1. Wprowadzenie
Po odzyskaniu niepodległości w roku 1918 państwo stanęło przed koniecznością zapewnienia opieki zdrowotnej. Do tej pory pielęgniarstwo szpitalne było głównie domeną sióstr zakonnych, nie mających przygotowania zawodowego, którym pomagał niewykwalifikowany personel fizyczny. Oprócz państwa sprawą zajęły się także organy samorządowe jak i osoby prywatne. Bezpośrednio po wojnie z pomocą przybyła do Polski grupa przedstawicieli Amerykańskiego Czerwonego Krzyża (ACK). W ekipie tej znaleźli się zarówno lekarze, jak i pielęgniarki. Organizacja dostarczyła tez różnorodnych koniecznych środków. W efekcie wysiłku ze strony władz, społeczeństwa i pomocy z zewnątrz powstały nowe szpitale, unowocześniono stare placówki, organizowano ochronę zdrowia publicznego. Okres od 1918 do 1939 roku to okres intensywnego rozwoju pielęgniarstwa w Polsce. W kwietniu 1918 roku powołano Ministerstwo Zdrowia Publicznego, Opieki Społecznej i Ochrony Pracy, które do swoich kompetencji włączyło również sprawy pielęgniarstwa. W latach 1919-1921 Sekcja Pielęgniarek w Zarządzie Głównym Polskiego Czerwonego Krzyża organizowała kursy doskonalenia zawodowego dla pielęgniarek, szkolące w zakresie działań w razie wybuchu wojny. W 1920 roku rozpoczął działalność w Polsce Polsko - Amerykański Komitet Pomocy Dzieciom, który m.in. prowadził dokształcanie personelu pielęgniarskiego, który miał podjąć samodzielna prace po wycofaniu personelu amerykańskiego. Od 1 maja 1920 roku rozpoczął działalność klub pielęgniarski, powstały z inicjatywy Stowarzyszenia Młodych Kobiet Chrześcijańskich w porozumieniu z sekcja Pielęgniarek PCK. Jednak pomimo tych wcześniejszych działań za początek nowoczesnego pielęgniarstwa na ziemiach polskich przyjmuje się rok 1921.
2. Powstanie i rozwój szkół pielęgniarskich
21 lipca 1921 roku zorganizowano w Poznaniu Wyższą Szkolę Pielęgniarek i Higienistek. Inicjatorem utworzenia szkoły był Okręg Wielkopolski PCK, a pomocy udzielił ACK. Na czele komitetu organizacyjnego stanęła dr Janina Żniniewicz, główna inicjatorka otwarcia szkoły, a także przewodnicząca Okręgu Wielkopolskiego PCK. Pierwszą dyrektorką była Ita Mac Donald – pielęgniarka amerykańska. Bazę lokalową szkoły tworzyły mieszkania w prywatnym domu, dopiero w 1938 roku szkołę przeniesiono do nowego obiektu.
W tym samym roku 29 października rozpoczęła działalność Warszawska Szkoła Pielęgniarstwa, uruchomiona z inicjatywy grupy działaczy społecznych (m.in. Z. Szlenkier), przy aktywnej pomocy magistratu miasta Warszawy, Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Warszawskiego oraz Ministerstwa Zdrowia Publicznego. Stanowisko dyrektorki i tu zajęła pielęgniarka amerykańska Helena Bridge. Szkoła w latach 1921-1929 mieściła się w dwóch pawilonach Szpitala PCK, w kwietniu 1929 roku rozpoczęto szkolenie uczennic w nowym gmachu.
8 lipca 1923 roku otwarto Szkołę Pielęgniarstwa przy Szpitalu Starozakonnym w Warszawie, znana jako szkoła na Czystem. Ufundowana została przez Stowarzyszenie Dobroczynne Pomocy Żydom, przy wydatnej pomocy ACK oraz magistratu miasta Warszawy. Pierwszą dyrektorką została dyplomowana pielęgniarka Amerykanka żydowskiego pochodzenia, Amelia Greenwald. W okresie okupacji Szkoła została przeniesiona na obszar dzielnicy żydowskiej, a w kwietniu 1943 roku podzieliła losy warszawskich Żydów.
W tym samym roku pierwsze absolwentki opuściły Szkoły Pielęgniarstwa w Poznaniu i w Warszawie. Przy szkołach tych powstały Stowarzyszenia Absolwentek, które zostały zarejestrowane w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i uzyskały osobowość prawną. Celem stowarzyszenia było podtrzymywanie łączności zawodowej i koleżeńskiej, dążenie do rozszerzania i wzbogacania wiedzy nabytej w szkole i doświadczeń wyniesionych z pracy.
Pod koniec listopada tego samego roku Minister Zdrowia powołał Komisję Państwowych Egzaminów Pielęgniarskich. Po ukończeniu dwuletniej szkoły pielęgniarstwa (choć nie tylko) i zdaniu egzaminu końcowego w szkole i państwowego w ministerstwie, absolwentka otrzymywała dwa dyplomy: wydany przez macierzystą szkołę i przez Komisje Państwowych Egzaminów Pielęgniarskich. Rozporządzenie to obowiązywało do 1935 r.
10 grudnia 1925 r. reaktywowano Szkołę Pielęgniarską w Krakowie jako Uniwersytecką Szkołę Pielęgniarek i Opiekunek Zdrowia (później Higienistek), która stanowiła niejako przedłużenie „starej” szkoły krakowskiej, gdyż powstała dzięki staraniom tych samych osób, które poprzednio stworzyły i prowadziły pierwszą szkołę pielęgniarstwa w Polsce. Reaktywowana placówka stanowiła Studium Uniwersytetu Jagiellońskiego i podlegała Wydziałowi Lekarskiemu. Dyrektorką szkoły była Maria Epstein, a jej zastępczynią Anna Rydlówna. Siedzibą szkoły był budynek byłej biblioteki medyków, który dostosowano do potrzeb szkoły i internatu. Była to pierwsza szkoła od początku prowadzona wyłącznie przez pielęgniarki polskie.
1 kwietnia 1927 r. w budynku PCK w Katowicach rozpoczęła działalność Szkoła Pielęgniarstwa i Pomocy Społecznej Okręgu PCK w Katowicach. Jednakże już dwa lata później została zamknięta, gdyż nie rozwiązano sprawy jej programu nauczania.
W 1929 roku otwarto Szkolę Pielęgniarstwa PCK w Warszawie w budynkach, w których uprzednio mieściła się Wyższa Szkoła Pielęgniarstwa. Stanowisko dyrektorki objęła Helena Nagórska. Zadaniem szkoły było dostarczenie instytucjom wojskowym oraz placówkom prowadzonym przez PCK wysoko wykwalifikowanych pielęgniarek. Istniała do 1939 r.
5 kwietnia 1932 r. Okręgowy Związek Kas Chorych uruchamia Szkolę Pielęgniarek Społecznych w Poznaniu, których działalność została przerwana
15 lutego 1934 r. z powodu reorganizacji Ubezpieczalni Społecznej, a uczennice skierowane zostały do Poznańskiej Szkoły Pielęgniarstwa PCK.
22 października 1936 r. rozpoczęła działalność Katolicka Szkoła Pielęgniarek w Poznaniu zorganizowania przez Katolicki Instytut Wychowawczy. Oprócz tego, siostry zakonne były kształcone na kursach w szpitalach Świętego Rocha i Przemienienia Pańskiego w Warszawie. W 1939 r. powstała przy Szpitalu Przemienienia Pańskiego w Warszawie 2-letnia zakonna Szkoła Pielęgniarstwa Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia (z prawami państwowymi). Przetrwała ona cały okres wojny i okupacji. W tym czasie ukończyło ją 114 sióstr zakonnych i 76 osób świeckich. W grudniu 1949 r. szkoła została upaństwowiona.
Ogółem w latach 1918-1939 powstało w Polsce 9 szkół pielęgniarskich, ale równocześnie nie było nigdy czynnych więcej niż 7. Szkoły pielęgniarskie w Polsce kształciły pielęgniarki na wysokim poziomie. Wszystkie miały własną bazę lokalową, a zajęcia w nich prowadziły doświadczone pielęgniarki, z których wiele dzięki uzyskiwanym stypendiom, kończyło szkoły zagraniczne lub zdobywało rożne przeszkolenia dodatkowe w USA, Francji, Austrii i innych krajach.
Czas nauki, początkowo dwuletni, w krótkim czasie został przedłużony do 2,5 lat. Od kandydatek wymagano ukończenia sześciu lat ówczesnej ośmioklasowej szkoły średniej, a po reformie czterech klas tej szkoły (gimnazjum), ukończenia 18 lat życia oraz pozytywnej opinii o przydatności do zawodu. W czasie nauki obowiązywało mieszkanie w internacie. Program obejmował część teoretyczną i praktyczną. W części teoretycznej były uwzględnione przedmioty z zakresu nauk przyrodniczych, medycznych, społecznych oraz pielęgniarstwo. Do szkolenia praktycznego przywiązywano bardzo dużą wagę. Praktyki były organizowane na oddziałach szpitalnych pod nadzorem pielęgniarek- nauczycielek zatrudnianych przez szkole, a także w ośrodkach zdrowia, w higienie szkolnej, w pielęgniarstwie przemysłowym, w pielęgniarstwie domowym. Odbywanie praktyk było poprzedzone opanowaniem techniki zabiegów pielęgniarskich i odpowiednim przygotowaniu teoretycznym.
Liczba absolwentek szkół nie pokrywała zapotrzebowania na pielęgniarki. Istniejące braki w obsadzie pielęgniarskiej w szpitalach były uzupełniane osobami bez właściwego przygotowania zawodowego, dla których organizowano jedynie krótkie przeszkolenia. Największą rolę odgrywało szkolenie sióstr Pogotowia Sanitarnego PCK w szpitalach wojskowych.
3. Sytuacja prawna pielęgniarek
Wraz z rozwojem pielęgniarstwa podnosiły się coraz liczniejsze glosy, nie tylko z grona pielęgniarek, w sprawie prawnego uregulowania ich sytuacji. 16 września 1928 roku utworzono specjalny komitet do spraw przygotowania ustawy o pielęgniarstwie. W skład tego komitetu weszły pielęgniarki: Maria Babicka –Zachertowa, Helena Nagórska, Zofia Zawadzka – Leśniewska i lekarz dr Cz. Wroczyński.
Pierwsza ustawa o prawach i obowiązkach pielęgniarek została uchwalona 21 lutego 1935 roku przez Sejm, na mocy art. 44 Konstytucji RP. Ustawa była wynikiem kilkuletnich prac Departamentu Służby Zdrowia, łącznie z Państwową Radą Zdrowia, w opracowaniu ustawy brały udział pielęgniarki należące do ww. komitetu do spraw przygotowania ustawy o pielęgniarstwie. Pielęgniarstwo jako zawód zyskało podstawy prawne, unormowano zakres obowiązków i uprawnień pielęgniarskich, organizacji zawodu i programu nauczania w szkołach pielęgniarskich. Dopływ nowych absolwentek powierzono wyłącznie szkołom pielęgniarstwa, prowadzonym przez pielęgniarki. Nadzór nad szkołami należał do Ministerstwa Opieki Społecznej. Artykuł 10 ustawy określa miedzy innymi czas trwania nauki w szkołach pielęgniarskich (2,5 roku), wymagania stawiane kandydatkom wstępującym do szkoły oraz warunki szkolenia teoretycznego i praktycznego, jakim powinny odpowiadać organizowane szkoły. Wprowadzono obowiązek rejestrowania pielęgniarek. Pielęgniarki zostały zaliczone do grupy pracowników umysłowych. Mimo, iż wobec całkowicie zmienionych realiów, zarówno systemu opieki zdrowotnej, jak i społecznych zasad ustroju, ustawa ta już bezpośrednio po wojnie stała się nieaktualna, obowiązywała do 1996 r.
Dnia 17 marca zostało wydane Rozporządzenie Ministra Opieki Społecznej, nawiązujące do postanowień zawartych w Ustawie z 1935 roku. W rozporządzeniu tym określono program nauczania szkol pielęgniarstwa, ustalono przebieg egzaminów końcowych, określono wymagania stawiane dyrektorom szkol pielęgniarstwa. Rozporządzenie to zawiera także propozycję statutu szkół, dokładne określenie warunków, jakie maja spełniać miejscowości, w których mogą być organizowane szkoły pielęgniarstwa, czas trwania nauki oraz liczbę godzin przeznaczonych na szkolenie teoretyczne oraz praktyczne w całym cyklu szkolenia.
Jednak ani wydane przepisy, ani starania wybitnych przedstawicieli pielęgniarstwa nie miały wpływu na powstawanie nowych szkół, których deficyt odczuwano bardzo dotkliwie.
4. Działalność naukowa i prawna pielęgniarek
4.1. Powstanie Polskiego Stowarzyszenia Pielęgniarek Zawodowych (PSPZ)
Już w roku 1923, kiedy pierwsze absolwentki opuściły Szkoły Pielęgniarstwa w Poznaniu i w Warszawie, powstały przy tych szkołach Stowarzyszenia Absolwentek, o których mowa była już wyżej.
Rok później powstała idea utworzenia Polskiego Stowarzyszenia Pielęgniarek Zawodowych (PSPZ), zasugerowana przez ówczesną dyrektorkę Warszawskiej Szkoły Pielęgniarstwa – Helen Bridge, na jednym z posiedzeń Stowarzyszenia Absolwentek Szkoły.
3 kwietnia 1925 roku powstało Polskie Stowarzyszenie Pielęgniarek Zawodowych. W tym czasie w Polsce było 75 dyplomowanych pielęgniarek, z czego 70 zostało zrzeszonych w Stowarzyszeniu.
Zadania Stowarzyszenia określone w statucie brzmiały:
• „ (...) czuwanie nad sprawami pielęgniarstwa i stanu pielęgniarskiego oraz utrzymywanie ich na odpowiedniej wyżynie,
• współpraca nad dalszym doskonaleniem się swych członkiń w pielęgniarstwie, stosownie do postępu nauki,
• krzewienie racjonalnego pielęgniarstwa przez współpracę z organizacjami mającymi bezpośrednią lub pośrednią łączność z pielęgniarstwem,
• współpraca nad rozwojem higieny zapobiegawczej,
• utrzymywanie zawodowych stosunków pomiędzy pielęgniarkami i szerzenie zasad koleżeństwa”.
Dzień powstania Stowarzyszenia przyjmuje się za początek procesu profesjonalizacji pielęgniarstwa w Polsce. PSPZ będące jedyną organizacją, która zajmowała się sprawami pielęgniarek, działało do wybuchu wojny w 1939 roku. Po wojnie z powodów politycznych nie zostało reaktywowane.
W sierpniu tego samego roku na Kongresie w Helsinkach PSPZ zostało przyjęte do Międzynarodowej Rady Pielęgniarek (ICN). Od tej pory polskie pielęgniarki czynnie uczestniczyły w Zjazdach ICN.
4.2. Powstanie Referatów Pielęgniarskich
1 grudnia 1926 roku w Departamencie Służby Zdrowia Ministerstwa Spraw Wewnętrznych utworzono jednoosobowy samodzielny Referat Pielęgniarski. Stanowisko to objęła Maria Babicka – Zachertowa. Powołanie swoje zawdzięczał on głównie konieczności organizowania i prowadzenia tzw. egzaminów państwowych dla pielęgniarek dopuszczanych do uprawiania praktyki zawodowej drogą skróconą. Mogły go zdawać te osoby, które legitymowały się długoletnia praktyką zawodową i ukończyły co najmniej 6 klas ówczesnej szkoły wydziałowej (poziom średni). Podstawą do tego była ustawa sanitarna. Do zadań referatu należało:
• czuwanie nad przygotowaniem odpowiedniego personelu pielęgniarskiego,
• opracowywanie programów szkolenia,
• subsydiowanie szkół pielęgniarskich,
• nadzór nad praktyką zawodową pielęgniarek,
• nadawanie uprawnień zawodowych,
• opracowywanie ustawodawstwa pielęgniarskiego,
• utrzymywanie kontaktu z zagranicą,
• propagowanie pielęgniarstwa,
• pomoc w organizowaniu placówek prowadzonych przez pielęgniarki,
• pośrednictwo pracy,
• zbieranie danych statystycznych i materiałów historycznych.
W niedługim czasie po utworzeniu referatu zaczęto także powoływać pielęgniarki na stanowiska administracyjno-organizacyjne w poszczególnych województwach. W 1927 r. został utworzony w Warszawie wojewódzki referat pielęgniarski, a pierwszą pielęgniarką naczelną została Zofia Zawadzka. W 1931 r. w tym samym wydziale zostało stworzone stanowisko dla pielęgniarki w dziale higieny szkolnej.
4.3. Rozwój piśmiennictwa
PSPZ było inicjatorem i sprawowało opiekę nad wydawnictwem zawodowym „Pielęgniarka Polska”. Przygotowania w tej sprawie rozpoczęły się już w 1926 roku. Wcześniej ukazywały się już pierwsze czasopisma, w których znajdowały się treści z zakresu pielęgniarstwa. Było to czasopismo „Pielęgniarka”, wydawane przez absolwentki Poznańskiej Szkoły Pielęgniarstwa, którego redaktorką od 1924 była Elżbieta Borkowska. W latach 1924-1928 wiele artykułów o charakterze zawodowym ukazywało się w czasopiśmie „Polski Czerwony Krzyż” oraz o ogólnomedycznym piśmie „Zdrowie”.
Pierwszy numer „Pielęgniarki Polskiej” ukazał się 1 lipca 1929 roku. Czasopismo było redagowane przez pielęgniarki: Hannę Chrzanowską, Jadwigę Suffczynską, Wandę Lankajtes, a w komitecie redakcyjnym byli także ówcześni profesorowie medycyny, tacy jak: Władysław Szenajch, Marcin Kacprzak, Karol Jonschery.
Pismo było bardzo dobrze redagowane, zajmowało się różnorodną tematyką zawodową, a jego treść była zawsze aktualna i bardzo urozmaicona. Najwięcej było artykułów pisanych przez pielęgniarki, część była pisana przez lekarzy oraz przez przedstawicieli innych pokrewnych dziedzin wiedzy i praktyki zawodowej. Artykuły dotyczyły zarówno pielęgniarstwa szpitalnego, jak i pielęgniarstwa w otwartej opiece zdrowotnej. W czasopiśmie były informacje o ruchu pielęgniarskim za granicą, o szkoleniu pielęgniarek, rożne opracowania historii pielęgniarstwa, dane biograficzne zasłużonych pielęgniarek, a także tych osób, które przyczyniły się do rozwoju pielęgniarstwa. W okresie opracowywania ustawy pielęgniarskiej ogłoszono w nim artykuły relacjonujące przebieg prac przygotowawczych. Jako cykl artykułów w czasopiśmie ukazały się opracowania: „Pomoc w nagłych wypadkach” oraz „Zabiegi pielęgniarskie”. Te ostatnie zawierały opisy techniki zabiegów pielęgniarskich. Pod koniec 1937 r. zostały one wydane jako 100 stronicowa książką z przeznaczeniem dla tych pielęgniarek które miały zdawać pielęgniarski egzamin państwowy. Innym podręcznikiem wydanym w tym samym roku była książka lekarza Jana Fenczyna „Podręcznik pielęgnowania chorych w chorobach wewnętrznych”
4.4. Pielęgniarstwo domowe i społeczne
W 1931 roku powstał Związek Zawodowy Pielęgniarek Społecznych Rzeczypospolitej, działający do 1936 roku. Rok później w Warszawie rozpoczął pracę nowy dział pielęgniarstwa polegający na pielęgnowaniu chorych w ich miejscu zamieszkania (późniejsze pielęgniarstwo domowe). Z inicjatywy Podreferatu Pielęgniarstwa Domowego w 1933 roku opracowano wytyczne pielęgnowania ludzi niedołężnych, przewlekle chorych i wskazówki do specjalnej pielęgnacji niektórych chorych pozostających w dotychczasowych warunkach bytowania. W grudniu na VIII Walnym Zjeździe PSPZ został wygłoszony referat „Pielęgnowanie chorych w domach”, który wzbudził duże zainteresowanie wśród lekarzy i pielęgniarek. W 1937 roku ukazuje się staraniem PSPZ skrypt na temat pielęgniarstwa społecznego. Zawarto w nim treści stanowiące przedmiot kursu zorganizowanego na ten temat. Było to związane z wielkim zapotrzebowaniem ze strony pielęgniarek, które po zakończeniu szkoły podejmowały pracę na rożnych odpowiedzialnych stanowiskach, np. organizatorek ośrodków zdrowia, pielęgniarek wojewódzkich, a w ramach przygotowania szkolnego nie zdobywały wiedzy na tematy organizacyjno-administracyjne, ustawodawstwa społecznego oraz pielęgniarstwa społecznego.
5. Zakończenie
W latach 1918- 1939 pielęgniarstwo polskie miało wiele bardzo cennych osiągnięć. Jego podstawowym problemem była mała liczba szkol i mała liczba pielęgniarek szkolonych na właściwym poziomie. Sytuację pielęgniarstwa polskiego w dwudziestoleciu międzywojennym tak podsumowuje m.in. J Masłowski: „Szkolnictwo pielęgniarskie dało społeczeństwu kadry znane z wysokiego poziomu fachowego i etycznego. Od kandydatek do zawodu pielęgniarskiego wymagano ukończenia szkoły średniej oraz nienagannej opinii (...). Szpitalnictwo zasilały pielęgniarki znakomicie wyszkolone i wyrażające się świadomością obywatelska. Niedostateczna liczba pielęgniarek nie mogła jednak zaspokoić rzeczywistych potrzeb”.
