie jednego człowieka albo kilku osób
 narażenie powszechne, gdy narażenie na niebezpieczeństwo dotyczy większej liczby osób lub mienia w znacznych rozmiarach
 konkretne narażenie na niebezpieczeństwo – w wypadkach, gdy powstaje realne zagrożenie dla dobra czy dóbr pozostających pod ochroną prawa (przestępstwa materialne)
 abstrakcyjne narażenie na niebezpieczeństwo – przestępstwo polega na samym zachowaniu się podmiotu; ma charakter formalny (np. rozpijanie nieletniego)

Podział przestępstw ze względu na sposób (tryb) ścigania:
 z urzędu
 z oskarżenia publicznego

• Ustawowe znamiona przestępstwa
Znamiona przestępstwa to zespół cech charakterystycznych dla danego przestępstwa. Ustawowe znamiona przestępstwa zawarte są w przepisach części szczególnej kodeksu oraz w ustawach szczególnych, pozostając w łączności z tymi przepisami części ogólnej k.k., które dopełniają dodatkowymi znamionami dyspozycje poszczególnych przestępstw przez wskazanie np. kto może być sprawcą przestępstwa (wiek, poczytalność) przestępstwo może być popełnione.

Ustawowe znamiona wyznaczają pole penalizacji. Brak jednego ze znamion, określonych w przepisie, w konkretnym czynie zmienia jego charakter.

Każdy konkretny czyn, który wyczerpuje znamiona przepisu, charakteryzują również inne znaczenia – poza ustawowe, które nie są istotne dla popełnienia przestępstwa, ale mogą mieć znaczenie dla wymiaru kary.

Podział ustawowych znamion przestępstwa z uwagi na ich różny charakter:
1. znamiona opisowe, nieokreślone - to te, których stwierdzenie nie wymaga stosowania ocen, a ich zakres znaczeniowy jest stosunkowo wyraźny. Można tu wymienić przykładowo takie znamiona jak „pieniądz” (art. 310 KK), „uderza” (art. 217KK), „w postępowaniu sądowym” (art. 233 KK)
2. znamiona ocenne, wartościujące – wymagają, przy ustaleniu ich występowania w czynie, posługiwania się różnego rodzaju ocenami. Należą tu takie znamiona jak „istotne zeszpecenie” (art. 156 KK), „mienie wielkich rozmiarach” (art. 163 KK), „pornograficzne” (art. 202 KK), „uporczywie” (art. 218 1 KK)

Podział ustawowych znamion przestępstwa na grupy charakteryzujące:
1. przedmiot przestępstwa
2. stronę przedmiotową przestępstwa
3. podmiot przestępstwa
4. stronę podmiotową przestępstwa

• Przedmiot przestępstwa
Przedmiot przestępstwa to inaczej dobro chronione (dla poszkodowanego), to przedmiot zamachu (dla przestępcy) czyli mienie, życie, zdrowie, własność.

Rodzaje przedmiotu przestępstwa wg stopnia konkretyzacji:
1. ogólny przedmiot przestępstwa – to system wartości społecznych, którego ochrona jest zadaniem KK
2. rodzajowy (grupowy) przedmiot przestępstwa – to dobro prawne chronione przez grupę przepisów , zawartych zwykle w jednym rozdziale KK, są to różne dziedziny stosunków międzyludzkich, np. stosunki dotyczące sfery majątkowej, obyczajowości, sumienia, wyznania. Ustawa mówi o różnych rodzajowych dobrach prawnych, takich jak mienie, wolność sumienia i wyznania, życie, zdrowie, bezpieczeństwo powszechne, bezpieczeństwo ruchu (dobro rodzajowe)
3. indywidualny przedmiot przestępstwa – dobro prawne będące przedmiotem ochrony pojedynczego przepisu karnego

• Przedmiotowa strona przestępstwa
Przedmiotowa strona przestępstwa obejmuje takie problemy jak:
1. czyn (zachowanie się) podmiotu
2. okoliczności czynu
3. zespół okoliczności wyłączających odpowiedzialność (bezprawność)
4. związek przyczynowy

Czyn to zewnętrzne zachowanie się człowieka dotykające w sposób ujemny stosunków społecznych. Przestępstwo może być popełnione tylko przez człowieka jako osobę fizyczną – zbiorowość jako osoba prawna nie może popełnić przestępstwa.

Czyn to zachowanie kierowane wolą psychiczną: zachowania mimowolne nie mogą być traktowane jako czyn człowieka.
Przymus fizyczny (vis absoluta) znosi wolę człowieka – to nie tylko przymus na podstawie siły fizycznej
Przymus psychiczny (vis compulsiva) może być osiągany przez groźbę lub może być wywierany przez przemoc fizyczną. Wola wymuszona jest jednak wolą, przymus psychiczny nie kasuje woli człowieka.

Czyn to ruch lub zespół ruchów (działanie) lub powstrzymywanie się od działania (zachowanie), które posiadają określone znaczenie społeczne (stwarzają lub potęgują stan niebezpieczeństwa, wyrządzają uszczerbek)

Czyn to działanie lub zaniechanie działania posiadające określone znaczenie społeczne, a także skutek (jak i dalsze następstwo) wywołany zachowaniem się sprawcy.
Posiadanie nie jest wprost ani działaniem ani zaniechaniem (np. posiadanie broni).

Czyn zabroniony to czyn człowieka, który w jakimś przepisie karnym został zabroniony, gdy zostały wypełnione warunki podmiotowe.

Opis czynu ludzkiego jako zabronionego może przybrać różne kształty:
1. przestępstwa materialne, formalne, ścięte
2. przestępstwa z działania, z zaniechania, z narażenia na niebezpieczeństwo
3. przestępstwa z naruszenia dobra
4. przestępstwa złożone
5. przestępstwa trwałe
6. przestępstwa jednorazowe z trwałym skutkiem
7. przestępstwa o zbiorowo oznaczonym czynie
8. przestępstwa ciągłe

 przestępstwa materialne – to skutek, zmiana w świecie zewnętrznym (zniszczenie mienia, uszkodzenie ciała)
 przestępstwa formalne – to te gdzie skutek nie jest objęty znamionami (nieudzielanie pomocy art. 162 KK)
 przestępstwa materialne ścięte – charakteryzują się dążeniem sprawcy do osiągnięcia skutku, ale skutek ten nie musi nastąpić
 przestępstwa z działania – kto niszczy cudze mienie, przełamanie zakazu – nie niszcz
 przestępstwa z zaniechania – polegają na niespełnieniu pewnego obowiązku o charakterze prawnym – ustawa i umowa to źródła obowiązku
 przestępstwa z narażenia na niebezpieczeństwo, gdy powstaje sytuacja zagrażająca jakiemuś dobru:
 niebezpieczeństwo indywidualne – narażenie zdrowia lub życia jednej określonej jednostki
 niebezpieczeństwo powszechne – narażenie większej, nieokreślonej liczby osób lub mienia dużej wartości
 niebezpieczeństwo bezpośrednie konkretne – niemalże doprowadzenie do wywołania szkody
 niebezpieczeństwo abstrakcyjne – podmiot hipotetycznie może utworzyć stan niebezpieczeństwa
 przestępstwa z naruszenia dobra to wszystkie te sytuacje, gdzie jakieś dobro doznaje uszczerbku (życie, mienie, dobra idealne – zniewaga)
 przestępstwa złożone – podwójny zamach na dobro lub mienie za pomocą gwałt, bezpośredniej przemocy na człowieku lub doprowadzenia go do nieprzytomności, groźby. Dualizm zamachu – na mienie i na osobę
 przestępstwa trwałe –sprawca wywołuje jakiś stan sprzeczny z prawem, może go przerwać ale tego nie czyni
 przestępstwa jednorazowe z trwałym skutkiem – art. 206 KK bigamia (sąd unieważnia jedno z małżeństw)
 przestępstwa o zbiorowo oznaczonym czynie – sprawca wielokrotnie powtarza dany czyn, dopiero wtedy ten czyn jest trwały (znęcanie się)
 przestępstwa ciągłe – to dwa lub więcej czynów, z których każdy podlegałby odrębnej ocenie jako wyczerpujący znamiona przestępstwa, gdyby nie to, że zazębiają się ze sobą i tworzą całość

• Podmiot przestępstwa
Podmiotem przestępstwa może być tylko osoba fizyczna, która jest zdolna do ponoszenia odpowiedzialności karnej i która w chwili popełnienia przestępstwa ukończyła 17 lat (art. 10 1 KK)

Podmiotem przestępstwa nie może być:
 osoba niepoczytalna
 osoba nieletnia, czyli osoba do 17 roku życia (wyjątkowo do 16 lat). Czynów popełnionych przez nieletnich nie nazywa się przestępstwami. Nieletni nie podlegają odpowiedzialności karnej, lecz stosuje się wobec nich środki przewidziane w ustawie z 1982 roku o postępowaniu w sprawach nieletnich.

Podział przestępstw
1. Przestępstwa powszechne – („kto.....”) – podmiotem może być każda osoba odpowiadająca ogólnym cechom podmiotu przestępstwa, tzn. osoba fizyczna, która osiągnęła określony wiek.
2. Przestępstwa indywidualne – zindywidualizowany podmiot, określenie przez ustawę cechy, którą powinien posiadać podmiot powoduje to, że sprawcami takich przestępstw mogą być tylko osoby posiadające taką cechę („matka, która......., żołnierz, który.........”)
- Przestępstwa indywidualne właściwe, przy których szczególna cecha podmiotu decyduje o bycie przestępstwa. Przestępstwem indywidualnym właściwym jest np. odmowa wykonania rozkazu (art. 343 KK), łapownictwo bierne (art. 228 KK).
- Przestępstwa indywidualne niewłaściwe szczególna cecha podmiotu nie decyduje o bycie przestępstwa, lecz o stworzeniu jego typu kwalifikowanego lub uprzywilejowanego, o jego wyższej bądź niższej karalności.

• Podmiotowa strona przestępstwa
Strona podmiotowa przestępstwa (inaczej strona subiektywna) obejmuje zjawiska psychiczne, które towarzyszą stronie przedmiotowej, czyli zewnętrznemu zachowaniu się sprawcy, i które wyrażają stosunek psychiczny sprawcy do czynu.
Strona podmiotowa jest najważniejszą przesłanką winy. Określona postać strony podmiotowej (tzw. forma winy) decyduje o stopniu winy i stopniu społecznej szkodliwości czynu.

Teorie winy
 Teorie psychologiczne – wina jest nagannym stosunkiem psychiki człowieka do zrealizowanego przezeń czynu zabronionego.
Teorie psychologiczne bazowały na przestępstwach umyślnych.
 Teorie normatywne – normatywizm ograniczony. Wina to zarzucalność aktu woli sprawcy, który popełnił czyn umyślnie lub nieumyślnie w sytuacji, gdy nie nastąpiły okoliczności, które ustawa uważa za usprawiedliwiające
 Teorie finalne –winą jest zarzucalność, zarzut spotykający sprawcę w związku z popełnieniem czynu. Zarzut ten dotyczy decyzji woli czyli celu zachowania się lub sposobu zachowania się przy realizacji celu

Formy winy umyślnej
Według art. 9 1 KK umyślne popełnienie czynu zabronionego zachodzi wtedy, gdy sprawca miał zamiar jego popełnienia. Zamiar ten może wystąpić w dwóch odmianach jako:
 Zamiar bezpośredni (dolus directus) - sprawca chce popełnić czyn zabroniony; zamiar bezpośredni zachodzi wtedy, gdy sprawca uświadamiając sobie, że wypełnia znamiona czynu zabronionego albo że jego zachowanie się może wypełnić te znamiona - chce jego popełnienia. W ramach zamiaru bezpośredniego wyróżnia się:
- zamiar bezpośredni nagły, decyzja o zamiarze popełnienia czynu zabronionego podejmowana jest w krótkim czasie, bez szczegółowych przemyśleń, zabójstwo pod wpływem silnego wzburzenia, zachowanie się na skutek nagłych przeżyć psychicznych
- zamiar bezpośredni przemyślany, powstaje w wyniku trwającego jakiś czas kształtowania się decyzji, często połączonego że stworzeniem dokładnego planu popełnienia przestępstwa
 Zamiar ewentualny (dolus eventualis) zachodzi wtedy, gdy sprawca możliwość popełnienia czynu zabronionego przewiduje i na to się godzi (art. 9 1 KK)

Dodatkowe cechy umyślności:
 Cel, którym kieruję się sprawca, np. cel przywłaszczenia (art. 278 KK), cel zmuszenia (224 2 KK)
 Motyw, przez motyw rozumie się przeżycie psychiczne o charakterze intelektualnym skłaniające sprawcę do popełnienia czynu zabronionego
 Pobudka, jest przeżyciem o charakterze emocjonalnym

Przestępstwa znamienne celem, motywem lub pobudką określa się w nauce prawa karnego jako przestępstwa kierunkowe.

Przy umyślności zarzut dotyczy samej treści woli (sprawca chce źle, godzi się na zło), przy nieumyślności – sposobu powzięcia decyzji woli (należytej oceny sytuacji, nie zastanawia się nad sytuacją)

Formy winy nieumyślnej
Przesłanką odpowiedzialności za przestępstwo nieumyślne jest naruszenie zasady ostrożności.

„czyn zabroniony jest popełniony nieumyślnie, jeżeli sprawca, nie mając zamiaru jego popełnienia, popełnia go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach...” - art. 9 2 KK

Nieumyślność występuje w dwóch postaciach: lekkomyślności i niedbalstwa, i różnią się od umyślności brakiem po stronie sprawcy woli popełnienia czynu zabronionego.
 Lekkomyślność zachodzi, gdy sprawca możliwość popełnienia czynu zabronionego przewiduje, lecz bezpodstawnie przypuszcza, że tego uniknie, sprawca nie akceptuje możliwości popełnienia czynu zabronionego
 Niedbalstwo to najniższa postać nieumyślności i polega na tym, że sprawca możliwości popełnienia czynu zabronionego nie przewiduje, choć mógłby i powinien przewidzieć.

Przestępstwa nieumyślne charakteryzują się niezachowaniem ostrożności. Nie ma zbrodni nieumyślnej, może wchodzić w rachubę nieumyślny występek (wina nieumyślna)

Nastawienie mieszane (wina kombinowana) (culpa dolo exorta)
Mieszany charakter winy polega na tym, że część znamion przestępstwa objęta jest zamiarem sprawcy, a druga część tylko winą nieumyślną.
Sprawca przestępstwa umyślnego ponosi surowszą odpowiedzialność, którą ustawa uzależnia od określonego następstwa czynu, jeżeli co najmniej powinien był i mógł następstwo przewidzieć. Chodzi wiec wyłącznie o przestępstwa kwalifikowane ze względu na następstwa czynu

Wina kombinowana ma miejsce gdy przestępstwo podstawowe jest objęte umyślnością (zamiarem bezpośrednim lub ewentualnym) natomiast następstwo czynu objęte jest nieumyślnością, przestępstwa z winy kombinowanej traktujemy jako przestępstwa umyślne; są to przestępstwa kwalifikowane przez następstwa.

• Okoliczności wyłączające odpowiedzialność karną
Okoliczności, w których odpowiedzialność karna nie następuje, mimo że mamy do czynienia z czynem naruszającym (czasem pozornie naruszającym) prawo karne, mogą być różnego rodzaju. Kodeks karny zawiera szereg uregulowań, na mocy których nie następuje ukaranie sprawcy, mimo że popełnił przestępstwo. Należą do nich np. przedawnienie, warunkowe umorzenie.

Okoliczności te można podzielić na trzy grupy:
1. okoliczności wyłączające winę
2. okoliczności wyłączające bezprawność czynu
3. okoliczności wyłączające społeczną szkodliwość czynu

Okoliczności wyłączające winę
1. Nieletniość – nieletni może ponosić odpowiedzialność karną od 17 roku życia (w pewnych przypadkach od ukończenia 16 roku życia). Człowiek w pewnym wieku nie jest zdolny do przewinienia ponieważ nie osiągnął dostatecznego rozwoju intelektualnego (brak właściwego wartościowania dobra i zła). Nieletnimi zajmują się sądy rodzinne, które wszczynają postępowanie w sprawie nieletniego a nie przeciwko niemu. Czasami zostaje przeprowadzone tylko postępowanie wyjaśniające. Przyczyny wszczęcia postępowania:
popełnienie przestępstwa przeciwko mieniu, porządkowi i bezpieczeństwu publicznemu, demoralizacja
postępowanie opiekuńczo – wychowawcze dotyczy nieletnich przed 13 rokiem życia aż do 18 roku życia, stosuje się tu:
środki doraźne: dozór, kaucja, umieszczenie w pogotowiu opiekuńczym, w schronisku dla nieletnich na czas postępowania
środki wychowawcze: upomnienie, dozór kuratora lub rodziców, zakład wychowawczy, nałożenie rożnych obowiązków (nauka, naprawienie szkody), umieszczenie w rodzinie zastępczej, przepadek rzeczy
postępowanie poprawcze jest stosowane, gdy popełniony czyn był czynem karalnym w postaci przestępstwa, któremu towarzyszy wysoki stopień demoralizacji. Do postępowania poprawczego sięga się gdy wobec nieletniego były już wcześniej stosowane środki wychowawcze. W zakładzie poprawczym można przebywać do 21 roku życia. Można stosować postępowanie poprawcze bezwzględne w zakładzie poprawczym lub w zawieszeniu.
Postępowanie z zastosowaniem środków leczniczych jest rzadko wykorzystywane w wyjątkowych wypadkach ma miejsce leczenie psychiatryczne lub neurologiczne (gdy choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy)

Wobec nieletnich nie stosuje się kary z wyjątkiem:
- sprawcy, który w czasie był nieletni, ale wyrok zapada gdy jest już pełnoletni
- gdy nie rozpoczęto wykonywania postępowania poprawczego w zakładzie poprawczym przed 18 rokiem życia

2. Niepoczytalność i poczytalność ograniczenia

Niepoczytalność oznacza brak możliwości rozpoznawania znaczenia swego czynu lub pokierowania swym postępowaniem, który zachodzi w chwili czynu i spowodowany jest upośledzeniem umysłowym, chorobą psychiczną lub innym zakłóceniem czynności psychicznych.

Niepoczytalność jest to instytucja prawno – karna i oznacza głębokie odchylenie od normy życia psychicznego, nie pozwalające na przypisanie winy sprawcy czynu zabronionego. Niepoczytalny jest ten, kto z powodu niedorozwoju umysłowego, choroby psychicznej lub innego rodzaju zaburzeń nie może rozpoznać szkodliwości czynu lub pokierować swoim zachowaniem. Istotny jest tu stan psychiczny człowieka w chwili czynu.

Niedorozwój umysłowy jest to zatrzymanie się rozwoju człowieka
- niedorozwój głęboki (IQ do 20)
- niedorozwój znaczny (IQ do 30) \tzw. Idiotyzm - całkowite wyłączenie poczytalności po opinii biegłych psychiatrów
- niedorozwój umiarkowany (IQ 35 – 60)\tzw. imbecylizm - poczytalność ograniczona w stopniu znacznym
- niedorozwój lekki (IQ 50 – 67)\tzw. tępota – poczytalność ograniczona

Poczytalność ograniczona - nie wyłącza odpowiedzialności winy stan poczytalności w znacznym stopniu ograniczonej. Sprawca działający w takim stanie popełnia więc przestępstwo i ponosi odpowiedzialność karną. Ograniczenie poczytalności wpływa jednak na stopień winy, powodując jego obniżenie.

Wprowadzenie się w stan odurzenia w szczególny sposób uregulowane zostały sytuacje (art. 31 3 KK), w których mamy doczynienia z niepoczytalnością sprawcy w chwili czynu lub znacznym ograniczeniem poczytalności, ale wynikają one z wprawienia się sprawcy w stan nietrzeźwości lub odurzenia innym środkiem. W takim przypadku sprawca ponosi odpowiedzialność według ogólnych zasad, tak jakby był w pełni poczytalny w chwili czynu. Muszą tu być spełnione łącznie dwa warunki:
- sprawca wprawił się w stan nietrzeźwości lub odurzenia i
- sprawca przewidywał lub mógł przewidzieć, że wprawiając się w taki stan wywoła u siebie niepoczytalność lub znaczne ograniczenie poczytalności

3. Błąd – jest klasyczną okolicznością wyłączającą winę, jest on zniekształceniem rzeczywistości, odwróceniem umyślności, wyłącza winę szczególnie umyślną.
Błąd co do faktu to błąd co do pewnych zdarzeń faktycznych, czyli sytuacja gdy zachodzi rozbieżność pomiędzy jakimś fragmentem rzeczywistości a wyobrażeniem o nim sprawcy. Błąd co do faktu może dotyczyć zarówno przedmiotu jak i przedmiotowej strony czynu, a także samego podmiotu ale nigdy podmiotowej strony przestępstwa. Może to być błąd co rzeczy, ale nie może mieć miejsca błąd co do osoby.
Błąd co do faktu wyłącza odpowiedzialność za przestępstwo umyślne, czasem nieumyślne.
Błąd co do sposobu, użycia środka – nieostrożność, niestaranność popełnienia czynu.

4. Nieświadomość bezprawności czynu (błąd co do prawa) to nieznajomość przepisów prawa. Nieświadomość bezprawności czynu nie wyłącza odpowiedzialności jeżeli sprawca mógł błędu uniknąć, ale ustawa w konkretnych wypadkach pozwala na nadzwyczajne złagodzenie kary.
5. Rozkaz przełożonego

Okoliczności wyłączające karną bezprawność czynu
To takie, przy których czyn wypełniający znamiona przestępstwa nie jest jednak w rzeczywistości przestępstwem, ponieważ na mocy przepisu prawnego lub utartej praktyki działania takie uważane są za zgodne z prawem. W literaturze prawnokarnej używana jest często w stosunku do tych okoliczności nazwa „kontratypy”. Kontratypy to okoliczności wyłączające odpowiedzialność, są one przestępstwem ale mało szkodliwym, o minimalnym ładunku ujemnym.

Do kontratypów zaliczamy następujące okoliczności:
1. stan wyższej konieczności
2. obrona konieczna
3. rozkaz
4. ostateczna potrzeba
5. dopuszczalne ryzyko
6. zabiegi lecznicze i nielecznicze
7. działanie w granicach swoich praw i obowiązków
8. samopomoc legalna
9. zwyczaj
10. uprawianie sportu
11. zgoda pokrzywdzonego


1. Stan wyższej konieczności – nie popełnia przestępstwa ten, kto działa w celu uchybienia bezpośredniego niebezpieczeństwa grożącego dobru społecznemu lub jakiemukolwiek dobru jednostki, jeżeli niebezpieczeństwa nie można inaczej uniknąć, a dobro poświęcone nie przedstawia większej wartości niż dobro chronione
2. Obrona konieczna – nie popełnia przestępstwa ten, kto odpiera bezpośredni bezprawny (atak) zamach na jakiekolwiek dobro społeczne lub jakiekolwiek dobro jednostki. Zamach to każde zachowanie się człowieka zmierzające do naruszenia cudzego dobra lub zagrożenia tego dobra. Może on polegać na zaniechaniu częściej na działaniu. Przy obronie koniecznej zamach musi być bezpośredni: bliskość czasowa i bliskość miejscowa.
3. Rozkaz – nie popełnia przestępstwa ten, kto dopuszcza się czynu zabronionego, będącego wykonywaniem rozkazu. Ponosi on jednak odpowiedzialność karną, jeżeli wiedział albo co najmniej godził się na to, że wykonując rozkaz popełnił przestępstwo. Ten, kto wydał rozkaz przestępczy odpowiada za sprawstwo czynu
4. Ostateczna potrzeba – ma miejsce w stosunkach wojskowych i uzasadnia naruszenie dobra prawnego żołnierza w celu wymuszenia posłuchu dla dyscypliny wojskowej. Jest to zastosowanie przymusu w celu wymuszenia posłuchu dla rozkazu i zastosowanie przymusu w sytuacji bojowej
5. Dopuszczalne ryzyko – nie popełnia przestępstwa ten, kto w celu przysporzenia korzyści gospodarce albo w celu przeprowadzenia eksperymentów badawczych, leczniczych, technicznych lub ekonomicznych, działając w granicach ryzyka, które wg aktualnego stanu wiedzy jest dopuszczalne, sprowadza niebezpieczeństwo szkody lub doprowadza do jej powstania jeżeli spodziewana korzyść ma istotne znaczenie gospodarcze, poznawcze lub lecznicze, oczekiwanie jej osiągnięcia jest uzasadnione, przy czym zostały zachowane zasady ostrożnego postępowania, a prawdopodobieństwo korzyści poważnie przekracza prawdopodobieństwo mogącej wyniknąć szkody.
6. Zabiegi lecznicze i nie lecznicze – czynność lecznicza, niezależnie od jej wyniku, wyłącza przestępczość czynu przeciwko życiu i zdrowiu, jeżeli była dokonana zgodnie ze współczesnym stanem wiedzy i nauki lekarskiej oraz podjęto ją w celu zapobieżenia chorobie, rozpoznania choroby lub jej zwalczania. Czynność ta powinna być podjęta za zgodą osoby zainteresowanej. Ustawa o zawodzie lekarza z 1997 roku mówi, że dla pobrania organu z organizmu żywego człowieka konieczna jest droga sądowa za wyjątkiem pobrania tkanek, które się regenerują, mówi też że organy ludzkie nie mogą być przedmiotem handlu.
7. Działanie w granicach swoich praw i obowiązków – każda czynność służbowa (uprawnienia i obowiązki służbowe) podjęta w celu wykonywania nałożonego przez ustawę obowiązku lub przyznanego uprawnienia jest pozbawiona przedmiotowych cech przestępstwa (celnik dokonuje rewizji, policjant zatrzymuje podejrzanego)
8. Samopomoc legalna – w zasadzie samopomoc zakazana przez prawo, jednostka nie może wykonywać czynności zastrzeżonych dal organ organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości.
9. Zwyczaj – uprawnienie do karcenia ma wielowiekową tradycję, ale zakres, w jakim karcenie wyłącza karną odpowiedzialność czynu ulega stałemu ograniczeniu uprawnienie do karcenia dzieci tradycja przyznaje rodzicom oraz wychowawcom i nauczycielom. Ma to być karcenie słowne a nie fizyczne. Karcenie jest dopuszczalne gdy nie zagraża rozwojowi fizycznemu i psychicznemu wychowanka, ma związek z konkretnym przejawem zachowania się karconego a karcący działa w celu wychowawczym.

Okoliczności wyłączające społeczną szkodliwość czynu
Do tej kategorii należy tylko jedna okoliczność, mianowicie tzw.
Znikoma społeczna szkodliwość czynu (art. 1 2 KK) według tego artykułu nie stanowi przestępstwa czyn, którego społeczna szkodliwość jest znikoma.

• Formy popełnienia przestępstwa
Formy stadialne – stanowią roszczenie odpowiedzialności karnej w sensie przedmiotowym. Są to: zamiar, przygotowanie, usiłowanie i dokonanie. Karalne jest więc nie tylko dokonanie, ale wszystko co jest przed nim z wyjątkiem zamiaru (za myśli się nie karze)
Formy zjawiskowe – stanowią roszczenie odpowiedzialności karnej w sensie podmiotowym z bezpośredniego wykonawcy na inne osoby z nim współpracujące. Karze się więc za podżeganie i pomoc.

Formy stadialne przestępstwa
1. Przygotowanie – zachodzi wtedy, gdy sprawca w celu popełnienia przestępstwa nabywa lub przysposabia środki, zbiera informacje lub sporządza plan działania lub też podejmuje inne podobne czynności mające stworzyć warunki do przedsięwzięcia czynu zmierzającego bezpośrednio ku dokonaniu, albo wchodzi w porozumienie z inną osobą celem popełnienia przestępstwa. Przygotowanie jest czynem umyślnym. Przygotowanie jest karalne jedynie wówczas, gdy tak stanowi ustawa, jest to nieliczna grupa przestępstw:
- zdrada Ojczyzny; zamach na niepodległość, ustrój RP, szpiegostwo
- przestępstwa godzące w bezpieczeństwo powszechne
- fałszowanie dokumentów i pieniędzy
- przestępstwa skierowane przeciwko zasadom dyscypliny wojskowej
Nie podlega karze za przygotowanie przestępstwa ten, kto dobrowolnie od niego odstąpił. Ustawa pewne rodzaje czynności przygotowawczych traktuje jako przestępstwo dokonane (art. ....... – ten, kto w celu rozpowszechnienia sporządza, przesyła pisma pornograficzne...)
2. Usiłowanie – ma miejsce gdy, ktoś w zamiarze popełnienia czynu zabronionego,, swoim zachowaniem zmierza bezpośrednio ku jego dokonaniu, które jednak nie następuje.
Elementy usiłowania:
 O charakterze pozytywnym
- zamiar popełnienia czynu zabronionego: nie ma usiłowania nieumyślnego lub o nastawieniu mieszanym. Może dopuścić się usiłowania w zamiarze bezpośrednim lub ewentualnym
- zachowanie zmierzające bezpośrednio ku dokonaniu: usiłowanie zawsze zmierza bezpośrednio ku dokonaniu czynu i może polegać na działaniu lub zaniechaniu. Można usiłować popełnić przestępstwo materialne lub formalne.
 O charakterze negatywnym
- nie dokonanie czynu: element ten rozgranicza usiłowanie od dokonania – zachowanie się sprawcy nie doprowadziło do zamierzonego rezultatu
usiłowanie zakończone
usiłowanie nie zakończone: formy usiłowania zaniechanego lub zupełnego
usiłowanie nieudolne (niemożliwe) gdy użyto niewłaściwego środka
usiłowanie kwalifikowane gdy sprawca zmierzając do naruszenia jednego dobra nie narusza go, ale narusza inne dobro
Usiłowanie popełnienia wszystkich przestępstw jest karalne.
Uzasadnienie karalności usiłowania:
- przedmiotowe (obiektywne) – karalność usiłowania jest uzasadniona, gdy powstało realne zagrożenie dla dobra prawnego
- podmiotowe (subiektywne) – karalność usiłowania jest uzasadniona, gdy podmiot ujawnił niebezpieczne nastawienie woli, nawet gdyby dokonanie przestępstwa było niemożliwe.


Zjawiskowe postacie przestępstwa
1. współsprawstwo to dokonanie czynu zabronionego przez co najmniej dwie osoby, których działania mogą się pokrywać lub wzajemnie dopełniać. Współsprawstwo zakłada porozumienie osób współdziałających
- element podmiotowy: porozumienie czyli szczegółowe uzgodnienie działania, plan działania, podział ról co stanowi czynnik wiążący sprawców. Czasem jest to tylko porozumienie dorozumiane (gestami, znakami)
- element przedmiotowy: wspólne wykonanie czynu zabronionego. Jest to każdy udział w czynie zabronionym, nie ważne mniejszy czy większy. Jest to na ogół przestępstwo umyślne, rzadko nieumyślne.
2. sprawstwo kierownicze
- dotyczy przestępczości zorganizowanej, a te kto kieruje przestępstwem, mimo że nie realizuje znamion czynu zabronionego odpowiada jako współsprawca, organizator przestępstwa
- może to być również zlecenie przestępstwa nieletniemu, wykonawca jest tylko jakby narzędziem w ręku osoby kierującej wykonaniem czynu. Nie jest to podżeganie ale sprawstwo lub współsprawstwo
3. podżeganie i pomocnictwo – podżegacz i pomocnik popełniają przestępstwa, nakłaniając lub wspierając osobę, która ma być lub jest wykonawcą czynu. Odpowiedzialność podżegacza i pomocnika jest, w zasadzie , niezależna od odpowiedzialności sprawcy, choć czasami istnieje tu pewna ograniczona zależność (konstrukcja akcesoryjna – uzależnienie odpowiedzialności podżegacza i pomocnika od odpowiedzialności sprawcy)
Istota podżegania polega na oddziaływaniu na wolę drugiej osoby w kierunku popełnienia przez nią czynu zabronionego. Podżegaczem jest ten, kto chcąc, aby inna osoba dokonała czynu zabronionego, nakłania ją do tego. Nakłaniać można w różny sposób: prośbą, groźbą, poleceniem, obietnicą korzyści, posługując się słowem, pismem. Podżegać można tylko przez działanie.
- element podmiotowy: zamiar bezpośredni, działanie umyślne
- element przedmiotowy: namawianie do czynu, działanie
Podżeganie musi być ściśle oznaczone, skierowane do konkretnej osoby i konkretnie sformułowane.
Pomocnictwem jest zachowanie ułatwiające dokonanie przez sprawcę czynu zabronionego.
- pomocnictwo fizyczne: gdy pomocnik dostarcza środków, narzędzi
- pomocnictwo psychiczne: w zależności od charakteru przestępstwa ma różne nasilenie, ale polega udzieleniu rad i wsparcia psychicznego.
Pomocnictwo to z reguły działanie ale może też polegać na zaniechaniu. Pomocnictwo może mieć postać zamiaru bezpośredniego lub ewentualnego.
Odpowiedzialność podżegacza, pomocnika:
- odpowiedzialność samoistna: podżegacz, pomocnik odpowiada samodzielnie za swój czyn (podżeganie, pomoc) a nie za udział w cudzym przestępstwie
- odpowiedzialność na zasadzie indywidualizacji winy: podżegacz, pomocnik odpowiadają w granicach swych zamiarów, nie odpowiadają za to co popełnił podżegany szczególnie jeśli popełnił więcej (podżegacz namawiał do kradzieży zwykłej a podżegany popełnił rozbój) ale jeśli podżegacz namawiał do kradzieży z włamaniem a podżegany popełnił kradzież zwykłą to podżegacz ponosi cięższą karę.
- Odpowiedzialność niezależna: dwa wymiary
Podżeganie może być nieskuteczne, ale mimo to podżegacz ponosi odpowiedzialność za swój czyn (sąd może dokonać nadzwyczajnego złagodzenia kary)
Podżegany może być osobą nieletnią lub niepoczytalną w związku z czym nie ponosi odpowiedzialności. Podżegacz jednak zawsze ponosi odpowiedzialność.
Podżeganie, pomocnictwo do przestępstwa nieumyślnego rzadko brane jest pod uwagę, na ogół jest traktowane jako sprawstwo lub współsprawstwo
Podżeganie, pomocnictwo do przestępstwa indywidualnego:
- Zasada indywidualizacji odpowiedzialności: przestępstwo indywidualne może popełnić tylko osoba posiadająca pewną właściwość, cechę indywidualizującą, która jest nieprzenoszalna i zaostrza lub łagodzi odpowiedzialność za czyn. Podżegacz, pomocnik ponoszą odpowiedzialność za podżeganie, pomocnictwo mimo, że tej cechy nie posiadają.
- Przy przestępstwach indywidualnych właściwych sprawca ponosi większą odpowiedzialność niż podżegacz (podżeganie do podstawowego typu przestępstwa)
- Przy przestępstwach indywidualnych niewłaściwych, gdy posiadanie przez sprawcę wymaganej właściwości jest warunkiem odpowiedzialności za przestępstwo kwalifikowane, a podżegacz, pomocnik zdawał sobie sprawę z posiadania przez podżeganego cechy indywidualizującej. Podżegacz, pomocnik ponosi większą odpowiedzialność (podżeganie do przestępstwa kwalifikowanego)


• Podział przestępstw
1. kryterium podziału ze względu na stopień społecznego niebezpieczeństwa czynu i przewidzianych kar:
- zbrodnie (od 3 lat i więcej)
- występki (od 3 miesięcy)
2. kryterium podmiotu przestępstwa (sprawcy)
- przestępstwa indywidualne (właściwe, niewłaściwe)
- przestępstwa powszechne
3. kryterium odpowiedzialności
- przestępstwa podstawowe; odpowiedzialność zasadnicza
- przestępstwa kwalifikowane; obostrzona odpowiedzialność
- przestępstwa uprzywilejowane; złagodzona odpowiedzialność
4. kryterium ze względu na kształt czynu zabronionego
- przestępstwa materialne
- przestępstwa formalne
- przestępstwa materialne ścięte
- przestępstwa z działania
- przestępstwa z zaniechania
- przestępstwa z naruszenia dobra
- przestępstwa z narażenia dobra na niebezpieczeństwo
- przestępstwa złożone
- przestępstwa trwałe
- przestępstwa jednorazowe z trwałym skutkiem
- przestępstwa o zbiorowo oznaczonym czynie
- przestępstwa ciągłe
5. kryterium ze względu na tryb ścigania
- przestępstwa publiczno – skargowe; ścigane z urzędu
- przestępstwa prywatno – skargowe; ścigane z oskarżenia prywatnego
6. kryterium winy
- przestępstwa umyślne
- przestępstwa nieumyślne

• Jedność wielość czynów. Zbieg przepisów, zbieg przestępstw.
Czyn człowieka to ruch lub zespół ruchów albo powstrzymanie się od działania, posiadające określone znaczenie społeczne. Ramy czynu ograniczone są do pewnego zdarzenia, które rozgrywa się w warunkach zawartości czasowej i miejscowej.

Jedność czynu – jeden czyn może stanowić tylko jedno przestępstwo.

Zbieg przepisów ustawy polega na tym, że jeden czyn wypełnia znamiona określone w kilku przepisach. Sąd skazuje za przestępstwo (złożone) na podstawie wszystkich zbiegających się przepisów (art. ......). Jeden czyn może naruszać kilka przepisów.
Zbieg przepisów ma miejsce jeśli sprawca narusza jednym czynem kilka przepisów i wywołuje wielość ocen prawnych.

Pozorny zbieg przepisów zachodzi, gdy:
- czyn wypełnia znamiona przepisu ogólnego i przepisu szczególnego; nie jest to zbieg przepisów gdyż obowiązuje zasada, że przepis szczególny wyłącza zastosowanie przepisu ogólnego
- czyn sprawcy wypełnia znamiona przepisu podstawowego i przepisu posiłkowego (subsydiarnego); przepis posiłkowy nie ma zastosowania, zostaje wyłączony przez przepis podstawowy
- przestępstwo popełnione przez sprawcę obejmuje swoimi ramami czynności poprzedzające je lub następujące po nich (kto zabija człowieka często niszczy jego ubranie); nie jest to zbieg przepisów, czyn ten jest częścią przestępstwa – konsumpcja
Przestępstwo trwałe charakteryzuje się tym, że czyn sprawcy polega na utrzymaniu przez jakiś czas, wbrew ciążącemu na nim obowiązkowi, stanu karnie bezprawnego. Przestępstwa trwałe można podzielić na dwie grupy:
- przestępstwa polegające na zaniechaniu wykonania obowiązku do działania (nie udzielenie pomocy człowiekowi, któremu grozi niebezpieczeństwo)
- wytworzenie określonej, zabronionej przez prawo sytuacji (pozbawienie człowieka wolności) oraz nie dokonanie czynności odwracającej tą sytuację

Idealny zbieg przepisów – tyle bytów prawnych ile naruszonych norm prawnych. Jeden czyn może stanowić wielość przestępstw przez naruszenie kilku norm prawnych; jedno przestępstwo wg kodeksu karnego inne wg kodeksu wykroczeń lub kodeksu karnego skarbowego. W tym wypadku są prowadzone równocześnie dwa postępowania, forma ta ma zastosowanie tylko na styku norm.

Techniki rozwiązywania zbiegu przepisów:
- zbieg przepisów wyższego rzędu (eliminacyjny zbieg przepisów) wg kodeksu wykroczeń kwalifikacji prawnej czynu dokonuje się z najsurowszego przepisu, kara zasadnicza jest orzekana z tego przepisu, zaś kary dodatkowe mogą być stosowane ze wszystkich zbiegających się przepisów. W wyroku ujęty jest tylko przepis najsurowszy jako podstawa wymiaru kary
- kumulatywny zbieg przepisów jeżeli sprawca narusza kilka przepisów to wszystkie one muszą wystąpić przy kwalifikacji prawnej czynu, jednak karę orzeka się wg przepisu najsurowszego. Różnica polega na tym, że w eliminacyjnym zbiegu nie jest zapisany w wyroku fakt zbiegu przepisów, zaś w kumulatywnym zbiegu, w wyroku zapisane są wszystkie przestępstwa i wszystkie przepisy wg których była podjęta kwalifikacja

Reguły redukcji wielości ocen w prawie karnym:
- reguła specjalności: przepis szczególny wyłącza ogólny
- reguła konsumpcji: przepis pochłaniający uchyla pochłaniany
- reguła subsydiarności: przepis zasadniczy uchyla przepis posiłkowy

Wielość czynów to powtarzające się zachowania sprawcy, to dopuszczenie się sprawcy wielu czynów. Może to być jedno przestępstwo, na ogół jednak wielość czynów prowadzi do wielości przestępstw.

Przestępstwo ciągłe to dwa lub więcej czynów, z których każdy podlegałby odrębnej ocenie jako wyczerpujący znamiona przestępstwa, gdyby nie to, że zazębiają się one ze sobą, tworzą wspólną całość.
Ciągłość przestępstwa ma miejsce, gdy zachowania sprawcy godzą w to samo lub zbliżone dobro prawne, gdy pomiędzy poszczególnymi czynami istnieje pewna bliskość czasowa, bliskość miejscowa, bliskość sposobu i skutków popełnienia czynów.

Przy ciągu przestępstw nie podzielnych wyrokiem może być orzekana kara łączna.
Kryteria kary łącznej:
- nie może być niższa od kary najsurowszej
- nie może być wyższa od sumy kar
- nie może być wyższa niż 15 lat (15-lat granica rodzajowa kary pozbawienia wolności)

Przy karze łącznej praktycznie nie stosuje się warunkowego zawieszenia. Jeżeli sprawca jest sądzony w różnych sądach jednocześnie lub po sobie to karę orzeka sąd ostatni i najwyższy na podstawie wydanych wyroków.

IV. NAUKA O KARZE

• Pojęcie i istota kary
„Nikt rozsądny nie karze tylko dlatego, że popełniono przestępstwo ale także po to aby ich nie popełniać” – Seneka

Kara jest prawną i społeczną konsekwencją popełnienia przestępstwa. Ma charakter osobisty.

Kara jest środkiem przymusu stosowanego przez państwo, jest reakcją ze strony uprawnionego organu państwowego za czyn zabroniony, zawiniony przez sprawcę. Kara ma sprawiać dolegliwość sprawcy przestępstwa.

Dolegliwość stanowi istotę kary a jej stopień może być różny, od pozbawienia życia do ograniczenia wolności lub grzywny.

W prawie karnym mówiąc o karze mamy na myśli tzw. karę kryminalną.
Kara kryminalna to osobista dolegliwość ponoszona przez sprawcę jako odpłata za popełnione przestępstwo, wyrażająca potępienie popełnionego przez niego czynu, i wymierzana w imieniu państwa przez sąd.

• Teorie kary:
1. Bezwzględne (absolutne, odpłatne, odwetowe) teorie kary – celem kary jest odpłata za przestępstwo, kara jako zaspokojenie społecznego poczucia sprawiedliwości, kara jest współmierna do czynu sprawcy.
2. Względne (utylitarne, porzytkowe) teorie kary – celem kary jest przeszkodzenie winnemu w popełnieniu przestępstw i odstraszenie innych. Kara nie tylko jako odpłatą ale służy także jako działanie poprawcze, wychowawcze i odstraszające.
3. Mieszane teorie kary – kara jako odwet za czyn sprawcy, współmierność kary do ciężaru czynu, ale kara ma również realizować cele zapobiegawcze, szczególno i ogólno prewencyjne, kara jako działanie poprawcze i wychowawcze.

• Ogólne dyrektywy wymiaru kary
1. Dyrektywa prewencji ogólnej – która ma na celu aby wymierzana kara przyczyniła się do umocnienia właściwej postawy społeczeństwa, wytworzyła w nim przekonanie, że popełnienie przestępstw spotyka się z odpowiednia reakcją (odstraszanie) oraz pogłębiła ujemną ocenę dla zachowania sprawców
2. Dyrektywa prewencji szczególnej – ma na celu zachowanie zapobiegawcze i wychowawcze w stosunku do sprawcy, zastosowanie takiego środka, który powstrzyma skazanego od powrotu do przestępstwa oraz zapewni jego poprawę.
- przesłanka dotycząca czynu, charakterystyka czynu, następstwa i wszystko to co z czynem się łączy
- określenia dotyczące podmiotu, sprawcy, jego osobowość zachowanie się
- zakres strony podmiotowej, motywy którymi sprawca się kierował, elementy istotne wpływające na wymiar kary

Dyrektywa stopnia winy – współmierność kary do stopnia ciężaru naruszenia prawa

• Katalog kar i środków karnych
W polskim prawie karnym katalog kar zawiera art. 32 KK. Są to:
1. Grzywna
2. Ograniczenie wolności
3. Pozbawienie wolności
4. 25 lat pozbawienia wolności
5. Dożywotnie pozbawienie wolności

Ad. 1 Kara grzywny występuje współcześnie w dwóch zasadniczych formach. Może mianowicie być:
- grzywną kwotową, polega ona na tym, że sąd wskazuje w wyroku wysokość kwoty pieniężnej, którą skazany ma obowiązek uiścić na rzecz Skarbu Państwa
- grzywną orzekaną w stawkach dziennych, można wyróżnić dwa etapy jej orzekania. W pierwszym sąd określa liczbę stawek dziennych (np. 150), na którą skazuje oskarżonego, w drugim określa w jednostkach pieniężnych wysokość stawki dziennej. By obliczyć wysokość wymierzonej w ten sposób grzywny, należy pomnożyć liczbę stawek dziennych przez wysokość stawki
KK z 1997 roku zrezygnował z tradycyjnej grzywny kwotowej na rzecz grzywny w stawkach dziennych. Wg art. 33 1 KK, grzywnę wymierza się w granicach od 10 do 360 stawek dziennych. Natomiast wysokość pojedynczej stawki dziennej ustala się w granicach od 10 zł do 2000 zł, przy czym ustalając jej wysokość sąd bierze pod uwagę dochody sprawcy, jego warunki osobiste i rodzinne, stosunki majątkowe i możliwości zarobkowe.
Ad. 2 Kara ograniczenia wolności trwa najkrócej 1 miesiąc, najdłużej 12 miesięcy (art. 34 1 KK). Ograniczenia wolności osoby skazanej na tę karę wylicza art. 34 2 KK. Skazany w czasie odbywania kary:
- nie może bez zgody sądu zamienić miejsca stałego pobytu
- jest obowiązany do wykonywania pracy wskazanej przez sąd
- ma obowiązek udzielenia wyjaśnień dotyczących przebiegu odbywania kary
Ad. 3 Kara pozbawienia wolności według art. 37 KK kara ta trwa najmniej 1 miesiąc, a najdłużej 15 lat. Wymierza się ją w latach i miesiącach.
Ad. 4 Kara 25 lat pozbawienia wolności karę tą wprowadził KK z 1969 roku zastępując nią karę dożywotniego pozbawienia wolności. Jest ona rodzajem kary tzw. terminowego pozbawienia wolności, ma ona głównie charakter izolacyjny, zabezpieczający społeczeństwo przed niebezpiecznymi sprawcami poważnych przestępstw.
Ad. 5 Kara dożywotniego pozbawienia wolności ponownie ją wprowadzono w 1995 roku, kara ta może trwać, zgodnie z jej nazwą do końca życia skazanego. Skazanie na dożywocie nie wyklucza jednak starań o ułaskawienie, możliwe jest też przedterminowe warunkowe zwolnienie po odbyciu 25 lat kary (art. 78 3 KK). Kary dożywotniego pozbawienia wolności nie stosuje się wobec sprawcy, który w czasie popełnienia przestępstwa nie ukończył 18 lat.

W 1985 roku postanowiono oficjalnie znieść karę śmierci.

Kodeks nie zna, przewidzianego w poprzednio obowiązujących przepisach, podziału na kary zasadnicze i dodatkowe. Miejsce tych ostatnich zajęły natomiast tzw. środki karne, wyliczone w art. 39 KK.

Środkami karnymi są:
1. Pozbawienie praw publicznych
2. Zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej
3. Zakaz prowadzenia pojazdów
4. Przepadek przedmiotów
5. Obowiązek naprawienia szkody
6. Nawiązka
7. Świadczenie pieniężne
8. Podanie wyroku do publicznej wiadomości

Środki karne można podzielić na wymierne w czasie (pozbawienie praw i zakazy wymienione w art. 39 1-3 KK) i środki karne jednorazowe (art. 39 4-8 KK). Środki karne wymierne w czasie orzeka się na okres od roku do 10 lat (art. 43 1 KK). Okres ten biegnie od uprawomocnienia się wyroku, z tym że nie biegnie on w czasie odbywania kary pozbawienia wolności, chociażby orzeczonej za inne przestępstwo (art. 43 2 KK). W przypadku orzeczenia zakazu prowadzenia pojazdów okres, na który orzeczono zakaz, nie biegnie do chwili zwrotu przez skazanego dokumentu uprawniającego do prowadzenia pojazdu (art. 43 3 KK).

Ad. 1 Pozbawienie praw publicznych polega na utracie przez skazanego pewnych uprawnień. Możemy wyróżnić dwie grupy traconych przez skazanego uprawnień. Pierwsza grupa dotyczy uprawnień związanych z działalnością w sferze publicznej. Skazany traci więc:
- czynne i bierne prawo wyborcze do organów władzy publicznej, organów samorządu zawodowego lub gospodarczego
- prawo do udziału w wymiarze sprawiedliwości (a więc prawo wykonywania funkcji sędziego, ławnika, prokuratora, obrońcy, członka kolegium do spraw wykroczeń)
- prawo do pełnienia funkcji w organach i instytucjach państwowych i samorządu terytorialnego lub zawodowego
- skazany traci też posiadany stopień wojskowy i powraca do stopnia szeregowca
Druga grupa uprawnień traconych w razie orzeczenia pozbawienia praw publicznych obejmuje:
- utratę orderów, odznaczeń i tytułów honorowych
- utratę zdolności do ich uzyskania w okresie trwania pozbawienia praw
Ad. 2 Zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej według art. 41 KK sąd może orzec zakaz zajmowania określonego stanowiska lub wykonywania określonego zawodu, jeżeli:
- sprawca przy popełnieniu przestępstwa nadużył stanowiska lub zawodu
- okazał, że dalsze zajmowanie stanowiska lub wykonywanie zawodu zagraża istotnym dobrom chronionym prawem
Ad. 3 Zakaz prowadzenia pojazdów morze być orzeczony (art. 42 1 KK) w razie skazania osoby uczestniczącej w ruchu za przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji, w szczególności jeżeli z okoliczności popełnionego przestępstwa wynika, że prowadzenie pojazdu przez tę osobę zagraża bezpieczeństwu w komunikacji.
Ad. 4 Przepadek przedmiotów środek ten jest uregulowany w art. 44, 45 KK, dotyczy:
- przedmiotów stanowiących mienie ruchome, które służyły lub były przeznaczone do popełnienia przestępstwa
- przedmiotów pochodzących bezpośredni z przestępstwa
- przedmiotów, których wytwarzanie, posiadanie, obrót lub przewóz jest zakazany
- przepadek korzyści majątkowych pochodzących chociażby pośrednio z popełnienia przestępstwa
Ad. 5 Obowiązek naprawienia szkody z punktu widzenia pokrzywdzonego bardziej istotne od ukarani sprawcy jest naprawienie wyrządzonej przestępstwem szkody. Dlatego też np. art. 53 2 KK do istotnych czynników wpływających na sądowy wymiar kary zalicza staranie sprawcy o naprawienie wyrządzonej szkody. Podobnie art. 60 2 KK traktuje naprawienie szkody, starania o jej naprawienie lub zapobieżenie lub uzgodnienie z pokrzywdzonym sposobu naprawienia szkody – jako istotną przesłankę nadzwyczajnego złagodzenia kary.
Ad. 6 Nawiązka, klasyczne nawiązka orzeka jest jako obowiązek uiszczenia na rzecz pokrzywdzonego kwoty podwójnej wysokości w stosunku do wyrządzonej szkody (art. 290 2 KK)
Ad. 7 Świadczenie pieniężne, jest nowym środkiem karnym, wprowadzonym przez KK z 1997 roku. Polega ono na wpłaceniu określonej kwoty (nie wyższej jednak od trzykrotności najniższego miesięcznego wynagrodzenia w czasie orzekania w I instancji) na określony cel społeczny (art. 49 KK)
Ad. 8 Podanie wyroku do publicznej wiadomości, ma znaczenie ogólnoprewencyjne, tzn. przez rozpowszechnianie wiadomości o skazaniu powstrzymywać ma innych od popełniania przestępstw. Podanie wyroku do wiadomości publicznej może nastąpić tylko w wypadkach wskazanych w ustawie. W KK taki wypadek przewiduje w art. 215 oraz w art. 178 2 i 178a 3.

• Wymiar kary:
1. Ustawowy wymiar kary – ustanawia granice kary, które ustawa określa dla danego sprawcy za popełnienie zarzucanego mu przestępstwa. Granice te wynikają głównie z sankcji przepisu określające to przestępstwo, ale wpływają na nie i inne przepisy, np. przepisy o recydywie.

2. Sądowy wymiar kary – nazywany niekiedy także sędziowskim wymiarem kary, rozumiemy orzeczenie kary przez sąd konkretnemu sprawcy w konkretnej sprawie karnej. Kara orzeczona za konkretny czyn. Do zasad sądowego wymiaru kary możemy zaliczyć:
- zasadę swobodnego uznania sędziowskiego w ramach ustawy, zasada ta wynika z treści początkowego fragmentu art. 53 1 KK „sąd wymierza karę według swojego uznania, w granicach przewidzianych przez ustawę...”
- zasadę indywidualizacji kary, zasada ta został wyrażona w art. 55 KK, stwierdzającym że : „okoliczności wpływające na wymiar kary uwzględnia się tylko co do osoby, której dotyczą”
- zasadę oznaczoności kary, kara wymierzana przez sąd musi być oznaczona co do rodzaju i wysokości.
Sąd wymierzający karę powinien kierować się nie tylko omówionymi zasadami, ale również wskazówkami bardziej sprecyzowanymi, określanymi jako dyrektywy sądowego wymiaru kary:
- stopień winy sprawcy, zgodnie z art. 53 1 KK, dolegliwość kary nie może przekraczać stopnia winy. Stopień winy wyznacza więc górny pułap kary. Wymierzana kara nie może go przekroczyć, ale inne dyrektywy mogą spowodować wymierzenie kary łagodniejszej.
- humanitaryzm kary, art. 3 KK kary oraz środki karne przewidziane w KK stosuje się z uwzględnieniem zasad humanitaryzmu, w szczególności z poszanowaniem godności człowieka
- stopień społecznej szkodliwości czynu, drugim kryterium wymiaru kary, wymienionym w art. 53 1 KK jest stopień społecznej szkodliwości społecznej czynu. Ustalenie stopnia społecznej szkodliwości konkretnego przestępstwa następuje w oparciu o przedmiotowe i podmiotowe kryteria wymienione w art. 115 2 KK.
- cele zapobiegawcze i wychowawcze w stosunku do skazanego (prewencja indywidualna), cele zapobiegawcze i wychowawcze, które kara ma osiągnąć w stosunku do skazanego, chodzi o prewencyjne oddziaływanie wymierzonej kary na jednostkę, której tę karę się wymierza. Kara ma zapobiec popełnieniu w przyszłości przestępstw przez samego skazanego. Efekt taki może być osiągnięty przez odstraszanie sprawcy od popełnienia przestępstw, przez uniemożliwienie mu ich popełnienia lub jego wychowanie (resocjalizację).
Uniemożliwienie popełniania przestępstw związane jest głównie z karą pozbawienia wolności oraz niektórymi karami dodatkowymi, np. z karą zakazu prowadzenia pojazdów albo z karą zakazu wykonywania zawodu. Pozbawienie wolności i kary dodatkowe znacznie ograniczają możliwości popełniania przestępstw, ale ich całkowicie nie wykluczają.
Resocjalizacja (wychowanie) skazanego oznacza takie kształtowanie osobowości sprawcy, jego poglądów i postawy wobec porządku prawnego, by po odbyciu kary nie popełniał on przestępstw (podniesienie poziomu wykształcenia, nauczenie zawodu, wyrobienie pozytywnej postawy wobec pracy).
- potrzeby w zakresie kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa (prewencja ogólna, generalna), kształtowanie świadomości prawnej społeczeństwa przez określony wymiar kary, to wpływanie na postawy tych, do których informacja o karze dociera. Prewencja generalna polega na odstraszaniu od popełnienia przestępstw tych osób, których nie powstrzymują od tego inne czynniki, takie jak np. zasady moralne.

3. Zwykły wymiar kary: mieszczący się w granicach oznaczonych w ustawie
4. Nadzwyczajny wymiar kary: nadzwyczajne zaostrzenie wymiaru kary oraz nadzwyczajne złagodzenie wymiaru kary



• Nadzwyczajne złagodzenie kary
Nadzwyczajne złagodzenie kary polega na wymierzeniu kary poniżej dolnej granicy ustawowego zagrożenia albo na wymierzeniu kary łagodniejszego rodzaju. Szczegółowe zasady wymierzania kary złagodzonej zawiera art. 60 6-7 KK. Według tych przepisów:
- jeżeli czyn stanowi zbrodnię, sąd wymierza karę pozbawienia wolności nie niższą od 1/3 dolnej granicy ustawowego zagrożenia,
- jeżeli czyn stanowi występek, przy czym dolną granicą ustawowego zagrożenia jest kara pozbawienia wolności nie niższa od roku, sąd wymierza grzywnę, karę ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności
- jeżeli czyn stanowi występek, przy czym dolną granicą ustawowego zagrożenia jest kara pozbawienia wolności niższa od roku, sąd wymierza grzywnę albo karę ograniczenia wolności
- jeżeli czyn zagrożony jest alternatywnie grzywną, ograniczeniem wolności albo pozbawieniem wolności, nadzwyczajne złagodzenie kary polega na odstąpieniu od wymierzania kary i orzeczeniu środka karnego (z wykluczeniem jednak pozbawienia praw publicznych).

Podstawy nadzwyczajnego złagodzenia kary wymienione są w art. 60 1-5 KK. Może być ono zastosowane:
- w przypadkach przewidzianych w ustawie (np. przekroczenie granic obrony koniecznej – art. 25 2 KK, popełnienie czynu w stanie poczytalności w znacznym stopniu ograniczonej – art. 31 2 KK)
- w stosunku do młodocianego, jeżeli przemawiają za tym względy wychowawczego oddziaływania kary
- w szczególnie uzasadnionych przypadkach, kiedy nawet najniższa kara przewidziana za dane przestępstwo byłaby niewspółmiernie surowa, w szczególności:
 jeżeli pokrzywdzony pojednał się że sprawcą, szkoda została naprawiona albo sprawca i pokrzywdzony uzgodnili sposób naprawienia szkody
 ze względu na postawę sprawcy, zwłaszcza gdy czynił starania o naprawienie szkody lub jej zapobieżenie
 jeżeli sprawca przestępstwa nieumyślnego lub jego najbliższy poniósł poważny uszczerbek w związku z popełnionym przestępstwem

Szczególne podstawy i sposób łagodzenia kary przewiduje art. 60 3-5 KK, mianowicie
- sąd stosuje nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet może warunkowo zawiesić jej wykonywanie w stosunku do sprawcy współdziałającego z innymi osobami w popełnianiu przestępstwa, jeżeli ujawni on wobec organu ścigania informacje dotyczące osób uczestniczących w popełnieniu przestępstwa oraz istotne okoliczności jego popełnienia
- na wniosek prokuratora sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet warunkowo zawiesić jej wykonywanie w stosunku do sprawcy przestępstwa, który niezależnie od wyjaśnień złożonych w sprawie, ujawnił przed organem ścigania i przedstawił istotne okoliczności, nieznane temu organowi, przestępstwa zagrożonego karą powyżej 5 lat pozbawienia wolności.

Zamiana rodzaju kary na łagodniejszy wg art. 58 3 KK, jeżeli przestępstwo zagrożone jest karą pozbawienia wolności nie przekraczającą 5 lat, sąd może orzec zamiast kary pozbawienia wolności grzywnę albo karę ograniczenia wolności, w szczególności, jeżeli orzeka równocześnie środek karny. Przepisu tego nie stosuje się jednak do sprawcy występku umyślnego, który był uprzednio skazany na karę pozbawienia wolności na czas nie krótszy niż 6 miesięcy bez warunkowego zawieszenia jej wykonywania.

• Nadzwyczajne zaostrzenie wymiaru kary
polega na stworzeniu w pewnych sytuacjach możliwości orzeczenia kary w granicach szerszych niż przewidziane w sankcji przepisu określającego dane przestępstwo. Podstawy do przekroczenia górnego zagrożenia, do zaostrzenia wymiaru kary:
- przestępstwo ciągłe, w sytuacji ciągu przestępstw art. 91 1 KK przewiduje, że sąd orzeka karę w wysokości do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę
- wobec sprawców działających w zorganizowanej grupie przestępczej
- wobec przestępców zawodowych
- recydywa szczególna (specjalna) zwykła,
- recydywa szczególna wielokrotna, przy czwartym skazaniu zaostrzenie wyroku o 200%

• Recydywa:
1. kryminologiczna – to fakt popełnienia drugiego przestępstwa
2. w sensie penitencjarnym – to fakt znalezienia się po raz drugi w więzieniu
3. ustawowa
- recydywa ogólna: to fakt ponownego skazania za jakiekolwiek przestępstwo
- recydywa szczególna to fakt popełnienia ponownie przestępstwa podobnego
 recydywa szczególna podstawowa ma miejsce, gdy sprawca skazany za przestępstwo umyślne odbył min. 6 miesięcy kary pozbawienia wolności a nowe przestępstwo popełnia przed upływem 5 lat od odbycia tej kary. Art. 64 1 KK, sąd może wymierzyć karę przewidzianą za przypisane sprawcy przestępstwo wysokości do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę, jeżeli sprawca popełnia przestępstwo podobne (art. 115 3 KK) do umyślnego przestępstwa, za które był już poprzednio skazany. Może być zastosowana kara inna niż pozbawienie wolności.
 Recydywa szczególna wielokrotna przewiduje ją art. 64 2 KK zachodzi ona wtedy, gdy sprawca:
a) Był już uprzednio skazany w warunkach recydywy specjalnej zwykłej
b) Odbył łącznie co najmniej rok pozbawienia wolności
c) W ciągu 5 lat po odbyciu w całości lub części ostatniej kary popełnił ponownie umyślne przestępstwo przeciwko życiu lub zdrowiu, przestępstwo zgwałcenia, rozboju, kradzieży z włamaniem lub inne przestępstwo przeciwko mieniu popełnione z użyciem przemocy lub groźbą jej użycia.
Jeżeli przesłanki te są spełnione sąd wymierza karę pozbawienia wolności przewidzianą za przypisane przestępstwo w wysokości powyżej dolnej granicy ustawowego zagrożenia, a może ją wymierzyć do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę.

• Instytucje probacyjne
1. Warunkowe umorzenie postępowania – polega na rezygnacji ze skazania i kary wobec sprawcy uznanego winnym przestępstwa i zastosowaniu przewidzianych przez prawo karne środków probacyjnych. Nie jest to uwolnienie od odpowiedzialności, ale swoisty środek karny. Warunki stosowania warunkowego umorzenia:
- Zagrożenie czynu karą do 3 lat pozbawienia wolności
- Nieznaczny stopień społecznego niebezpieczeństwa czynu
- Brak wątpliwości co do popełnienia przestępstwa i jego okoliczności
- Dotychczasowa niekaralność sprawcy
- Pozytywna prognoza co do sprawcy
Warunkowe umorzenie następuje na okres próby od 1 roku do 2 lat.
Na sprawcę można nałożyć obowiązki:
- Naprawienia w całości lub w części szkody wyrządzonej przestępstwem
- Przeproszenia pokrzywdzonego
- Wykonania prac lub świadczeń na cele społeczne
2. Warunkowe zawieszenie wykonywania kary –Sąd wymierza karę ale postanawia, że nie zostanie ona wykonana pod warunkiem, że sprawca będzie przestrzegał porządku prawnego. Przesłanki zastosowania:
- orzeczono karę pozbawienia wolności nie przekraczającą 2 lat, karę ograniczenia wolności albo grzywnę samoistną (tj. grzywnę nie obok kary pozbawienia wolności)
- warunek pozytywnej prognozy co do sprawcy
Istotą warunkowego zawieszenia jest poddanie sprawcy próbie. Okres próby wynosi od 2 – 5 lat – w wypadku zawieszenia kary pozbawienia wolności, zaś do 3 lat w wypadku zawieszenia grzywny lub kary ograniczenia wolności. Jeżeli sąd zawiesza wykonanie kary młodocianemu lub recydywiście wielokrotnemu, okres próby wynosi od 3 do 5 lat. Pomyślny przebieg okresu próby powoduje, że po 6 miesiącach od jego zakończenia skazanie ulega zatarciu (art. 76 1 KK). Przy zawieszeniu wykonania kary pozbawienia wolności sąd może orzec grzywnę w wysokości do 180 stawek dziennych, przy zawieszeniu kary ograniczenia wolności może orzec grzywnę do 90 stawek. Sąd może również nałożyć na skazanego obowiązki, lub dozór osoby lub instytucji. Niepomyślny przebieg okresu próby powoduje że sąd zarządza lub może zarządzić wykonanie kary uprzednio warunkowo zawieszonej. Sąd zarządza wykonanie kary jeżeli skazany popełnił umyślnie przestępstwo podobne zagrożone karą pozbawienia wolności, a może zarządzić wykonanie kary, jeżeli skazany w sposób istotny narusza porządek prawny.
3. Warunkowe przedterminowe zwolnienie – jego podstawą jest pozytywna prognoza dotycząca skazanego uzasadniająca przypuszczenie, że będzie on przestrzegał porządku prawnego. Przedterminowe zwolnienie może nastąpić po odbyciu przez skazanego min. połowy kary, jednak nie wcześniej niż po 6 miesiącach, jeśli odbywa ją po raz pierwszy, a 2/3 kary jeżeli uprzednio odbył karę pozbawienia wolności, ale nie wcześniej niż po roku. Skazanego w warunkach recydywy specjalnej wielokrotnej po odbyciu 3/4 kary, ale nie wcześniej niż po roku. Skazany na karę 25 lat pozbawienia wolności może być warunkowo zwolniony po odbyciu 15 lat kary, natomiast skazany na karę dożywotniego pozbawienia wolności po odbyciu 25 lat kary (art. 78 3 KK). Warunkowe zwolnienie następuje na okres próby, który w zasadzie równy jest części kary pozostałej do odbycia, ale nie może być krótszy niż 2 lata i dłuższy niż lat 5. w przypadku recydywistów okres próby nie może być krótszy niż 3 lata. W razie skazania na karę dożywotniego pozbawienia wolności, okres próby wynosi 10 lat (art. 80 3 KK)

• Środki zabezpieczające
1. środki zabezpieczające o charakterze leczniczym mają one zastosowanie do niepoczytalnych sprawców czynów zabronionych, do osób, które popełniły przestępstwa w stanie ograniczonej poczytalności oraz do sprawców skazanych za przestępstwa popełnione w związku z nałogowym używaniem alkoholu lub innego środka odurzającego. Sąd może orzec umieszczenie sprawcy w szpitalu psychiatrycznym lub innym odpowiednim zakładzie leczniczym. Obok środka o charakterze leczniczym sąd skazuje sprawcę na karę pozbawienia wolności lub ograniczenia wolności. Przed zwolnieniem skazanego z zakładu sąd rozstrzyga czy należy wykonywać karę czy zastosować przedterminowe zwolnienie i oddanie pod dozór. Środkiem zabezpieczającym jest umieszczenie w zakładzie lecznictwa odwykowego sprawcy, umieszczenie jest fakultatywne ale ma pierwszeństwo przed odbyciem orzeczonej kary. Czas pobytu w zakładzie nie może być krótszy niż 6 miesięcy a dłuższy niż 2 lata.
2. Środki zabezpieczające nie lecznicze w wypadku gdy czyn popełnił sprawca niepoczytalny, który nie może być skazany bo nie można mu przypisać winy sąd może zastosować tytułem środka zabezpieczającego katalog kar dodatkowych, bez określenia terminu.

• Przedawnienie
Przedawnienie w prawie karnym polega na tym, że po upływie określonego czasu nie można zrealizować odpowiedzialności karnej za popełnione przestępstwo, tzn. w zależności od rodzaju przedawnienia nie można wszcząć postępowania, wydać wyroku skazującego lub wykonać orzeczonej kary.
Są trzy sposoby przedawnienia: przedawnienie ścigania, orzeczenia kary oraz wykonania kary.

1. Wg art. 101 KK nie można wszcząć postępowania karnego jeżeli od popełnionego czynu upłynęło:
- 30 lat – gdy czyn stanowił zbrodnię zabójstwa
- 20 lat – gdy czyn stanowi inną zbrodnię
- 10 lat – gdy czyn stanowił występek zagrożony karą pozbawienia wolności przekraczającą 3 lata
- 5 lat – gdy czyn jest zagrożony karą pozbawienia wolności nie przekraczającą 3 lat
- 3 lata – gdy czyn jest zagrożony karą ograniczenia wolności lub grzywną
Przedawnienie liczy się od dnia popełnienia czynu lub nastąpienia skutku
2. Termin przedawnienia orzeczenia kary jest odpowiednio o 5 lat dłuższy od ustalonego dla przedawnienia ścigania
3. Przedawnienie wykonywania wyroku biegnie od uprawomocnienia się wyroku skazującego. Wynosi ono:
- 30 lat w razie skazania na karę pozbawienia wolności powyżej 5 lat
- 15 lat w razie skazania na karę pozbawienia wolności do 5 lat
- 10 lat w razie skazania na inną karę

Przedawnienie nie biegnie gdy ustawa nie pozwala na wszczęcie lub prowadzenie postępowania karnego (immunitet procesowy).
Instytucja przedawnienia nie ma zastosowania do zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości.

• Zatarcie skazania
Zatarcie jest uznaniem skazania za niebyłe. Z tą chwilą skazany uważany jest w obliczu prawa za osobę dotąd nie karaną, a wpis o jego ukaraniu zostaje usunięty z rejestru skazanych.
Rodzaje zatarcia skazania:
- z mocy ustawy; automatycznie z upływem określonego czasu. Zatarcie następuje z upływem 10 lat od wykonania lub darowania kary pozbawienia wolności albo od przedawnienia jej wykonania. W razie skazania na karę ograniczenia wolności, na grzywnę lub na karę dodatkową zatarcie następuje po 5 latach od wykonania kary lub od przedawnienia jej wykonania.
- Na wniosek skazanego; sąd może zarządzić zatarcie po upływie 5 lat jeżeli skazany w tym czasie przestrzegał porządku prawnego, a wymierzona kara pozbawienia wolności nie przekroczyła 2 lat

Skazanie uznaje się za zatarte, jeżeli w razie zmiany ustawy czyn objęty wyrokiem przestał być zabroniony pod groźbą kary.

• Amnestia
Jest to zbiorowy akt łaski, który polega na darowaniu lub złagodzeniu kar prawomocnie orzeczonych za przestępstwa. Ustawy te ograniczone są do określonych kategorii przestępstw (wyłączenie od amnestii przestępstw najcięższych, zwłaszcza zbrodni) oraz zawierają odmienne unormowania w zależności od wysokości kar orzeczonych (darowanie kar mniejszych np.: do 2 lat, złagodzenie kar surowszych) i sytuacji społecznej sprawców (dalej idąca amnestia wobec kobiet sprawujących opiekę nad dziećmi)

• Ułaskawienie
Jest to akt odnoszący się do indywidualnie oznaczonych osób. Prawo łaski przysługuje prezydentowi. Postępowanie o ułaskawienie uregulowane jest w kk.

• Abolicja
Polega na zakazie wszczęcia postępowania karnego lub nakazie jego umorzenia wskutek uchylenia karalności pewnych czynów. Z reguły norma abolicyjna zawarta jest w ustawie amnestyjnej i oznacza przeszkodę w orzekaniu kary.