Współczesność

1939- 1944 Wojna i okupacja Po 1944 roku następuje zmiana ustrojowa na nowy system zwany socjalizmem i jest on przejściową drogą do komunizmu. 1 okres - 1944- 1948
Zapoczątkowany ogłoszeniem manifestu PKWN, kończy go kongres zjednoczeniowy PPS i PPR. Powstaje nowa partia zwana PZPR. Zapowiada się reforma rolna, nacjonalizacja przemysłu. W Lublinie wychodzi czasopismo "Odrodzenie”, w którym drukowana była powieść "Popiół i diament" J. Andrzejewskiego. Lublin staje się ośrodkiem kulturalnym kraju. Silny wpływ mają na to KUL oraz redakcja "Tygodnika Powszechnego"- skupiają się tu ludzie z powojennych elit. Jest on ośrodkiem myśli i tradycji chrześcijańskiej. Władza polityczna nie jest zbyt silna i nie ma zbyt dużego wpływu na ośrodki twórcze. Drukowano książki napisane w okresie okupacji Szaniawski "Dymy nad Birkenau" "Popiół i diament".
2 okres 1949- 1956
Podział literatury na krajową i emigracyjną. Tam tworzy nurt literatury wolnej i niezależnej. Okres ten rozpoczyna zjazd Związku Literatów Polskich w Szczecinie w 1952 (???). Literatura tego okresu sprowadzona jest do funkcji propagandowej, realizuje politykę partii "oddają pióra w służbie Polski Ludowej". Oznaczało to uzależnienie kultury od wzorców sowieckich i odcięcie od sztuki zachodu. Literatura zostaje poniżona do rangi agitacyjnej i propagandowej. Powstają tzw. "produkcyjniaki" - książki pisane na zamówienie np. "Jadą wozy z cegłą" H. Maruszewska. Bohaterami są najczęściej funkcjonariusze UB (milicjant), Krzysia traktorzystka. Wyrażony jest kult jednostki i kult Stalina. W 1953 zmarł Stalin. Rozpoczął się proces odwrotu od tych tematów. NA XX zjeździe KPZR Chruszczow potępił stalinizm i kult jednostki. Padło słowo totalitaryzm- okres błędów i wypaczeń. 1956 - czerwiec w Poznaniu- bunt robotników, przełomowe posiedzenie PZPR, zwolnienie z więzienia Gomułki i objęcie przez niego władzy. Rozpoczyna się "odwilż". W 1956 Gomułka krytykuje kolektywizację rolnictwa, zezwala na działalność pisma "Po prostu" (J. Urban, M Hłasko). Ukazują się książki o charakterze rozrachunkowym z okresem mijającym J.Andrzejewski "Ciemności kryją ziemię", K. Brandys "Matka królów". Próba nadania socjalizmowi ludzkiej twarzy. Ci, którzy krytykowali stalinizm nie mieli nadziei, że system załamie się, chociaż zreformuje. Opowiadania M. Hłaski "Pierwszy krok w chmurach", Cz. Miłosz jednoznacznie określił pisarzy pozostających w kraju "zniewolone umysły". W 1956 pojawia się "pokolenie 56" - grupa młodych twórców, którzy wkraczają w dorosłe życie: Andrzej Bursa poeta, Jerzy Charasymowicz S. Grochowiak proza: W. Terlecki, Tadeusz Nowak, M. Hłasko, W. Odojewski, E. Stachura. Pojawiają się spóźnione debiuty : M Białoszewski, W. Szymborska, S. Mrożek. Tych twórców łączy wzajemne wojenne dzieciństwo i nadzieja związana z przewrotem. Chcą świata uporządkowanego, nie uznają pseudoautorytetów narzucanych przez partię, wyciągają z szuflady utwory wcześniej napisane. Przewrót nie trwał długo. Twórców takich nazywano potem rewizjonistami - walczono z nimi (J. Andrzejewskiego wyrzucono z PZPR), zmuszono do emigracji (M.Hłasko). Październikowa odwilż zapoczątkowała korozję systemu, który już nie wyzdrowiał. Rozpoczął się bunt, krytyka partii, zalążek jawnej opozycji.
3 okres 1956- 76
Dwudziestolecie, które nie było jednolite "Mała stabilizacja" (Różewicz). Coraz silniej oddziaływuje na polską kulturę emigracja. Tłumaczy się pisarzy amerykańskich (Bach, Hemingway), francuskich (Camus), niemieckich (Brecht), emigrację rosyjską. W życiu pojawia się silny trend konsumpcyjny, powrót do ideałów mieszczańskich. Dostrzegana jest jałowość życia, miałkość wartości, zakłamanie życia, obłuda. Literatura piętnuje obłudę. Powoduje to ucieczkę od codzienności. Pojawia się wątek chłopski, ukazujący przemiany świadomości na wsi (T. Nowak, Redliński "Konopielka", Wiesław Myśliński Julian Stryjkowski - tradycja żydowska, związek kultury z tradycją chrześcijańską i kulturą śródziemnomorską, pojawia się ucieczka w małe ojczyzny, świat dzieciństwa i młodości (pisarze kresowi Konwicki , Kuśniewicz "Historia wypadków miłosnych). 1968 - Wypadki marcowe skutkowały silnymi postawami antyżydowskimi i emigracją do Izraela pisarzy, naukowców. Partia usuwa syjonistów, zmusza do emigracji. W tym czasie usunięto A. Michnika ze studiów, zawieszono J. Kuronia wykładowcę UW. Po 68 rozpoczyna się podział literatury na oficjalną i 2 obieg. W 2 obiegu - poza cenzurą. W1976 KOR - Komitet Obrony Robotników, 1980-81 zwycięstwo sił postsolidarnościowych zakończony w 1989 okrągłym stołem. (W. Jaruzelski, Cz. Kiszczak) postanowili oddać władzę bezkolizyjnie.




Egzystencjalizm
Uformowany przez takich myślicieli i pisarzy, jak Jean Paul Sartre i Albert Camus, był wyrazem sytuacji kultury po kataklizmie drugiej wojny światowej, który spowodował załamanie przekonań humanistycznych, wiarę w dobro i piękno człowieka. Literatura egzystencjalistyczna podjęła próbę uratowania wartości ludzkich, dała intelektualny obraz sprzeczności epoki, która obfitowała w czyny zbrodnicze i haniebne, ale też w akty szlachetności, poświęcenia i bohaterstwa. Najważniejszą wartością dla egzystencjalizmu jest ludzkie, jednostkowe istnienie.

Jean Paul Sartre wywierał wpływ na postawy życiowe, modę, obyczaj i sposób życia środowisk młodzieżowych i artystycznych. Poglądy teoretyczne egzystencjalizmu wyłożył w dziele "Byt i nicość" (1943). Sartre napisał i ogłosił ponadto zbiór opowiadań "Mur", powieść "Drogi wolności", dramaty: "Muchy", "Ladacznica z zasadami", "Diabeł i Pan Bóg" oraz liczne eseje.

Albert Camus jest autorem takich znanych powieści, jak "Obcy" (1942), "Dżuma" (1947), "Upadek" (1956), a także opowiadań, dramatów i esejów. W "Dżumie" podejmuje problematykę współczesności, analizując prawdopodobne wypadki wywołane straszliwą epidemią. Trudny humanizm tej powieści polega na tym, że zło nie jest w stanie zniszczyć wewnętrznych wartości człowieka, gdyż ten wyraża siebie samego w pracy, wysiłku i cierpieniu.

Personalizm
Również we Francji rozwinął się szeroko inny kierunek filozoficzny - personalizm, reprezentowany przez Jacquesa Maritaina i Emmanuela Mouniera, opierający się na założeniu, że rozwój osobowości człowieka jest celem życia jednostki i społeczeństwa. W centrum zainteresowania znalazła się osoba ludzka. Podlega ona wprawdzie determinizmowi świata fizycznego, lecz jej dusza, zdolna do bezpośredniego komunikowania siebie, jest kierowana ku drugiej osobie i w niej istnieje, ku światu - i w nim istnieje. Ta szkoła myślenia prowadzi ku radości egzystencji.
Turpizm
Prąd w poezji, którego rozwój przypada na przełom lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych Kształtował się w nawiązaniu do ekspresjonistyczno-naturalistycznego nurtu średniowiecza i baroku, co często nadawało utworom cechy stylizacji. Był również reakcją na generacją Współczesności i na socrealizm, a zwłaszcza na właściwą mu skłonność do idealizowania rzeczywistości. Estetyka brzydoty kwestionowała tradycyjne rozumienie kanonów piękna. Turpiści na szeroką skalę wprowadzili do liryki krąg:powracających rekwizytów (np. części ciała, motywy somantyczne i fizjologiczne),zjawisk: przemijanie, starzenie się, destrukcja, rozkład, tematów: choroba, śmierćJako środki artystyczne wykorzystywali: 3 groteskę, 3 parodię, 3 ironię, 3 deformację, 3 przekorny i czarny humor. Odrażającym przedmiotom i motywom odpowiadało specyficzne słownictwo z nieraz drastycznymi i brutalnymi wyrażeniami.
Lingwinizm
Kierunek w poezji, który pojawił się po roku 1956 i rozwijał w latach sześćdziesiątych Podstawą powstającej tradycji stały się dokonania i teoria Awangardy Krakowskiej, która akcentowała zasadnicze znaczenie języka w liryce i traktowała ja jako specyficzną twórczość językowa, a poetę określała mianem “rzemieślnika słowa”.
Istotą lingwizmu jest uznanie języka za właściwy temat poezji, co w praktyce oznaczało przyznanie mu znaczenie przedmiotu i celu poetyckiej refleksji. Lingwistów cechuje nieufność wobec języka, zwątpienie w jego możliwości poznawcze (język deformuje rzeczywistość) i komunikacyjne (język zafałszowuje porozumienie międzyludzkie oraz komunikacje społeczną), poczucie jego kryzysu, przekonanie o nieadekwatności słów i rzeczy oraz nieprzyległości doświadczenia i jego językowego wyrażenia Poeci-lingwiści przeprowadzali różnego typu operacje językowe: szukali brzmieniowego podobieństwa słów, maksymalnie wykorzystywali ich naturalną wieloznaczność, wydobywali znaczenia etymologiczne, reinterpretowali ich potoczny sens, analizowali słowo przekształcone i rozbite na fragmenty, dokonywali zabiegów słowotwórczych (neologizmy)



Literaturę lat 1939-1989 kształtowały głównie historia i polityka. Czynniki te formowały jej odrębność tematyczną, światopoglądową i programowo-artystyczną. Wywarły one istotny wpływ na twórczość literacką lat wojny i okupacji oraz na literaturę po drugiej wojnie światowej. Uwidoczniło się to w jej zróżnicowaniu, wielości tendencji ideowych i artystycznych, w cechach uległości i buntu wobec mecenatu Polski Ludowej.
Wojna jako przejście z dwudziestolecia międzywojennego do literatury współczesnej: Literatura wojny i okupacji stanowi przedłużenie dwudziestolecia międzywojennego, ponieważ dojrzali pisarze kontynuowali twórczość w konspiracji i na emigracji. Najnowsze badania życia literackiego w okupowanej Polsce przynoszą bogaty materiał dokumentacyjny, który świadczy o tym, że po 1 września 1939 r. życie kulturalne i literackie nie zamarło, a jedynie zmienił się charakter społecznego obiegu. Rozproszenie pisarzy i różnorodność ich doświadczeń miały zdecydować nie tylko o tematyce utworów, lecz o rodzaju i skali wysiłków zmierzających do
tego, aby życie literackie nie tylko nie zanikło, ale nawet nie zostało przerwane.
Literatura faktu:

Najsłynniejszym reporterem w powojennej historii Polski jest M. Wańkowicz, zaś w jego ślady poszli: Ryszard Kapuściński ("Wojna futbolowa", "Cesarz", "Imperium") i Hanna Krall ("Zdążyćprzed Panem Bogiem").

Literatura stanu wojennego:

Sprzeciw wobec władzy osiąga swoje apogeum w czasie stanu wojennego (1981-83), kiedy następuje nasilenie tendencji antyrządowych i antyustrojowych ("Solidarność"). Sytuacja ta niewiele się zmieniła po zniesieniu stanu wojennego w 1983 r. i trwała aż do przełomu w 1989 r. Nie zabrakło w tym sprzeciwie literatury. Działają wówczas poeci: S. Barańczak, Z. Herbert ("Raport z oblężonego miasta" 1982), M. Białoszewski ("Kabaret Kici Koci").
Literatura emigracyjna:

Wielu twórców II wojna zastała poza granicami kraju, wielu też w latach Polski Ludowej skorzystało z możliwości wyjazdu za granicę i pozostało tam na stałe. Wielkim ośrodkiem literatury emigracyjnej był Paryż, gdzie wokół pisma "Kultura" skupiło się wielu wybitnych literatów, m.in. Gustaw Herling-Grudziński (twórca "Innego świata", "Wieży"). Za granicą tworzył też Cz. Miłosz ("Rodzinna Europa", "Dolina Issy"), laureat literackiej Nagrody Nobla w 1980 r., W. Gombrowicz ("Trans-Atlantyk" 1953) i in.

Literatura światowa

Wpływ historii na literaturę:

Druga wojna światowa i czasy okupacji wycisnęły swoje piętno nie tylko na naszym życiu literackim w latach 1939-1945 i polskiej literaturze powojennej. Doświadczenia wojenne formowały także świadomość literacką pisarzy obcych i wpłynęły na kształt współczesnej kultury oraz literatury światowej. Zbrodnie wojenne wywoływały wstrząs i przerażenie, ujawniły, do czego był zdolny współczesny człowiek. Skalę moralnego upadku homo sapiens pogłębiło zrzucenie bomby atomowej na Hiroszimę i Nagasaki. Fakty te wywołały ogólny niepokój o biologiczny byt narodów. Realne zagrożenie życia i cywilizacji kierowało myśl ludzką, podobnie jak sumienie i wyobraźnię pisarską, ku bardzo rozmaitym, często pesymistycznym wnioskom.