Organy jednostek samorządu terytorialnego

Artykuł 163 Konstytucji RP stanowi, że "Samorząd terytorialny wykonuje zadania publiczne nie zastrzeżone przez Konstytucję lub ustawy dla organów innych władz publicznych." Jest on fundamentem państwa obywatelskiego, którego społeczna wiarygodność i administracyjna sprawność prowadzi do bezpośredniego udziału obywateli w sprawowaniu władzy. Rozwój samorządu terytorialnego wymaga dalszej decentralizacji kompetencji i finansów publicznych we wszystkim tych sprawach, w których wykonywanie zadań publicznych przez samorząd każdego szczebla jest bardzo efektywne. Chodzi zwłaszcza o to, aby samorządy rzeczywiście mogły uruchamiać mechanizmy rozwoju lokalnego, a nie były tylko szczeblami administracyjnej hierarchii. Samorząd terytorialny jest jedną z form zdecentralizowanej administracji publicznej.
Od 1 stycznia 1999 r. obowiązuje w Polsce trójszczeblowa struktura samorządu terytorialnego:
• samorząd gminny,
• samorząd powiatowy,
• samorząd województwa.
Wybory do organów stanowiących, samorządu terytorialnego (rad gmin, powiatów, sejmików wojewódzkich), odbywają się na podstawie ustawy z 16 lipca 1998 r. Ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatów i sejmików wojewódzkich. Ordynacja wyborcza różnicuje sposób wyboru radnych w zależności od liczby zamieszkujących gminę mieszkańców oraz przyjmuje zasadę proporcjonalności w wyborach do rad powiatów i wyborach do sejmików samorządowych. Ustawodawca przyjął, że granicą różniącą sposób wyboru radnych w gminie będzie 20 tysięcy mieszkańców. W gminach do 20 tysięcy mieszkańców wybory odbywają się w jednomandatowych okręgach wyborczych. Zgodnie z brzmieniem art. 27 ustawy Ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatów i sejmików wojewódzkich, liczbę radnych wybieranych dom rad gmin ustala wojewoda, odrębne dla każdej rady, po porozumieniu z wojewódzkim komisarzem wyborczym odpowiednio do zasad wynikających z ordynacji i ustawy o samorządzie gminnym. Wybory do rady gminy zarządza się nie później niż na miesiąc przed upływem kadencji rad. Kandydaci na radnych zgłaszani są przez:
1) wyborców zamieszkałych w okręgu wyborczym,
2) stowarzyszenia oraz organizacje społeczne,
3) partie polityczne.
Kandydaci zgłaszania są w formie list kandydatów. Przez listę kandydatów rozumie się również zgłoszenie jednego kandydata. Każda zgłaszana lista kandydatów powinna być poparta podpisami:
1) co najmniej 25 wyborców – jeżeli dotyczy zgłoszenia w gminie liczącej do 20 tys. mieszkańców,
2) co najmniej 150 wyborców – jeżeli dotyczy zgłoszenia w gminie liczącej powyżej 20 tys. mieszkańców,
3) wyborczy fakt zgłoszenia potwierdzają swoim podpisem, podaniem adresu zamieszkania oraz numeru ewidencyjnego PESEL.
Ustalenie przez terytorialne (gminne, miejskie) komisje wyborcze alfabetycznego rejestru zgłoszonych i zarejestrowanych kandydatów stanowi podstawę dla sporządzania kart do głosowania. Wybory są powszechne. Prawo wybierania (prawo czynne) posiada każdy obywatel polski, który w dniu wyborów ma ukończone 18 lat i stałe zamieszkuje na obszarze działania rady gminy. Można kandydować tylko do jednej z rad.
Samorząd województwa składa się z następujących organów:
1. Sejmik województwa - jest organem stanowiącym i kontrolnym województwa. Jego kadencja trwa 4 lata. W skład Sejmiku województwa wchodzą radni, którzy wybierania są w wyborach bezpośrednich. Do zadań należą:
 stanowienie aktów prawa miejscowego, a szczególności statutu województwa, zasad gospodarowania mieniem wojewódzkim, zasad i trybu korzystania z wojewódzkich obiektów i urządzeń użyteczności publicznej,
 uchwalenia strategii rozwoju województwa oraz wieloletnich programów wojewódzkich,
- uchwalenie planu zagospodarowania przestrzennego,
 podejmowanie uchwały w sprawie trybu prac nad projektem uchwały budżetowej,
 podejmowanie uchwały w sprawie szczegółowości układu wykonawczego budżetu województwa, z zastrzeżeniem, że szczegółowość ta nie może być mniejsza niż określona w odrębnych przepisach,
 uchwalenie budżetu województwa,
 określenie zasad udzielania dotacji przedmiotowych i podmiotowych z budżetu województwa,
 podejmowanie uchwały w sprawie wyboru niezależnego audytora oraz zamknięcie rachunków budżetu województwa,
 rozpatrywanie sprawozdań wykonania budżetu województwa, sprawozdań finansowych województwa oraz sprawozdań z wykonania wieloletnich programów województwa,
 uchwalenie, w granicach określonych ustawami, przepisów dotyczących podatków i opłat lokalnych,
 podejmowanie uchwał w sprawie uczestnictwa w międzynarodowych zrzeszeniach regionalnych i innych formach współpracy regionalnej,
 wybór i odwoływanie zarządu województwa,
 rozpatrywanie sprawozdań z działalności zarządu województwa, w tym w szczególności z działalności finansowej i realizacji programów,
 powoływanie i odwoływanie, na wniosek marszałka województwa, skarbnika województwa, który jest głównym księgowym budżetu województwa,
 podejmowanie uchwał w sprawie tworzenia związków, stowarzyszeń, fundacji oraz ich rozwiązywania, a także przystępowania do nich lub występowania z nich,
 podejmowanie uchwał w sprawach majątkowych województwa dotyczących:
- zasad nabywania, zbywania i obciążania nieruchomości oraz ich
wydzierżawienia lub wynajmowania na okres dłuższy niż 3 lata,
chyba, że przepisy szczególne stanowią inaczej, do czasu określenia
zasad zarządu może dokonywać tych czynności wyłączone za zgodą
sejmiku województwa,
- emitowania obligacji oraz określania zasad ich zbywania, nabywania
i wykupu,
- zaciągania długoterminowych pożyczek i kredytów,
- ustalania maksymalnej wysokości pożyczek i kredytów
krótkoterminowych zaciąganych przez zarząd województwa oraz
maksymalnej wysokości pożyczek i poręczeń udzielanych przez
zarząd województwa w roku budżetowym,
- tworzenia spółek prawa handlowego i przystępowania do nich oraz
określania zasad wnoszenia wkładów, a także obejmowania,
nabywania i zbywania udziałów i akcji,
 podejmowanie uchwał w innych sprawach zastrzeżonych ustawami i statutem województwa do kompetencji sejmiku województwa,
 uchwalanie przepisów dotyczących organizacji wewnętrznej oraz trybu pracy organów samorządu województwa.

Sejmik województwa jako organ kontrolny, kontroluje działalność zarządu województwa oraz wojewódzkich samorządowych jednostek organizacyjnych. Dla tego celu powołuje komisję rewizyjną, która również opiniuje wykonanie budżetu i występuje z wnioskiem do sejmiku województwa w sprawie udzielania lub nieudzielania absolutorium zarządowi województwa.
2. Zarząd województwa – jest organem wykonawczym. Zarząd liczy 5 osób. Wśród tych osób jest marszałek województwa, który jest przewodniczącym zarządu, wiceprzewodniczący oraz pozostali członkowie. Na wniosek marszałka województwa, sejmik województwa może odwołać poszczególnych członków. Do zadań należą:
 wykonywanie uchwał sejmiku województwa,
 gospodarowanie mieniem województwa, w tym wykonywanie praw z akcji i udziałów posiadanych przez województwo,
 przygotowywanie projektów i wykonywanie budżetu województwa,
 przygotowywanie projektów strategii województwa, planu zagospodarowania przestrzennego i programów wojewódzkich oraz ich wykonywanie,
 organizowanie współpracy ze strukturami samorządu regionalnego w innych krajach i z międzynarodowymi zrzeszeniami regionalnymi,
 kierowanie, koordynowanie i kontrolowanie działalności wojewódzkich samorządowych jednostek organizacyjnych, w tym powoływanie i odwoływanie ich kierowników,
 uchwalanie regulaminu organizacyjnego urzędu marszałkowskiego.
Zadaniem marszałka województwa jest organizacje prac zarządu województwa i urzędu marszałkowskiego, kieruje bieżącymi sprawami województwa oraz reprezentuje województwo na zewnątrz.
Administrację publiczną w województwie wykonują nie tylko organy samorządu województwa, ale również organy administracji rządowej, w skład, których wchodzą: wojewoda sprawujący władzę administracji ogólnej oraz organy administracji niezespolonej.
Wojewoda jest powoływany i odwoływany przez Prezesa Rady Ministrów na wniosek ministra właściwego do spraw administracji publicznej. Premier sprawuje nadzór nad działalnością wojewody i dokonuje oceny jego pracy.
Wojewoda jako przedstawiciel Rady Ministrów odpowiada za wykonanie polityki rządu na obszarze województwa, a w szczególności:
 kontroluje wykonanie przez organy zespolonej administracji rządowej zadań wynikających z ustaw i innych aktów prawnych wydanych na podstawie upoważnień w nich zawartych, ustaleń Rady Ministrów oraz zarządzeń i poleceń Prezesa Rady Ministrów,
 kontroluje wykonywanie przez organy samorządu terytorialnego i inne samorządy zadań z zakresu administracji rządowej, realizowanych przez nie na podstawie ustawy lub porozumienia z organami administracji rządowej,
 dostosowuje do miejscowych warunków szczegółowe cele polityki rządu, zwłaszcza w zakresie prowadzonej na obszarze województwa polityki regionalnej państwa oraz – w zakresie i na zasadach przewidzianych w ustawach – koordynuje i kontroluje wykonanie wynikających stąd zadań,
 zapewnia współdziałanie wszystkich jednostek organizacyjnych administracji rządowej i samorządowej działających na obszarze województwa i kieruje ich działalnością w zakresie zapobiegania zagrożeniu życia, zdrowia lub mienia oraz zagrożenia środowiska, bezpieczeństwa państwa i utrzymania porządku publicznego, ochrony praw obywatelskich, jak i zapobiega klęskom żywiołowym i innym nadzwyczajnym zagrożeniom oraz zwalczania i usuwania ich skutków na zasadach określonych w ustawach,
 reprezentuje Radę Ministrów na uroczystościach państwowych i w trakcie oficjalnych wizyt składanych w województwie przez przedstawicieli państw obcych,
 wykonuje i koordynuje zadania w zakresie obronności i bezpieczeństwa państwa, wynikające z odrębnych ustaw,
 współdziała z właściwymi organami innych państwa oraz międzynarodowych organizacji rządowych i pozarządowych na zasadach określonych przez ministra właściwego do spraw zagranicznych,
 przedstawia Radzie Ministrów, za pośrednictwem ministra właściwego do spraw administracji publicznej, projekty dokumentów rządowych w sprawach dotyczących województwa,
 wykonuje inne zadania przewidziane w ustawach oraz ustalone przez Radę Ministrów i Prezes Rady Ministrów.
Organy administracji niezespolonej są powoływane i odwoływane na wniosek właściwego wojewody. Do ich zadań należą przede wszystkim:
 uzgadnianie z wojewodą projektów aktów prawa miejscowego stanowionych przez te organy na podstawie odrębnych ustaw,
 zapewnienie zgodności swoich działań z poleceniami wojewody,
 składanie wojewodzie rocznych informacji, a na żądanie wojewody – także bieżących wyjaśnień o swej działalności na obszarze województwa.
Organami administracji niezespolonej są:
 dowódcy okręgów wojskowych, szefowie wojewódzkich sztabów wojskowych, wojskowi komendanci uzupełnień,
 dyrektorzy izb skarbowych, naczelnicy urzędów skarbowych, inspektorzy kontroli skarbowej,
 dyrektorzy okręgowych urzędów górniczych i specjalistycznych urzędów górniczych,
 dyrektorzy okręgowych urzędów miar i naczelnicy obwodowych urzędów miar,
 dyrektorzy okręgowych urzędów probierczych i naczelnicy obwodowych urzędów probierczych,
 dyrektorzy regionalnych dyrekcji Lasów Państwowych,
 dyrektorzy regionalnych zarządów gospodarki wodnej,
 dyrektorzy urzędów celnych,
 dyrektorzy urzędów morskich,
 dyrektorzy urzędów statystycznych,
 Główny Inspektor i inspektorzy dozoru technicznego żeglugi morskiej,
 kierownicy inspektorów żeglugi śródlądowej,
 Komendanci oddziałów Straży Granicznej, komendanci strażnic oraz komendanci granicznych placówek kontrolnych i dywizjonów Straży Granicznej,
 Prezes Agencji Rynku Rolnego,
 Regionalni inspektorzy celni.
W myśl ustawy powiat rozumiemy jako: jednostkę zasadniczego podziału terytorialnego, obejmuje całe obszary graniczących ze sobą gmin albo cały obszar miasta na prawach powiatu. przy tworzeniu, łączeniu, podziale, znoszeniu powiatów i ustalaniu ich granic należy dążyć do tego, aby powiat obejmował obszar możliwie jednorodny ze względu na układ osadniczy i przestrzenny oraz więzi społeczne i gospodarcze, zapewniające zdolność wykonywania zadań publicznych.
Organami powiatu są:
1. Rada powiatu – jest organem stanowiącym i kontrolnym powiatu, jego kadencja trwa 4 lata. Radni wybierani są w wyborach bezpośrednich. Do wyłącznej właściwości rady powiatu należy:
• Stanowienie akt ów prawa miejscowego, w tym statutu powiatu,
• Wybór i odwołanie zarządu,
• Powołanie i odwołanie, na wniosek starosty, sekretarza powiatu i skarbnika powiatu będącego głównym księgowym budżetu powiatu,
• Stanowienie o kierunkach działania zarządu powiatu oraz rozpatrywanie sprawozdań z działalności zarządu, w tym z działalności finansowej,
• Uchwalenie budżetu,
• Rozpatrywanie sprawozdania z wykonania budżetu oraz podejmowanie uchwały w sprawie udzielenia i nieudzielenia absolutorium dla zarządu z tego tytułu,
• Podejmowanie uchwał w sprawach wysokości podatków i opłat w granicach określonych ustawami,
• Podejmowanie uchwał w sprawach majątkowych powiatu dotyczących:
- Zasad nabycia, zbycia i obciążenia nieruchomości oraz ich wydzierżawienia lub wynajmowania na okres dłuższy niż 3 lata, o ile ustawy szczególne nie stanowią inaczej,
- Emitowania obligacji oraz określania zasad ich zbywania, nabywania i wykupu,
- Zaciągania długoterminowych pożyczek i kredytów,
- Ustalania maksymalnej wysokości pożyczek i kredytów krótkoterminowych zaciąganych przez zarząd oraz maksymalnej wysokości pożyczek i poręczeń udzielanych przez zarząd w roku budżetowym,
- Zobowiązań w zakresie podejmowania inwestycji i remontów o wartości przekraczającej granicę ustaloną corocznie przez radę,
- Tworzenia i przystępowania do związków, stowarzyszeń, fundacji i spółdzielni oraz ich rozwiązywania lub występowania z nich,
- Tworzenia i przystępowania do spółek, ich rozwiązywania i występowania z nich oraz określania zasad wnoszenia wkładów oraz obejmowania, nabywania i zbywania udziałów i akcji,
- Współdziałania z innymi powiatami i z gminami, jeżeli związane jest to z koniecznością wydzielenia majątku,
- Tworzenia, przekształcania i likwidacji jednostek organizacyjnych oraz wyposażenia ich w majątek,
• Określanie wysokości sumy, do której zarząd może samodzielnie zaciągać zobowiązania,
• Podejmowanie uchwał w sprawach herbu powiatu i flagi powiatu,
• Podejmowanie uchwał w innych sprawach zastrzeżonych ustawami do kompetencji rady powiatu.
Rada Powiatu kontroluje działalność zarządu oraz powiatowych jednostek organizacyjnych. W tym celu powoływana jest komisja rewizyjna. Komisja rewizyjna opiniuje wykonanie budżetu powiatu i występuje z wnioskiem do rady powiatu w sprawie udzielenia lub nieudzielania absolutorium zarządowi. Jest ona także upoważniona do wyboru starosty oraz na jego wniosek pozostałych członków zarządu powiatu w liczbie od 3 do 5 osób, w tym wicestarosta, w ciągu 3 miesięcy od dnia ogłoszenia wyników wyborów przez właściwy organ wyborczy. Wybór następuje bezwzględną większością głosów ustawowego składu rady, w głosowaniu tajnym.
2. Zarząd Powiatu – jest organem wykonawczym powiatu. W skład zarządu powiatu wchodzą starosta jako jego przewodniczący, wicestarosta i pozostali członkowie. Wykonuje on uchwały rady powiatu i zadania powiatu. Do zadań zarządu powiatu należą w szczególności:
• Przygotowywanie projektów uchwał rady,
• Wykonywanie uchwał rady,
• Gospodarowanie mieniem powiatu,
• Wykonywanie budżetu powiatu,
• Zatrudnianie i zwalnianie kierowników jednostek organizacyjnych powiatu.
Ponadto zarząd wykonuje zadania powiatu przy pomocy starostwa powiatowego, kierowników powiatowych służb, inspekcji i straży oraz jednostek organizacyjnych powiatu, które wspólnie tworzą powiatową administracje zespoloną.
Starosta organizuje pracę zarządu powiatu i starostwa powiatowego, kieruje bieżącymi sprawami powiatu oraz reprezentuje powiat na zewnątrz.
Obok powiatów istnieją również miasta na prawach powiatu. Zaliczamy do nich miasta liczące więcej niż 100 000 mieszkańców oraz miasta, które przestały być siedzibą wojewody z dniem 31 grudnia 1998 roku.
W miastach na prawach powiatu organami są: rada miasta i zarząd miasta. Miasta na prawach powiatu wykonują zadania na tych samych zasadach, co powiat.
Gmina to wspólnota samorządowa mieszkańców na odpowiednim terytorium. Może występować również jako jednostka samorządu specjalnego np. gmina wyznaniowa, gmina szkolna.
Od 1990 r. w Polsce gmina jest podstawową jednostką samorządu terytorialnego. O ustroju gminy stanowi jej statut. Gmina może być gminą wiejską, gminą miejsko-wiejską lub gminą miejską. Gmina może tworzyć jednostki pomocnicze: sołectwa, dzielnice, osiedla i inne.
Do zakresu działania gminy należą wszystkie sprawy publiczne o znaczeniu lokalnym, nie zastrzeżone ustawami na rzecz innych podmiotów. Mieszkańcy gminy podejmują rozstrzygnięcia w głosowaniu powszechnym (poprzez wybory i referendum) lub za pośrednictwem organów gminy.
Organami gminy są:
• rada gminy- organ stanowiący i kontrolny gminy. Jeżeli siedziba rady gminy znajduje się w mieście położonym na terytorium tej gminy, to rada nosi nazwę rady miejskiej.
W skład rady wchodzą radni w liczbie:
1) piętnastu w gminach do 20.000 mieszkańców,
2) dwudziestu jeden w gminach do 50.000 mieszkańców,
3) dwudziestu trzech w gminach do 100.000 mieszkańców,
4) dwudziestu pięciu w gminach do 200.000 mieszkańców oraz po trzech
na każde dalsze rozpoczęte 100.000 mieszkańców, nie więcej jednak niż
czterdziestu pięciu radnych.
Kadencja rady gminy trwa 4 lata licząc od dnia wyboru. Na czele rady
stoi przewodniczący i wiceprzewodniczący w liczbie od 1 do 3.
Do właściwości rady gminy należą wszystkie sprawy pozostające
w zakresie działania gminy, o ile ustawy nie stanowią inaczej. Rada
gminy ze swojego grona może powoływać stałe i doraźne komisje do
określonych zadań, ustalając przedmiot działania oraz skład osobowy.
• wójt (burmistrz, prezydent miasta):
 Wójt wykonuje uchwały rady gminy i zadania gminy określone przepisami prawa. Do zadań wójta należy w szczególności:
1) przygotowywanie projektów uchwał rady gminy,
2) określanie sposobu wykonywania uchwał,
3) gospodarowanie mieniem komunalnym,
4) wykonywanie budżetu,
5) zatrudnianie i zwalnianie kierowników gminnych jednostek organizacyjnych.
Kadencja wójta rozpoczyna się w dniu rozpoczęcia kadencji rady gminy lub wyboru go przez radę gminy i upływa z dniem upływu kadencji rady gminy. Wójtem nie może być osoba nie będąca obywatelem Polski.
 Obecnie burmistrz to jednoosobowy organ wykonawczy gminy (wójt), która ma siedzibę w mieście. W miastach powyżej 100.000 mieszkańców lub posiadających historycznie przyjęte nazewnictwo organem wykonawczym jest prezydent miasta. Burmistrz jest również kierownikiem urzędu miasta (lub miasta i gminy). Niejako z urzędu jest też kierownikiem urzędu stanu cywilnego, lecz może także mianować odrębnego kierownika tego urzędu, co też z reguły jest praktykowane.
Gmina realizuje wszystkie zadania niezastrzeżone do kompetencji innych jednostek samorządu terytorialnego (powiat, województwo samorządowe).
Na terenie kraju znajduje się 2478 gmin, w tym 65 gmin mających status miasta na prawach powiatu. Największą terytorialnie gminą w Polsce jest Pisz w powiecie Piskim, zajmuje terytorium 635 km².