Szacunek dla pewnych wartości związanych bezpośrednio z człowiekiem tkwi głęboko w moralności europejskiej. Najważniejszymi aktami prawa międzynarodowego regulującymi ochronę praw człowieka są: Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych przyjęte 16 grudnia 1966 r. W Europie najważniejsza jest Europejska Konwencja Praw Człowieka z 4 listopada 1950 r.
Prawo międzynarodowe wyróżnia wiele środków kontroli przestrzegania praw człowieka. Wiele komórek służących temu celowi działa w systemie ONZ, np. Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych, Rada Gospodarczo – Społeczna i Komisja Praw Człowieka. Ochroną praw człowieka zajmują się też m.in. Międzynarodowa Organizacja Pracy, UNESCO, Rada Europy, Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie.
Niedoskonałość ochrony praw człowieka w ramach ONZ oraz rozwiązań regionalnych na szczeblu międzyrządowym spowodowało konieczność powstawania organizacji pozarządowych działających na tym polu. Są one istotnym elementem najszerzej pojętego systemu ochrony praw człowieka. Ich żywiołowy rozwój przypada na ostatnie 20 – 30 lat, choć towarzyszą one tworzeniu międzynarodowej infrastruktury ochrony praw człowieka od dość dawna.
Definicja pozarządowych organizacji ochrony praw człowieka
W literaturze fachowej brakuje uzgodnionej definicji pozarządowych organizacji ochrony praw człowieka. Sformułowano jedynie wyróżniki tych struktur, wśród których wymienić można:
- niezależność od rządu,
- dobrowolność członkostwa,
- nienastawianie się na zysk (non profit)
- niedążenie do władzy
Obecnie w dziedzinie ochrony praw człowieka działa znaczna liczba różnorodnych organizacji pozarządowych – NGOs (Non – Governmental Organizations), które obejmują swoim zasięgiem całe spektrum problematyki, stanowiąc swoiste grupy nacisku. NGOs odgrywają rosnącą rolę i mają ogromne zasługi w ochronie praw człowieka w wielu krajach świata.
Geneza i rozwój NGOs
Początków tych organizacji trzeba szukać już w średniowieczu. Wtedy pojawiły się organizacje biorące na siebie zadania, których nie realizowały państwa, np. pomoc biednym, ułomnym. Taką działalność prowadziły kościoły i towarzystwa dobroczynne.
Z czasem pojawiły się organizacje, które z jednej strony krytykowały rządy za poczynania godzące w prawa człowieka, a z drugiej wywierały presję na parlamenty i rządy w celu uchwalenia lub poprawiania praw.
Po II wojnie światowej nastąpił rozkwit organizacji pozarządowych, zwłaszcza w państwach wyżej rozwiniętych. Nowoczesne społeczeństwa są otwarte i demokratycznie, a więc ich systemy polityczne są wrażliwe na oddolną presję.
Rozwój organizacji międzynarodowych, ich funkcje i zadania, jakie wykonują, czyni je partnerem rządów i uczestnikiem stosunków międzynarodowych, bo organizacje te wypełniają przestrzeń, która nie powinna być domeną wyłącznie rządową.
Rola i funkcje NGOs
Najogólniej można powiedzieć, że organizacje pozarządowe zapobiegają nadmiernej koncentracji władzy, zwracają uwagę rządów na problemy, np. dotyczące statusu kobiet czy sytuacji dzieci.
Roman Kuźniar w książce "Prawa człowieka" wyróżnia następujące funkcje tych organizacji:
Funkcja normotwórcza, która polega na uczestniczeniu NGOs w wypracowywaniu nowych standardów (konwencji) w zakresie praw człowieka. Od NGOs wychodzą często inicjatywy czy nawet gotowe projekty, zaś ich przedstawiciele są aktywni w toku prac nad nowymi instrumentami w organizacjach międzynarodowych. Częściej jednak wywierają presję na rządy na rzecz podjęcia prac zmierzających do traktatowej regulacji jakiegoś problemu w zakresie ochrony praw człowieka. NGOs są także aktywne we wspieraniu międzyrządowych instytucji zajmujących się prawami człowieka lub stoją za tworzeniem nowych,
Funkcja implementacyjna. W niezliczonych sytuacjach NGOs prowadzą wczesne ostrzeganie i monitoring oraz informują świat o pogwałceniu praw człowieka, szczególnie wtedy, gdy rządy, które stoją za tymi naruszeniami odmawiają współpracy z organizacjami międzynarodowymi i gdy nikt poza nimi nie zamierza reagować w takich sytuacjach. Tego rodzaju misje śledcze mają niekiedy nielegalny charakter, co stanowi dodatkowe zagrożenie dla uczestników. Z braku uwikłań z zależności polityczne czy gospodarcze organizacje pozarządowe mogą otwarcie i bezkompromisowo stawiać sprawę odpowiedzialności poszczególnych rządów czy polityków za naruszenie praw człowieka. Żaden rząd nie lubi być publicznie piętnowany za brutalne postępowanie w stosunku do swych obywateli,
Funkcja promocyjno – edukacyjna. Chodzi tu o kształtowanie postaw jednostek, społeczności, władz w duchu poszanowania praw człowieka. Polega to na przeprowadzaniu pewnych form kształcenia, kursów, seminariów, dostarczaniu przez publikację i media jednostkom i zbiorowościom informacji o ich prawach. Warto przy tym pamiętać, że członkowie NGOs dysponują daleko większym zapleczem analityczno – badawczym niż niejeden rząd czy organizacja międzynarodowa. Często przy okazji spotkań międzynarodowych eksperci tych organizacji wspomagają swoją kompetencją przedstawicieli rządów. Biorą też udział w misjach pokojowych i operacjach prowadzonych pod egidą ONZ,
Funkcja humanitarna. Polega na pomocy ofiarom naruszeń praw człowieka, np. tortur, konfliktów, ludności cywilnej pozbawionej możliwości przeżycia w rezultacie takich konfliktów. Bez tego rodzaju pomocy skala nieszczęść i cierpienia w różnych częściach świata byłaby niewyobrażalnie większa. Swoje zadania NGOs wypełniają samodzielnie, ale także, jeśli zachodzi potrzeba, we współpracy z państwami i organizacjami międzyrządowymi. Bywa jednak, że działają one wbrew woli władz, a rządy różnych państw nie wahają się przeciwdziałać aktywności NGOs, stosując szykany, represje, więzienie, tortury, a w skrajnych przypadkach – mordując obrońców praw człowieka.
Reasumując, można przyjąć, że organizacje pozarządowe stanowią wzmocnienie skuteczności ochrony praw człowieka w wymiarze narodowym i międzynarodowym. Obok filaru państwowego oraz prawa i organizacji międzynarodowych stanowią trzeci, niezbędny filar systemu ochrony praw człowieka.
Grażyna Michałowska w książce "Prawa człowieka i ich ochrona" wymienia następujące funkcje organizacji pozarządowych:
- bieżący monitoring rażącego łamania praw człowieka w poszczególnych krajach
- ocena przestrzegania standardów zobowiązań prawnomiędzynarodowych
- czuwanie nad przestrzeganiem norm prawnych w poszczególnych państwach
- opieka nad skazanymi, prześladowanymi jednostkami, rodzinami w miejscu zamieszkania
Kryteria podziału NGOs
- kryterium zasięgu działania (organizacje narodowe i międzynarodowe)
- kryterium zakresu działań (organizacje zajmujące się wyłącznie prawami człowieka i organizacje działające w szerszym aspekcie, np. kościół katolicki)
- kryterium wyspecjalizowania (organizacje uniwersalne odpowiadające treści ogólnych dokumentów i organizacje wyspecjalizowane w ochronie pewnych kategorii, specyficznych praw człowieka)
NGOs w świetle prawa
NGOs uzyskały międzynarodową legitymizację swej działalności. Artykuł 71 karty NZ mówi: "Rada gospodarczo – społeczna może wydać odpowiednie dyspozycje w sprawie zasięgania opinii pozarządowych organizacji, które zajmują się sprawami wchodzącymi w zakres jej właściwości.
ONZ, UNESCO, OPA, OJA ustanowiły status konsultanta lub obserwatora dla najbardziej znanych i zasłużonych organizacji pozarządowych. W ONZ sprawę statusu konsultacyjnego reguluje rezolucja nr 1296 ECOSOC z dn. 23.05.1968 r.
Organizacje pozarządowe chętnie korzystają z uprawnień wynikających z ich statusu konsultacyjnego. Nierzadko debaty w Komisji Praw Człowieka NZ w określonej sprawie dominują NGOs. Wywołuje to niechęć delegacji rządowych. Niektóre państwa postulują ograniczenie możliwości uczestnictwa NGOs w pracach komisji.
Formy pracy NGOs
NGOs działają poprzez nagłaśnianie spraw w mediach, co stawia określone państwa pod pręgierzem opinii publicznej. Zapobiegają w ten sposób nadmiernej koncentracji władzy. Przygotowują szczegółowe raporty dla ONZ i innych instytucji międzynarodowych, zwracając w ten sposób uwagę także i rządów na problemy związane z ochrona praw.
Uczestniczą w przygotowaniu ocen i uchwał, składają postulaty i propozycje rozwiązania konkretnych spraw. Tym samym przyczyniają się do eliminowania podstawowych niedociągnięć w ochronie praw człowieka, prowadza do mobilizacji społeczności lokalnych i opinii publicznej w kształtowaniu i ochronie praw człowieka. Ich aktywność ujawniła się już na konferencji założycielskiej ONZ w San Francisco w 1945 r. I wpłynęła na zawarcie odpowiednich zapisów w Karcie NZ.
Jeśli chodzi o skuteczność ich działań, to trzeba przyznać że jest ona zróżnicowana, bowiem praca NGOs nie jest pozbawiona błędów czy słabości. Widoczny jest niekiedy w ich działaniach brak koordynacji, nierozsądne współzawodnictwo, nadużywanie mediów, przeprowadzanie spektakularnych akcji w celu uzyskania rozgłosu, nieprzestrzeganie pewnych reguł zachowania, uwikłanie w politykę, mimo zachowania pozorów apolityczności, przenikanie w skład NGOs służb wywiadowczych, robienie złego użytku z wolności słowa i przekonań (np. pod pozorem swobód religijnych broni się praw różnych sekt wyznaniowych, spośród których są i takie wykorzystujące swych członków). Dlatego trudno jest w pełni ocenić skuteczność organizacji pozarządowych w dziedzinie ochrony praw człowieka. Na pewno wywierają one wpływ na postępowanie i politykę państw. Nakłaniają rządy do angażowania się w pewne akcje i do powstrzymywania się od działań naruszających prawa człowieka. Zwracają też uwagę rządów i organizacji międzynarodowych do zajęcia się pewnymi przykrymi sytuacjami.
Przegląd najważniejszych organizacji pozarządowych działających na polu ochrony praw człowieka
Amnesty International
Amnesty International jest ogólnoświatowym ruchem ludzi działających na rzecz praw człowieka. Jej członkowie dobrowolnie poświęcają swój czas i energię, solidaryzując się z ofiarami przypadków naruszeń praw człowieka.
Podstawową forma działalności AI jest prowadzenie kampanii. AI bada, dokumentuje i publikuje raporty o przypadkach naruszeń praw człowieka, ale na tym jej praca się nie kończy. Członkowie AI podejmują praktyczne i skuteczne kroki w celu powstrzymywania tych naruszeń.
Działalność AI ma zasięg globalny. Organizacja jest zaangażowana w obronę praw człowieka na całym świecie. Podejmuje działania w sprawie różnorakich przypadków naruszeń praw człowieka, dokonywanych przez wszystkie władze, bez względu na to, czy ofiary aktualnie znajdują się w centrum zainteresowania mediów, czy też ich cierpienia są ignorowane.
AI jest ruchem demokratycznym i autonomicznym. Za swoje działania odpowiada wyłącznie przed swoim członkostwem. Wszelkie decyzje podejmowane są przez ciała wybieralne. AI tworzy globalną społeczność obrońców praw człowieka, którzy podzielają zasady międzynarodowej solidarności, skutecznych działań na rzecz indywidualnych ofiar, powszechności i niepodzielności praw człowieka, bezstronności i niezależności, demokracji oraz wzajemnego szacunku.
Amnesty International poprzez działania zwykłych ludzi na całym świecie dąży do poprawy sytuacji praw człowieka. Fakty mówią same za siebie. Więźniowie sumienia są uwalniani. Wyroki śmierci są uchylane. Winni tortur pociągani do odpowiedzialności karnej. Rządy postanawiają zmieniać prawo i praktykę. Czasami nasza solidarność podtrzymuje nadzieję. Nadzieja jest cenną bronią dla więźniów walczących o życie, krewnych dążących do sprawiedliwości czy obrońców praw człowieka, którzy wykazując się odwagą, działają – pomimo niebezpieczeństwa i odosobnienia.
AI zawsze podkreśla, że nie może być amnestii dla przestępstw popełnionych przeciwko prawu międzynarodowemu i że nikt, włącznie z głową państwa, nie może zasłaniać się immunitetem przed ściganiem tego typu przestępstw. Trybunał Specjalny podjął ostatnio kilka historycznych decyzji: potwierdził, że amnestia z 1999 r. nie dotyczy tych właśnie przestępstw; postanowił także, że Charles Taylor jako były prezydent nie posiada prawnej ochrony przed ściganiem; potwierdził też, że przestępstwo polegające na rekrutowaniu i wykorzystywaniu dzieci poniżej 15 roku życia jako żołnierzy podlega jego jurysdykcji.
Z historycznego punktu widzenia, główne cele działań AI wyglądają następująco:
- uwolnienie wszystkich więźniów sumienia
- zapewnienie wszystkim więźniom politycznym bezzwłocznego i rzetelnego procesu sądowego
- zniesienie kary śmierci, tortur oraz innych form okrutnego, nieludzkiego bądź poniżającego traktowania
- położenie kresu pozasądowym egzekucjom oraz "zaginięciom"
- walka z bezkarnością poprzez pociąganie do odpowiedzialności sprawców naruszeń praw człowieka zgodnie ze standardami międzynarodowymi
Dzisiaj AI ma swych działaczy w każdej części świata. Organizacja zrzesza ponad milion członków i sympatyków w ponad 140 krajach i terytoriach. Jednoczy ich chęć stworzenia świata, w którym postrzegane będą prawa każdego człowieka. W ponad 100 krajach i terytoriach istnieją tysiące grup lokalnych, młodzieżowych i studenckich oraz innych grup specjalistycznych, a także członków indywidualnych. W ponad 50 krajach zorganizowano krajowe sekcje AI, a w 20 kolejnych krajach istnieją struktury koordynacyjne. AI jest organizacją uznawaną i szanowana na całym świecie. Wysyła delegacje na spotkania z rządami i organizacjami międzyrządowymi, takimi jak ONZ. Bierze też udział w międzynarodowych debatach na tematy związane z przestrzeganiem praw człowieka.
W celu podejmowania wspólnych działań w AI stworzono następujące podstawowe struktury:
- na poziomie lokalnym członkowie AI zrzeszają się w co najmniej pięcioosobowe grupy lokalne, podejmujące akcje AI
- na poziomie krajowym praca członków AI jest rozwijana, wspierana i koordynowana przez sekcje oraz inne struktury koordynacyjne
- na poziomie międzynarodowym praca sekcji, grup i członków jest rozwijana i wspierana przez Międzynarodowy Sekretariat – główne biuro AI, gdzie koordynowane są badania nad przypadkami naruszeń praw człowieka i gdzie inicjowana jest większość działań podejmowanych przez członkostwo.
Komitety Helsińskie
Były one wyrazem spontanicznej reakcji społeczeństwa na przyjęcie w Akcie Końcowym KBWE w Helsinkach zobowiązań państw w zakresie realizacji praw człowieka. W krajach obszaru KBWE podjęły one monitoring działań z punktu widzenia ich zgodności z przyjętymi przez nie zobowiązaniami. W krajach Europy Środkowej i Wschodniej do końca lat 80 – tych funkcjonowały nielegalnie. Udało im się zebrać dowody łamania praw człowieka i informować o nich opinię publiczną w państwach demokracji zachodniej. Komitety Helsińskie tworzą wspólnie Międzynarodową Federację Helsińską.
W Polsce Komitet Helsińskie utworzyła grupa intelektualistów w stanie wojennym. Pierwszy raport "Polska w okresie stanu wojennego" zawierał analizę porównawczą polskiego prawa z prawem państw zachodnich oraz prezentację wykonywania prawa przez władze polskie. Dokument przemycono do Madrytu na konferencję KBWE i przedstawiono uczestniczącym w niej delegacjom. W późniejszych latach podobne dokumenty prezentowane były równolegle do oficjalnych sprawozdań rządowych w MOP i Komitecie Praw Człowieka. Po 1989 r. komitet przeszedł do jawnej działalności i założył Helsińską Fundację Praw Człowieka, której działalność koncentruje się na edukacji o prawach człowieka, organizacji "Międzynarodowych letnich szkół praw człowieka ", szkolenia i konferencje dla grup społecznych pozostających zawodowo związanym z realizacją praw człowieka, np. sędziów, działaczy organizacyjnych.
Międzynarodowy Komitet Helsiński śledzi i analizuje przestrzeganie praw człowieka w 53 krajach członkowskich KBWE. Z badań, w których uczestniczą komitety narodowe publikuje roczne raporty. Informuje w nich światową opinię o najbardziej jaskrawych naruszeniach praw człowieka.
Human Rights Watch
Powstała w 1978 r. Założona została w związku z prosem KBWE w odpowiedzi na prośbę działaczy z Polski, Czechosłowacji i ZSRR. Obecnie jest znaną i wpływową organizacja pozarządową z siedzibą w Nowym Jorku. Słynie z bardzo skrupulatnego śledzenia naruszeń praw człowieka w wielu krajach świata. Silną bronią tej organizacji są wpływy w administracji i Kongresie USA. Dzięki temu ma szanse wpływania na politykę Stanów Zjednoczonych wobec różnych krajów w zależności od stopnia przestrzegania tam praw człowieka. Dysponuje grupą ponad 100 ekspertów: prawników i lingwistów. W zakresie nadużyć prowadzi wywiady nie tylko z ofiarami i świadkami, ale także przywódcami opozycji i związków zawodowych, dziennikarzami, lekarzami oraz innymi osobami, które mogą na bieżąco kontrolować sytuację w tej dziedzinie. HR Watch publikuje raporty zawierające często nie znane wcześniej i ukrywane przez rządy informacje o pogwałceniu praw człowieka. Organizacja prowadzi również rozległą działalność edukacyjną: seminaria, szkolenia, publikacje, międzynarodowy festiwal filmowy poświęcony prawom człowieka.
Międzynarodowa Liga na rzecz Praw Człowieka
Organizacja założona w 1942 r. Wywarła ogromny wpływ na rozwój ochrony praw człowieka w ramach ONZ. Odegrała też pewną rolę w procesie dekolonizacji. Zajmuje się głównie swobodami obywatelskimi i stosowaniem zasady rządów pracy.
Międzynarodowa Komisja Prawników (ICJ)
Organizacja powstała w 1952 r. i skupia prawników z kilkudziesięciu krajów. Koncentruje się na urzeczywistnianiu głównej, według niej, zasady życia społecznego – rządów prawa, której treść wyznaczają prawa i swobody obywatelskie.
Stowarzyszenie przeciw Niewolnictwu
Organizacja utworzona w 1839 r. Początkowo działała na rzecz eliminacji wszelkich form niewolnictwa, później także pracy przymusowej, a obecnie też na rzecz ludności tubylczej. Stowarzyszenie zajmuje się również handlem siłą roboczą, pracą dzieci, prostytucją.
Organizacje Humanitarne
Starają się nieść pomoc ofiarom masowych naruszeń praw człowieka, zwłaszcza w sytuacjach różnego rodzaju konfliktów zbrojnych. W tej kategorii organizacji pozarządowych. W tej kategorii NGOs wyróżniamy następujące organizacje:
Lekarze bez Granic i Lekarze Świata – obie organizacje wyspecjalizowały się w pomocy osobom rannym – ofiarom konfliktów i prześladowań, a także epidemii rozwijających się w związku z konfliktami czy brakiem odpowiednich służb państwowych.
Polska Akcja Humanitarna – założona przez Janinę Ochojską, która zasłynęła wysłaniem konwojów humanitarnych do ogarniętych wojną terenów.
Nie sposób przedstawić wszystkich ważnych organizacji działających na polu ochrony praw człowieka. Ich ilość systematycznie rośnie. Przy formułowaniu Porozumienia Deklaracji Praw Człowieka ONZ w 1948 r. uczestniczyło tylko 15 organizacji pozarządowych. Na pierwszej Światowej Konferencji Praw Człowieka 1968 r. było ich już 150, a na konferencji w Wiedniu w 1993 r. – 841 organizacji i grup ochrony praw człowieka. Obejmują one swym zainteresowaniem niemal wszystkie dziedziny życia społeczno – politycznego gdzie naruszone są praw człowieka.