Wskaźniki i ich rodzaje

W pedagogice pojęcie "wskaźnik" jest ściśle określone. Te spośród własności, które łączy jakiś stały związek o charakterze bezwyjątkowej lub statystycznej regularności z pewnymi innymi własnościami nie podlegającymi bezpośredniej obserwacji i które pozwalają stwierdzić obecność jednych własności na podstawie występowania drugich - nazywamy wskaźnikami. Wskaźnik to pewna właściwość, po której poznajemy, że dane zjawisko wystąpiło.

Można powiedzieć, że wskaźnik to pewna właściwość, pewien fakt, zdarzenie, stan czy proces, który daje się zaobserwować i na podstawie którego poznajemy, że występuje dane zjawisko lub interesująca nas cecha. Np. mogą nimi być: wypieki na twarzy, trzęsące się ręce, rodzaj udzielanych odpowiedzi, posiadane dobra materialne, określone zachowanie, wygłaszane poglądy.

Każdy wskaźnik, aby mógł pełnić swoją funkcję, musi być zjawiskiem obserwowalnym, podczas gdy zjawisko wskazywane jest nieobserwowalne, choć może być obserwowalne.

Istotnym warunkiem bycia wskaźnikiem jest zachodzenie związku między właściwością zjawiska stanowiącego wskaźnik a właściwością przez ten wskaźnik wskazywaną. Stosunek łączący wskaźnik z właściwością wskazywaną może być różny. Może on mieć charakter związku umownego lub rzeczowego.

W przypadku związku umownego relacja między wskaźnikiem a właściwością oparta jest na konwencji terminologicznej, tzn. że dobór wskaźnika do danego zjawiska polega na zdefiniowaniu pojęcia określającego właściwość wskazywaną. W takim przypadku zakres znaczeniowy wskaźnika pokrywa się z zakresem znaczeniowym definiowanego pojęcia czyli z danym zjawiskiem.

W przypadku związku rzeczowego relacje między wskaźnikiem a właściwością wskazywaną poddają się empirycznej kontroli. Oznacza to, że zarówno właściwość wskazywana jak i wskaźnik są obserwowalne, bądź też są sprawdzane drogą pośrednią - drogą inferowania w oparciu o różne zachowania, działania, objawy, stany itp.

Wskaźniki dzielimy na:
- Definicyjne - wskaźniki definicyjne wskazują na rodzaj powiązania wskaźnika z wartością wskazywaną. Za ich pomocą definiowana jest cecha mająca być przedmiotem badania. Dobór wskaźnika do określonego zjawiska polega na uprzednim zdefiniowaniu pojęcia tego zjawiska, które wskaźnik ma wyrażać. Np."ilość wyborów ucznia”

- Empiryczne - Wskaźniki empiryczne są wtedy, gdy zarówno cecha wskazywana jak i wskaźnik dają się zaobserwować. Tym samym relacja zachodząca między wskaźnikiem a cechą wskazywaną ma charakter związku empirycznego, rozstrzygalnego bezpośrednio na podstawie dokonanych obserwacji. Np. posiadanie przez ucznia instrumentu muzycznego może być wskaźnikiem jego zamiłowania do muzyki.

Zaletą tych wskaźników jest to, że łatwo stwierdzić ich istnienie.

- Inferencyjne - O wskaźniku inferencyjnym mówimy wtedy, gdy wskaźnik nie definiuje zjawiska wskaźnikowego i nie jest ono obserwowalne. O wystąpieniu danego zjawiska wnioskujemy w sposób pośredni, tzn., że dane zjawisko zaszło, choć ma ono charakter właściwości ukrytej. Np. występowanie podczas egzaminu wypieków na twarzy można przyjąć za wskaźnik inferencyjny stanu zdenerwowania studenta.

W badaniach pedagogicznych nie zawsze można posługiwać się jednym "czystym" wskaźnikiem. Niekiedy zachodzi potrzeba wykorzystania w badaniach innych wskaźników. Zależy to od rodzaju podjętej problematyki badawczej, przedmiotu badań jak i złożoności i umiejętności doboru wskaźników. Wtedy zachodzi potrzeba jednoczesnego wykorzystania wszystkich trzech uprzednio scharakteryzowanych wskaźników lub ich kombinacji. Wskaźniki te można podzielić na:

- definicyjno-empiryczne - wskaźnikiem zjawiska np. "wysoki poziom konsumpcji” może być posiadanie luksusowej willi. Jednak fakt posiadania willi nie wyczerpuje całej treści pojęcia "wysoki poziom konsumpcji”, gdyż na ten poziom składa się cały szereg innych cech tj. luksusowy samochód, wystawny tryb życia, drogie ciuchy itp. Jeżeli przyjmiemy, że wszystkie zjawiska są ze sobą powiązane i uznamy je za pewien zespół atrybutów składających się na pojęcie "wysoki poziom konsumpcji” , wówczas fakt posiadania willi dla całości tego zjawiska jest wskaźnikiem definicyjnym jako, że jest częścią tego pojęcia "wysoki poziom konsumpcji”. W stosunku do pozostałych elementów fakt posiadania willi, która jest zjawiskiem obserwowalnym, jest jednym z elementów wskaźnika empirycznego. Luksusowa willa występuje raz jako definicyjny wskaźnik całości zjawiska "wysoki poziom konsumpcji” a drugi raz jako empiryczny wskaźnik każdego z jego pozostałych elementów.

- definicyjno-inferencyjne - z zachowania studenta podczas egzaminu, któremu trzęsą się ręce, można wnioskować zajście zjawiska nieobserwowalnego, jakim jest "stan silnego podenerwowania”. Jednocześnie zjawisko "trzęsące się ręce” jest częściowo definicją pojęcia "zdenerwowanie”, czyli jest wskaźnikiem definicyjnym. Ze względu na relacje łączące wskaźnik ze zjawiskiem wskazywanym, zjawisko "trzęsące się ręce” jest zarówno wskaźnikiem definicyjnym jak i inferencyjnym.

- empiryczno-inferencyjne - jeżeli na podstawie przeprowadzonej ankiety stwierdzimy, że badana osoba uzyskała wysoki wynik z testu oceniającego jej stosunek do wyznawanej religii to taką osobę możemy zakwalifikować do osób wierzących. Uzyskany z testu wynik jest wskaźnikiem empirycznym, dopełniającym inne zachowania danej osoby wobec wyznawanej przez nią wiary np. chodzenie do kościoła itp. Jednocześnie wyniki testu może stanowić podstawę do inferowania także o jej uczuciach przezywanych w trakcie modlitwy, mszy itp. Wobec tych przeżyć uzyskany wynik z testu jest wskaźnikiem inferencyjnym.

- definicyjno-empiryczno-inferencyjne - to takie wskaźniki, które definiują w sposób częściowy zespół objawów w skład których mogą wejść różne zjawiska, zarówno obserwowalne jak i nieobserwowalne. Jeżeli na podstawie udzielonych przez badającego odpowiedzi na stawiane mu pytania wnioskujemy, że jest to osoba "inteligentna” to wynik udzielonych odpowiedzi definiuje w sposób częściowy termin "inteligencja”. W tym znaczeniu mówimy o wskaźniku definicyjnym. Jednocześnie udzielane odpowiedzi korelują najczęściej z innymi objawami świadczącymi o inteligencji badanej osoby, jak np. szybkość reakcji na pytanie itp. Dla tych reakcji i zachowań uzyskane odpowiedzi są wskaźnikiem empirycznym. Otrzymywane odpowiedzi mają także związek ze zjawiskami psychicznymi np.,. poczuciem zadowolenia danej osoby z udzielenia odpowiedzi, posiadanej wiedzy itp. Będący przyczyną tych wzniosłych stanów poziom odpowiedzi jest w tym rozumieniu wskaźnikiem inferencyjnym. Można powiedzieć, że poziom odpowiedzi jest dla różnych objawów inteligencji badanej osoby zarówno wskaźnikiem definicyjnym, empirycznym jak i inferencyjnym.

Wskazując na możliwość wykorzystania w badaniach różnych wskaźników, należy podkreślić, że trafność ich doboru uzależniona jest od znajomości związków łączących wskaźniki ze zjawiskami wskazywanymi. Wykorzystując je powinniśmy zawsze zachować dużą ostrożność w ich dobieraniu i interpretowaniu, zwłaszcza wówczas, gdy odnoszą się one do sytuacji bardzo złożonych a jednocześnie niezmiernie ważnych i istotnych dla prowadzonych badań.