Sarmatyzm.

Sarmatyzm

Kulturę, światopogląd i obyczajowość szlachty polskiej od schyłku XVI do połowy XVIII w. określa się pojęciem sarmatyzmu. Po łacinie Sarmata oznacza 'członek koczowniczych plemion irańskich, zamieszkujących w starożytności stepy południowo-wschodniej Europy, w których błędnie upatrywano protoplastów Słowian. Sarmatyzm jest pojęciem, które ma bardzo wiele znaczeń. Określa ono obyczajowość oraz kulturę duchową i umysłową Rzeczpospolitej szlacheckiej od schyłku wieku XVI aż po czasy rozbiorów. Sarmatyzm stanowi również podstawę polskiej religii i polityki, jest czynnikiem kształtującym cały nurt poezji ziemskiej. Pierwsze jego ślady pojawiają się już w średniowieczu, lecz jego rozkwit przypada na wieki od XV-XVIII.U kolebki sarmatyzmu leżało zainteresowanie genealogią Słowian. Z twierdzenia starożytnych historyków wynikało, iż polska szlachta wywodzi się od Sarmatów, starożytnego plemienia zamieszkującego ziemie polskie przed wiekami. W kronice Długosza pojawia się termin Sarmaci- nazwa Polaków i Rusinów. Sarmaci to legendarne plemię irańskie, bardzo waleczne, usytuowane w dorzeczu Donu, walczyli oni z Rzymianami. Mit sarmacki nieobcy był już Kochanowskiemu. Miał on dla niego wartość wychowawczą- ukazywał lud rycerski, kochający wolność, odnoszący zwycięstwa nad Rzymem. Był to dla Kochanowskiego argument tradycji niezawisłości narodu polskiego, pobudzeniem do działania. Teoria sarmacka w XVI wieku pełniła bardzo ważną funkcje polityczną- motywowała prawa Polski do mocarstwowości, uzasadniała wschodni kierunek polityki Jagiellonów. Mit sarmacki ponadto budził ducha rycerskiego, realizował ideał męstwa, waleczności. W okresie renesansu mit ten został wprowadzony w krąg pojęć humanistycznych. Duma była nieodłączną cechą barokowych Sarmatów, zaczęli oni poszukiwać własnych korzeni. Niestety ideologia sarmacka rozwijała się w złym kierunku. Poczucie narodowej potęgi, świadomość tradycji, duma, waleczność, męstwo i tolerancja przerodziły się w zarozumialstwo, pijaństwo, nacjonalizm, ksenofobie i nietolerancje. Z tego powodu Sarmatów możemy podzielić na pozytywnych, czyli takich, dla których ojczyzna była rzeczą priorytetową i negatywnych, dla których zabawa była najważniejsza. Przedstawicielem nurtu pozytywnego Sarmaty był Wacław Potocki, natomiast negatywnego Jan Chryzostom Pasek. W pierwotnym założeniu polska Sarmacja miała odegrać znaczącą rolę w całej wschodniej Europie poprzez krzewienie wiary i idei chrześcijańskich. Szlachcic, obrońca wiary, obrońca Najświętszej Marii Panny stawał na straży suwerenności chrześcijańskiej Europy, strzegł przed niebezpieczeństwem pogaństwa i innowierstwa. Niestety obecnie, gdy mówimy o Sarmatach mamy na myśli tych żyjący w czasach saskich. W tym okresie coraz większa popularność wśród szlachty zdobywała koncepcja sarmackiego narodu szlacheckiego, który jest przekonany o wyjątkowości i niezmienności polskich form ustrojowych. Cechą sarmatyzmu jest złota wolność szlachecka, której synonimem jest liberum veto stanowiące tamę dla reform. Przekupstwo szlachty przez posłów z obcych dworów staje się nagminne. Magnaci realizują swoja politykę, która bardzo często jest niekorzystna dla biedniejszej części polskiego społeczeństwa. Cechą charakterystyczną szlachty jest poczucie odrębności narodowej- żyją zupełnie inaczej niż przeciętni ludzie tamtego okresu, możemy to zauważyć po strojach (nieodłącznym atrybutem stroju jest turecka szabla- znak człowieka wolnego) czy wystawności życia codziennego. Kolejną cecha polskiej magnaterii tego okresu jest ksenofobia- odizolowanie się od świata, niechęć do obcych kultur, megalomania, konserwatyzm. W XVII wieku pojawia się mesjanizm, identyfikowanie Polaka z katolikiem- prześladowanie arian. Wojny XVII w. uzupełniły sarmatyzm przekonaniem o posłannictwie Rzeczypospolitej. Kaznodzieje i pisarze coraz częściej głosili, że Polacy zostali wybrani przez Boga do spełnienia wyjątkowej - religijnej, politycznej i kulturalnej - misji w Europie środkowo-wschodniej, czyli w Sarmacji. Misję Polski porównywano do zbawczej misji Mesjasza - Chrystusa. Według polskiej szlachty Rzeczpospolita była przedmurzem chrześcijaństwa, dlatego też Bóg sprawował nad naszym krajem szczególna opiekę. Styl życia magnaterii tamtego okresu bardzo różnił się od życia przeciętnego Polaka- wystawny, ozdobny, częste organizowanie różnego rodzaju uroczystości zarówno prywatnych jak i publicznych, kwieciste oracje, upodobanie do panegiryków (mów okolicznościowych przeplatanych łaciną). Mówiąc o sarmatyzmie należy jeszcze zwrócić uwagę na to, że w baroku omawiane były pojęcia z nim związane, a więc problemy pochodzenia, obszaru, wartości i dziedzictwa. Spierano się o te pojęcia także w poezji, wypowiadano poglądy krytyczne, niestety nie uformowało się u nas prestiżowe centrum skupiające twórców, w jakim mogłyby się rozwinąć owe spory o wartości. Przyjęły się, więc i utwierdziły przekonania konserwatywne, za dobre uznawano to, co swojskie, zgodne ze zwyczajami stanu, tradycją domową i ustrojową. Barokowy pietyzm dla tego, co swojskie i dawne, wiązał cały stan obywatelski. W rzeczywistości jednak przywileje przestały być własnością całego stanu, utrwalało się zróżnicowanie na szlachtę i magnaterię, nierówność majątkowa i polityczna. W obawie przed formalnym podziałem strzeżono jedności stanu ( ok.10 % całej ludności) oraz jego praw republikańskich. Stąd właśnie płynęła niechęć wobec prób wzmocnienia władzy królewskiej, co w efekcie przyczyniało się do wzmocnienia pozycji magnatów i osłabienia państwa. Wielu poetów w szczególności oświecenia w swoich utworach wystawia swoje opinie na temat polskiego sarmatyzmu:
*Wacław Potocki
- „Pospolite ruszenie”- utwór jest scenką satyryczną, która przedstawia jak to szlachta zrywa się do walki z nieprzyjacielem. Obóz wojskowy pogrążony we śnie - "Ichmościów do wałów"- dobudzić się nie można- "Kto widział ludzi budzić w pierwospy?!”
- „Zbytkach polskich"- w tym utworze Potocki krytykuje wystawne życie polskiej magnaterii, która w ogóle nie zwraca uwagi na losy własnej ojczyzny.
- "Nierządem Polska stoi"- Utwór przedstawia sytuację polityczną w Polsce w okresie demokracji szlacheckiej. Ukazuje zgubne rządy arystokracji, które prowadzą do osłabienia państwa oraz dysproporcje pomiędzy różnymi grupami społecznymi (nierówność władzy- przewaga magnaterii nad szlachtą).
- "Transakcja wojny chocimskiej"- w tym utworze Potocki wierzy w patriotyzm Polaków i Opatrzność. Wskazuje jednak na zaniedbanie rycerstwa i rzemiosła wojennego.
- ”Kto mocniejszy ten lepszy”- w wierszu tym autor krytykuje nietolerancje polskiej szlachty, zastanawia się, dlaczego prześladowania dotyczą arian, a nie protestantów.
W utworach Wacława Potockiego od razu możemy zauważyć, iż jest on negatywnie nastawiony do polskiej szlachty. Dlatego też wiele jego dzieł ma oskarżycielski ton oraz krytyczny stosunek do pewnych przejawów sarmatyzmu: megalomanii, sobiepaństwa, nieposzanowania praw, anarchii, braku tolerancji religijnej, wyzysku pańszczyźnianych chłopów, zaniku ducha rycerskiego u współczesnych Sarmatów, rozrzutności, lenistwa, egoizmu, ciemnoty szlachty.
Sarmacki kult tradycji rodzinnych wpłynął na wielki rozkwit pamiętnikarstwa w XVII-wiecznej Polsce. Szlacheccy pamiętnikarze spisujący dzieje swojego życia chcieli, bowiem przekazać potomkom jak najwięcej informacji o rodzinnych związkach i pokrewieństwach, o dziejach i czynach sławnych uświetniających herb rodu przodków. Najświetniejszym barokowym pamiętnikiem jest dzieło Jana Chryzostoma Paska (ok. 1636-1701 ) wybitny dokument poglądów i przekonań przeciętnego polskiego szlachcica tej epoki.
* Jan Chryzostom Pasek
- „Pamiętniki”- zawierają szeroki obraz pokojowego życia ziemiańskiego i obyczajów szlacheckich. Autor myśli kategoriami przeciętnego szlachcica, toteż ucisk i niewolę chłopów uważa za naturalny stan rzeczy. Z typowo sarmacką mentalnością odnosi się do własnej klasy i tylko szlachtę uważa za godną przedstawicielkę narodu. Życie prywatne szlachty nacechowane jest troską o dobrobyt i korzyści materialne. "Pamiętniki" Paska, to także wiarygodny dokument mentalności przeciętnego szlachcica polskiego drugiej połowy XVII wieku. W sposób poniekąd mimowolny, poprzez sam temat i charakter wspomnień, kronikarz ujawnia obyczaje, stan świadomości i poziom etyczny braci szlacheckiej. Wizerunek autora-szlachcica, jak wynika z "Pamiętników", wydaje się szczególnie bogaty i zarazem adekwatny do zjawisk życia społecznego późnej fazy kultury barokowej.
W „Pamiętnikach” Jana Chryzostoma Paska można od razu zauważyć, że nie umiał on spojrzeć krytycznie na siebie i swój stan. Uważał, że to co jest dobre dla niego będzie również niosło korzyści Rzeczypospolitej.
*Ignacy Krasicki
- „Monitor”- Krasicki był tylko współ autorem tego czasopisma. Jednym z tematów tej gazety było zwalczenie sarmackiej ciemnoty.
- „Pijaństwo”- w tej satyrze Krasicki walczy o trzeźwość narodu polskiego a w szczególności o poprawę obyczajów wśród Sarmatów.
*Julian Ursyn Niemcewicz
- „Powrót posła”- w utworze tym przedstawiona jest scena sejmowa. Autor w swoim dziele przedstawia zarówno pozytywnych sarmatów, tych którzy chcą dobrze dla naszego państwa i negatywnych dla których los Rzeczypospolitej jest całkowicie obojętny.
*Franciszek Zabłocki
- „Zabobonnik”- jest to komedia w której autor wyśmiewa się z ciemnoty polskiej sarmanterii. Zabłocki dostał za nią nagrodzony przez Stanisława Augusta Poniatowskiego.
Sarmatyzm miał swe odbicie także w sztuce. Posługiwał się formami baroku rzymskiego, a w końcowej fazie i rokoka. W architekturze średnia szlachta i mieszczaństwo wprowadzały rozwiązania rodzime, o bryłach gotyckich i swoistej dekoracji stiukowej sklepień. Najwyraźniejsze piętno sarmatyzm odcisnął w malarstwie, głównie portretowym – charakterystyczny stał się tzw. portret sarmacki, którego szczególną odmianę stanowił portret trumienny. Specyficzny smak sarmacki wyrażał się w rzemiośle artystycznym – ubiór (pasy kontuszowe), wyroby złotnicze, zbroja (ozdobne kałkany, rzędy końskie), kobierce miały znamiona sztuki i kultury Orientu.