Motyw wędrówki w malarstwie

Wędrówka od zawsze stanowiła nieodzowną część życia człowieka. Czy to cielesna, czy duchowa, zawsze była wyrazem poszukiwań. Wędrowanie nie łączyło się tylko i wyłącznie z celem, wędrówka uczyła, poszerzała ludzką świadomość, kształtowała charakter człowieka. Mogła być wywołana nienasyceniem lub chęcią poszukiwania czegoś lepszego, doskonalszego, mogła też być również jakąś misją. Zwykle związana była z opuszczeniem dotychczas zajmowanego miejsca, z porzuceniem dotychczasowych dóbr albo w przypadku wędrówki duchowej, zmiany dawnych przyzwyczajeń, dawnego sposobu myślenia i przestrzegania rzeczywistości.

Motyw wędrówki spotykamy w dziełach malarskich niemalże wszystkich epok. Nie zawsze jednak artysta chciał oddać za jego pomocą to samo przesłanie. Zazwyczaj wędrówka była zwykłą podróżą, przemieszczeniem się z miejsca na miejsce. Bohater dążył do określonego celu, zdobywał wiele doświadczeń, poznawał mnóstwo nowych rzeczy, w tym swoje słabości, miała więc charakter podróżny. Najczęściej jednak autorom dzieł nie chodziło o zwykłą przygodę, ale i o głębsze przesłanie. Wówczas wędrówka przybierała charakter metaforyczny czy wręcz symboliczny, otwierający umysł odbiorcy na bardzo wiele interpretacji. Wędrowanie stawało się podróżą do wnętrza człowieka, a celem było wówczas poznanie własnego „JA” i skłonienie do przemyśleń i refleksji.

Omawiając motyw wędrówki w dziełach malarskich, postaram się zilustrować go przykładami, które podzieliłam na dwie grupy tematyczne:
a. obrazy inspirowane tematyką biblijną,
b. obrazy inspirowane twórczością Dantego,

Wędrówką jedną życie jest człowieka
Idzie wciąż
Dalej wciąż
Dokąd?? Skąd??
Dokąd! skąd!
Dokąd! Skąd!

Myślę, że ten fragment wiersza Edwarda Stachury może być odpowiednim wprowadzeniem w tematykę obrazów, dla których inspirację stanowiły fragmenty „Biblii” .
Zacznę od przedstawienia jednego z najbardziej znanych obrazów – „Powrotu syna marnotrawnego” Rembrandta. Dzieło powstało ok. 1662 roku i jest ilustracją dobrze wszystkim znanej przypowieści o synu marnotrawnym. Jej bohater to syn bogatego człowieka, który po zabraniu od ojca należnej części majątku opuszcza dom, wyrusza w świat i trwoni pieniądze. Artysta na swoim obrazie utrwalił moment, gdy skruszony syn zostaje z wielką radością przyjęty przez ojca, z którego twarzy emanuje dobroć i łaskawość. Klęczący syn błaga o wybaczenie. Jego twarz jest prawie ukryta, wtulona w ojca, a mimo to wyraża głęboki żal i skruchę. O trudach wędrówki do domu ojca świadczą jego stopy – zniszczone i przybrudzone, jedna bosa, z drugiej spada rozlatujący się but.
Motyw wędrówki w przypadku tego obrazu można rozpatrywać dwojako. Z jednej strony opuszczenie domu ojca to wędrówka w nieznane, dorosłe, pełne niespodzianek i przeszkód życie. Z drugiej jednak strony wędrówkę należy rozpatrywać w wymiarze religijnym – jako odejście od Boga i od Kościoła, powrót zaś to nawrócenie się, zrozumienie swojego błędu, powrót, który powinien cieszyć całą wspólnotę chrześcijańską: trzeba się weselić i cieszyć z tego, że ten brat twój był umarły, a znów ożył; zaginął, a odnalazł się. (Łk 15, 32, cyt. wg Biblii Tysiąclecia.

Z kolejnym przykładem biblijnej wędrówki możemy spotkać się, analizując obraz Petera Bruegla pt.”Ślepcy” namalowany w 1568 roku. Inspiracją dla tego dzieła był fragment Ewangelii wg św. Mateusza: lecz jeśli ślepy ślepego prowadzi, obaj w dół wpadną. Tytułowi ślepcy wędrują drogą i mimo że trzymają się za ramiona lub przytrzymują się lasek niesionych przez towarzyszy, potykają się i wpadają do rowu. Wędrówka została tu przedstawiona za pomocą szeregu szczegółów. To nie tylko idący jeden za drugim i prowadzący się wzajemnie wędrowcy. Są tu kije, sakiewki, i kapelusze – atrybuty żebraków i pielgrzymów. Mężczyzna znajdujący się w środku wędrownej grupy ma na nogach ochraniacze chroniące golenie przed ostrymi przedmiotami, co sugeruje, iż wędrówka nie jest dla niego jednorazowym incydentem.

Wszystkie postacie zostały przedstawione przez Buegla bardzo dokładnie, nie ma tu przejaskrawienia, ale i cienia sympatii. Wyraźnie widoczne jest natomiast kalectwo bohaterów. Każdy z nich cierpi na inny rodzaj schorzenia.

Warto zwrócić uwagę na fakt, iż wędrówka ślepców stała się pretekstem do zawarcia w dziele przesłania dotyczącego wiary i religii. Ślepcy zmierzający do kościoła zboczyli z właściwej drogi, która do niego wiedzie, odeszli od prawdziwej wiary bądź też nie widzą tego, co w wierze chrześcijańskiej jest najważniejsze. Dla prawdziwych chrześcijan kościół powinien stanowić właściwy cel, tutaj zaś, na obrazie Bruegla ślepota zaprowadziła wędrowców w niewłaściwym kierunku. Warto zwrócić uwagę na pewien dość ważny szczegół - wśród wędrowców są i katolicy (przedostatni wędrowiec ma na szyi różaniec), i luteranie (przy pierwszym z mężczyzn leży lutnia symbolizująca w sztuce ludowej luteranizm), a wszyscy, niezależnie od obranej drogi religijnej wpadają do rowu. Umieszczenie na obrazie symboli religijnych miało najprawdopodobniej zachęcić odbiorców dzieła do zajęcia umiarkowanej postawy i tolerancji religijnej. Z drugiej jednak strony wydaje się, że zarówno Bruegel jak i św. Mateusz w swoich dziełach chcieli ukazać ludzi, którzy zboczyli z dobrej drogi na złą i symbolizują ślepotę oraz obojętność ludzi na otaczające ich zło.

Przejdę teraz do omówienia obrazów z drugiej grupy tematycznej. Mottem do niej niech będzie drugi fragment wiersza Edwarda Stachury:

Jak zjawa senna życie jest człowieka.
Zjawia się,
Dokąd chcesz,
Lecz ucieka??
Lecz ucieka!
Lecz ucieka!

Tym fragmentem rozpocznę prezentację obrazów należących do drugiej grupy tematycznej.

Zacznę od obrazu Eugene Delacriox pt.„Łódź Dantego” z 1822 roku, dla którego inspiracją była „Boska komedia” Dantego. Malarz przedstawia jeden z najbardziej znanych fragmentów „Piekła” przedstawiający poetę i jego przewodnika Wergiliusza. Obaj bohaterowie przeprawiają się na drugi brzeg Styksu łodzią, do której burt czepiają się dusze potępionych. Dante (postać w czerwonym kapturze) ze strachem podnosi swoją dłoń, rozpoznawszy kilku znanych mu mieszkańców Florencji. W oddali widzimy płonące miasto. Odwrócona tyłem postać przykryta tylko skrawkiem niebieskiego materiału to Flegiasz, przewoźnik przez Styks. Świat przedstawiony wokół bohaterów wzbudza strach i grozę. Bohaterowie odbywają podróż do krainy zmarłych, trudno jednak określić, jaki jest ostateczny cel tej wędrówki, być może jest to widoczne w tle obrazu płonące miasto Disa – miejsce przeznaczenia poetów. Na obrazie widoczne są nawiązania do czasów starożytnych (inspiracją do namalowania postaci Flegiasza był starożytny posąg) oraz do renesansu i baroku (muskularne i skręcone postacie wokół łodzi zostały zapożyczone od Michała Anioła i Rubensa). Mamy tu więc do czynienia również z wędrówką w wymiarze artystycznym, jako kontynuację tradycji wielkich mistrzów.

Kolejny obraz, w którym twórca odwołuje się do Dantego to dzieło „Beatrycze zwraca się do Dantego z wozu” stworzone w latach 1824-27 przez malarza angielskiego Williama Blake’a. Ten pełen światła obraz namalowany piórkiem i akwarelami należy do cyklu ilustracji „Boskiej komedii” Dantego. Blake przedstawia poetę, który w czasie swej podróży spotyka postacie realne związane z jego przeszłością i teraźniejszością, ale również postacie całkowicie wyobrażone. Do najważniejszych należy Beatrycze, która symbolizuje łaskę Bożą prowadzącą Dantego. Beatrycze stoi na wozie, a obok niej widać symbole czterech ewangelistów (św. Mateusza symbolizuje głowa mężczyzny, Marka – lew, Łukasza – wół albo krowa, a Jana – orzeł). Ukochana Dantego na głowie ma złotą koronę. Przez malarza jest ona postrzegana jako bogini natury. Wóz triumfalny symbolizujący Kościół jest ciągnięty przez gryfa - legendarnego potwora z ciałem lwa i głową orła. Dla Dantego jest on symbolem Chrystusa. Trzy kobiety widoczne na obrazie symbolizują trzy cnoty teologiczne, ubrana na biało - wiarę, na zielono - nadzieję, na czerwono – miłość. Cnoty te rozumiane są jako szczególne dary Boże. Koło wozu przedstawione zostało jako wir, który ma być bramą do wieczności. Podsumowując można stwierdzić, iż wędrówkę ukazaną na tym dziele również można rozumieć dwojako – jako wędrówkę Dantego przez zaświaty oraz jako życie człowieka oraz rolę w tym życiu religii, Kościoła oraz głoszonych przez niego prawd i uznawanych wartości.

Podsumowując swoją prezentację, mogę stwierdzić, iż obrazów, których motywem przewodnim jest wędrówka, możemy znaleźć w światowej galerii malarstwa wiele. Ja wybrałam te, które wydały mi się najbardziej interesujące. Po obejrzeniu kilku obrazów o tej tematyce mogę stwierdzić, że malarze w różny sposób starają się przedstawić motyw wędrówki, stosują różne techniki malarskie. Jest jednak kilka cech, które wszystkie te dzieła łączą. Najważniejsze wydaje się ujęcie motywu wędrówki jako metafory ludzkiego życia. Obojętne jest, jakie źródła inspiracji wykorzystuje twórca, obojętne do jakich dzieł i czasów się odwołuje, zawsze na pierwszy plan wysuwa się zagadnienie ludzkiego życia, poszukiwanie celu tego życia, walka z błędami i słabościami, ale, jak powiada E. Stachura:

Wędrówką jedną życie jest człowieka
Idzie tam,
Idzie tu
(...)
Dopóki sił,
Jednak iść!
Przecież iść!
Będę iść!