Sejm Wielki

Sejm Wielki rozpoczął swe obrady 6 października 1788 roku. Zakończył się on w 1792 roku. Był to okres ogólnego przepływu nastrojów rewolucyjnych w Europie. Podczas kiedy sejm podejmował kolejne decyzje, we Francji trwała Wielka Rewolucja, która przyczyniła się do wzrostu aktywności politycznej szerokich kół społeczności szlacheckiej i mieszczaństwa. Sejm zwany jest również Sejmem Czteroletnim, gdyż obradował przez 4 lata (dwie kadencje). Odbywał się on pod węzłem Korony i Litwy, pod laską Stanisława Małachowskiego i Kazimierza Nestora Sapiehy, w Warszawie. W obradach Sejmu Wielkiego brało udział wiele wybitnych osobistości: wspomniany wcześniej S. Małachowski, Ignacy i Stanisław Potoccy (przywódcy stronnictwa patriotycznego), Hugo Kołłątaj, Julian Ursyn Niemcewicz oraz król Stanisław August Poniatowski (stał na czele stronnictwa dworskiego), a także Franciszek Ksawery Branicki i Seweryn Rzewuski (przywódcy stronnictwa hetmańskiego).
Wszystkie działania podjęte podczas obrad sejmu miały na celu uniezależnienie Polski od państw rozbiorczych i odzyskanie pełnej suwerenności.

REFORMY WOJSKOWE

Na wniosek Michała Walewskiego, sejm podjął decyzję o podniesieniu etatu wojska do 100 tys. ludzi. Aukcję wojska przeprowadzono na podstawie uchwały z dnia 20 X. Do życia powołano Komisję Wojskową Obojga Narodów (zamiast Departamentu wojskowego). 17 III 1790 powołano Komisariat Wojskowy, któremu powierzono zadania logistyczne i kwatermistrzowskie.
Likwidacja Departamentu wojskowego była naruszeniem rosyjskich gwarancji. Dnia 28 XI 1788 ogłoszono unifikację mundurów i po raz pierwszy wprowadzono oficerskie gwiazdki. Ostatecznie udało się powołać pod broń 65 tys. ludzi. W grudniu 1789 zdecydowano, że pobór rekrutów odbywać się będzie systemem pruskim. Utrzymał się też podział na dywizje: 4 w Koronie i 2 na Litwie. Stworzono 8 brygad (po 12 szwadronów) kawalerii narodowej w Koronie i 2 na Litwie, po 5 pułków straży przedniej, 2 pułki tatarskie i 2 kozackie. Położono nacisk na rozbudowę artylerii, a sejm osobną konstytucją powołał do życia Główną Szkołę Artylerii i Główną Szkołę Inżynierów. Utworzono też formacje tzw. strzelców . Instrukcja wydana dla nich w 1791 roku przypominała raczej program XX-wiecznego szkolenia wojskowego niż XVIII-wieczną taktykę. Etat wojska zatwierdzono dopiero 8 X 1789. Ujednolicono w nim nazwy stanowisk, funkcji i stopni wojskowych . Sejm chcąc utrzymać armię, na początku odwołał się do ofiarności społecznej. Po pół roku uznał to za błąd i obarczył szlachtę i duchowieństwo podatek, przeznaczony później na realizację reformy wojskowej. Nazwano go „ofiarą wieczystą” lub „ofiarą dziesiątego grosza”. Szlachta miała płacić10% swoich dochodów, a duchowieństwo 20%. Uzyskane środki nie wystarczyły jednak na utrzymanie 100-tysięcznej armii. Zredukowano więc ją do 65 tys.
16 kwietnia 1791 r.
Komisja wojskowa zatwierdziła propozycję Tadeusza Kościuszki o reformie artylerii i podziale jej na brygady złożone z baterii (6 dział). Zmian nie zdążono jednak wprowadzić w życie.

INNE REFORMY

19 stycznia 1789 r.
Zlikwidowanie Rady nieustającej przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Był to akt otwartego zerwania z Rosją. Rząd zaczął rządzić samodzielnie i rozszerzył swe pełnomocnictwa. W ramach walki z korupcją postawiono przed sądem podskarbiego koronnego Adama Ponińskiego, by uznać go winnym i wygnać z kraju. Posłom nie można było brać zagranicznych pensji. Zakazano dostaw żywności do armii rosyjskiej i zażądano wycofania wszelkich obcych wojsk z Rzeczypospolitej. Sejm domagał się wycofania wojsk rosyjskich z Ukrainy, a austriackich z Podola.
7 września 1789 r.
Sejm wyłonił Deputację do Ułożenia Formy Rządu, z Adamem Stanisławem Krasińskim na czele, która miała przygotować projekt generalnych zmian ustrojowych.
Listopad – grudzień 1789 r.
W tym roku nastąpił zjazd przedstawicieli 141 miast, pod przewodnictwem Jana Dekerta. Zjazd przyjął opracowany przez H. Kołłątaja memoriał do stanów i króla w sprawie przyznania praw wolnościowych mieszczaństwu. Spotkanie przedstawicieli miast spowodowane było wieściami o rewolucji francuskiej i dążeniu mieszczan do wolności osobistej.
2 XII 1789 r.
Miała miejsce tzw. „czarna procesja”. Był to uroczysty pochód ubranych na czarno mieszczan z prezydentem Janem Dekertem na czele. Złożyli oni memoriał z postulatami nowej regulacji prawnej położenia mieszczan koleino królowi, marszałkowi sejmu i innym dostojnikom Rzeczypospolitej. Zażądano m. in. praw politycznych. Powołano specjalną komisję, która miała rozpatrzyć żądania mieszczan.
1789 r.
Nowa uchwała sejmowa zobowiązała wszystkie parafie do nadsyłania corocznie wojskowo-cywilnym komisjom porządkowym odpisów metryk ślubów, urodzin i zgonów.
29 marca 1790 r.
W toku obrad sejmowych uwidoczniły się rozbieżności co do rozwiązania problemu sojuszu. Król i jego zwolennicy byli za sojuszem z Rosją, który gwarantowałby stopniową reformę państwa. Jednak nowy poseł pruski H. L. Buchholtz zaproponował przymierze z Prusami. Dnia 29 III zostało podpisane przymierze polsko-pruskie. Liczono bowiem na możliwość wzmocnienia Polski ewentualny powrót do obozu prorosyjskiego jako wartościowy sojusznik. Jednak mniemania o zamiarach Prus okazały się błędne, gdyż już w parę miesięcy po zawarciu sojuszu Prusy porozumiały się z Anglią, a dalsze działania „sojusznika” doprowadziły do kolejnego, drugiego już rozbioru Polski.
2 sierpnia 1790 r.
Deputacja do Poprawy Formy Rządu przedłożyła sejmowi „Projekt do formy rządu”. Składał on całe ustawodawstwo w ręce sejmików , proponował wybieralność wszystkich urzędów, wzmacniał rolę senatu, który mógł zawieszać ustawy uchwalone przez izbę poselską do następnej kadencji.
24 marca 1791 r.
Uchwalenie przez Sejm Czteroletni prawa o sejmikach. Ustalono w nim zasady organizacji oraz kompetencji sejmików, a także wykluczenie z nich szlachty – nieposesjonatów. Uznano, że głos będą mieli tylko ci, których roczny dochód przekracza 1000 złp.
18-21 kwietnia 1791 r.
Sejm Wielki uchwalił prawo o miastach, które zaproponowano podczas „czarnej procesji”. Mieszczanie z miast królewskich otrzymali gwarancję nietykalności osobistej, prawo nabywania dóbr ziemskich, dostęp do urzędów, stopni wojskowych i godności duchownych. Uniezależniono od szlachty samorząd miejski, a reprezentantom miast pozwolono na udział w sejmach z prawem głosu doradczego w kwestiach miejskich. Ustawa pozwoliła na uproszczenie drogi do nobilitacji mieszczan, znosząc przy tym dawne prawa zabraniające szlachcie pracy i działalności publicznej w miastach. Pojawiły się również zarządy miast – magistraty – jako władze samorządowe. Ustawa o miastach powierzała magistratom zarząd miast mniejszych. Miastami większymi zarządzał natomiast magistrat złożony z prezydenta i radnych. Magistraty reprezentowały miasta, zarządzały majątkiem i kasą miejską, posiadały uprawnienia porządkowo-policyjne i w ograniczonym zakresie sprawowały sądownictwo. Dzięki tej ustawie na najbardziej zasłużonych mieszczan czekały nobilitacje, czyli przyjęcie do szeregów „dobrze urodzonych”.

KONSTYTUCJA 3 MAJA, 1791 R.

Konstytucja 3 maja została uchwalona podczas obrad Sejmu Wielkiego. Głównymi autorami konstytucji byli Stanisław August Poniatowski, Ignacy Potocki i Hugo Kołłątaj. Ustawa ta miała wiele cech zamachu stanu:
- zmniejszony o 2/3 z powodu ferii świątecznych, przygotowany po części wcześniejszym zaprzysiężeniem zespół poselski uchwalił Konstytucję;
- okolice Zamku Królewskiego, gdzie obradował sejm, pełne były wojska;
- lud Warszawy zapełniał ulice, a obradom przysłuchiwało się wiele mieszczan.
Konstytucja majowa nie wprowadzała, jak amerykańska, równości praw obywateli. Prawa polityczne miała nadal szlachta, która posiadała majątek. Ustawa usprawniła rządy w państwie, dzieląc władzę na prawodawczą (sejm), wykonawczą (Straż Praw ) i sądowniczą (sądy pierwszej instancji). Odtąd uchwały miały zapadać większością głosów. Ministrowie byli wybierani do Straży Praw przez króla spośród najwyższych urzędników państwowych. Sejm miał możliwość usunięcia ich poprzez wotum nieufności. Wprowadzono odpowiedzialność członków rządu przed sejmem. Straż Praw przejmowała nadzór nad wszystkimi urzędami za pośrednictwem komisji wielkich . Ograniczono artykuły henrykowskie i wprowadzono dziedziczność tronu saskiej dynastii Wettinów. Zmniejszono znaczenie sejmików . Ograniczono również prawa tzw. gołoty szlacheckiej (nie posiadającej ziemi). Konstytucja znosiła również liberum veto, wolną elekcję i podział na Koronę i Litwę. Polska stała się odtąd jednolitym państwem, monarchią konstytucyjną. Jednym z postanowień było również złamanie zasady nieingerencji państwa w sprawy chłopów. Zostali oni wzięci pod opiekę, lecz tylko w zakresie, że wszelkie układy zawierane między nimi i dziedzicami nie mogły być samowolnie zmieniane. Zagwarantowano też wolność osobistą przybywającym do kraju osadnikom. W całym kraju jako język urzędowy wprowadzono język polski. W ustawie religia katolicka została określona jako panująca, przy jednoczesnym zapewnieniu równości i opieki prawnej innym wyznaniom.
Konstytucja spotkała się z bardzo żywym oddźwiękiem w całym świecie. Wzbudziła wiele entuzjazmu u np. Tomasza Payna (współtwórca rewolucji amerykańskiej), Emmanuela Sieyèsa (autor utworu „Co to jest stan trzeci”) i Edmunda Burke’ego, który chwalił Konstytucję.
Konstytucja 3 maja miała stać się podstawą do przeprowadzenia fundamentalnych reform. Została jednak obalona przez konfederację targowicką (zainspirowaną przez Katarzynę II) podpisaną w kwietniu 1792 r. Rozpoczęła się wojna o obronę Konstytucji. Polska odniosła kilka zwycięskich bitew np. pod Zieleńcami czy Dubienką. Wojna jednak nie zakończyła się tryumfem Rzeczpospolitej. Król, chcąc ratować swój tron, przystąpił do Targowicy i nakazał zakończenie działań wojennych.