Charakterystyka średniowiecza

Średniowiecze termin określający epokę historii i kultury europejskiej od końca starożytności (V w.) Do XV w.; podział ten wprowadzili humaniści włoscy XV-XVI w., którzy uformowali wyobrażenie „wieków średnich” (media aetas) jako mrocznego okresu, oddzielającego czasy im współczesne od świetnej epoki starożytności; periodyzację tę spopularyzował Ch. Keller (Cellarius) w XVII w. Za umowną granicę między epoką starożytności i średniowiecza przyjmuje się, z punktu widzenia kultury i filozofii, rok 529 - datę zamknięcia Akademii Platońskiej przez cesarza Justyniana I Wielkiego, z punktu widzenia historii politycznej zaś - upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego (476). Określenie granic końca epoki średniowiecza jest utrudnione przez nierównomierność rozwoju kultury w różnych obszarach., np. XV w. we Włoszech to już pełnia odrodzenia, we Francji - raczej faza przejściowa między średniowieczem a renesansem, a w krajach środkowowschodniej Europy - jeszcze okres dominacji średniowiecznej formacji kulturowej.

Periodyzacja.
W dziejach wieków średnich Zachodu zazwyczaj wyodrębnia się średniowiecze wczesne (koniec V-koniec X w.) oraz dojrzałe, które rozpoczęło się u progu 2. tysiąclecia, a szczytowy rozwój przeżywało w XII-XIII w., przypadało więc w zachodniej Europie na czasy rozkwitu feudalizmu; okres od XIV w. przyjmuje się za schyłek średniowiecza, a zarazem początek formowania się nowego systemu kultury. Dojrzałe średniowiecze - sprzyjające kształtowaniu się państw i narodów, wypełnione zmaganiami odrodzonego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego z papiestwem o sprawowanie uniwersalnej władzy nad światem chrześcijańskim, będące areną ekspansji mieszczaństwa i kultury miejskiej, rozsadzających z wolna hierarchiczny porządek społeczny, rozdzierane sprzecznymi tendencjami niemal we wszystkich dziedzinach życia - stało się okresem umocnienia duchowej jedności świata zachodniego i ostatecznego wykrystalizowania się uniwersalnej kultury. Wyrosła ona z przyswojonych i swoiście przetworzonych źródeł starożytności grecko-rzymskiej, zespolonych z tradycją chrześcijańską.

Średniowiecze i chrześcijaństwo.
Zachodniego średniowiecza nie można oderwać od dziejów chrześcijaństwa, mającego instytucjonalne oparcie w Kościele i w poważnym stopniu kształtującego uniwersalistyczne oblicze ówczesnej kultury. Po edykcie mediolańskim (314) kolejnym momentem przełomowym było powstanie (754) Państwa Kościelnego. W ciągu dalszych wieków, mimo dramatycznych wstrząsów i pęknięć wewnętrznych (m.in. 1054 schizma wschodnia, ruchy heretyckie, niewola awiniońska papieży, wielka schizma na Zachodzie), Kościół stawał się potęgą nie tylko religijną, ale również kulturalną, ekonomiczną i polityczną, mającą ogromny wpływ na kształtowanie mentalności zbiorowej i kultury średniowiecznej. Istotna rola przypadła ruchowi monastycznemu, przeszczepionemu na Zachód z południowo-wschodnich obrzeży Morza Śródziemnego (Egipt, Syria, Palestyna). Po okresie rozwoju wczesnych orientacji monastycznych (z wyraźną dominacją monastycyzmu iroszkockiego w V-VIII w.) zdecydowaną przewagę osiągnęli benedyktyni, których duchowość wywarła silny wpływ na kulturę średniowiecza; później znaczne zasługi w rozwoju kultury położyli cystersi; w XIII w. dzieło upowszechniania założeń wiary, nauki i kultury podjęły zakony żebrzące, gł. dominikanie oraz franciszkanie.

Duchowość średniowiecza.
Chrześcijaństwo stało się czynnikiem spajającym kulturę duchową europejskiego średniowiecza; u jej podstaw znajdowała się powaga Pisma Świętego (Starego Testamentu i Nowego Testamentu) oraz tradycja Kościoła (m.in. patrystyka), inspirująca wprost zainteresowania teologiczne objawionymi prawdami wiary, a pośrednio mobilizująca także do badań stworzonej natury (filozofia, przyrodoznawstwo). W pierwszej fazie kultury średniowiecza (V-XII w.) pod wpływem augustynizmu dominowało przekonanie o potrzebie tworzenia jednej „mądrości chrześcijańskiej”, w której nie odróżniano wyraźnie problemów teologicznych i filozoficznych oraz starano się rozstrzygać wszystko samym autorytetem biblijnym. Starożytność chrześcijańska i wczesne średniowiecze było zdominowane przez neoplatonizm, który występował gł. w 3 odmianach: 1) sformułowanej przez św. Augustyna, przejętej potem np. przez św. Anzelma z Canterbury; 2) odczytanej z pism Pseudo-Dionizego; 3) sformułowanej przez Boecjusza, przeżywającej rozkwit w XII w. w tzw. szkole chartryjskiej. Istotne przekształcenie kultury średniowiecza zaczęło się dokonywać w XII w., najpierw pod wpływem dyskusji nad rolą rozumu i tworzonej przezeń filozofii, utożsamianej z logiką w rozstrzyganiu problemów wiary; pod wpływem św. Anzelma z Canterbury precyzował się kształt scholastyki, opartej na harmonii rozumu i wiary oraz swoistej autonomii filozofii i teologii; drugim ważnym czynnikiem była poszerzona recepcja antyku (renesans XII-wieczny), w której szczególną rolę odegrały docierające do Europy na przeł. XII i XIII w. pisma Arystotelesa, oddziałujące wraz z komentarzami autorów arabskich (gł. Awicenny i Awerroesa: arabska filozofia średniowiecza); pod wpływem arystotelizmu, przyjmowanego początkowo w eklektycznym związku z poglądami neoplatońskimi (Wilhelm z Owernii, św. Albert Wielki; szkoła oksfordzka), sformułowano na nowo metafizyczny problem bytu (św. Tomasz z Akwinu, tomizm). W ramach filozofii średniowiecza uprawiano wszystkie główne dyscypliny filozoficzne, ze szczególnym uwzględnieniem metafizyki - toczył się spór o powszechniki (uniwersalia), dyskutowano zagadnienie dowodu na istnienie Boga, problem różnicy istnienia (egzystencja) i istoty w bycie jednostkowym; w ramach teologii wypracowano bardziej spekulatywne podejście do badanych prawd wiary. Od początku średniowiecza kształtowały się rozmaite nurty ascetyczno-mistyczne: tradycyjna szkoła benedyktyńska (św. Grzegorz Wielki, Jan de Fecamp) i kartuska (Guigo II), afektywna mistyka cysterska (św. Bernard z Clairvaux) i franciszkańska (św. Bonawentura), symbolizm wiktorynów, spekulatywna mistyka dominikańska w odmianie realistycznej (św. Tomasz z Akwinu) i neoplatońskiej (Mistrz Eckhart), praktyczna „devotio moderna” (Tomasz Kempis). Zarówno opór autorów nurtu augustyńskiego przed nową orientacją metafizyczną w duchu tomizmu, jak i obawa teologów przed radykalną orientacją awerroistyczną, doprowadziły do potępień tez awerroistycznych i tomistycznych w 1277, co z kolei wywołało załamanie środowisk uniwersyteckich, wyrażające się w słabościach schyłkowej scholastyki (ograniczenie się do analiz formalnych), nowej orientacji ascetycznej (m.in. dominacja uczucia nad rozumem) i ogólnym kryzysie kultury XIV-XV w. (m.in. rezygnacja z ujęć teoretycznych na rzecz samej praktyki).

Książka w średniowieczu.
Podstawowym narzędziem pracy oraz źródłem wiedzy intelektualisty w średniowieczu była książka. Początkowo księgi spisywano gł. w klasztornych skryptoriach, z czasem też w powstających w miastach wyspecjalizowanych warsztatach kopistów oraz na uniwersytetach i w kancelariach monarszych. Główną formą średniowiecznej książki był kodeks. Pisano na pergaminie lub papierze, który pojawił się w Europie około połowy XII w. za pośrednictwem Arabów, a rozpowszechnił się zwł. w XIV stuleciu. Książki średniowieczne były bogato zdobione. Ze szczególnym pietyzmem wykonywano wielobarwne inicjały. Pasy otaczające tekst, tzw. bordiury, pokrywano motywami roślinnymi, zwierzęcymi lub małymi kompozycjami figuralnymi o skomplikowanej niekiedy symbolice. Głównym elementem zdobniczym były niewielkie malarskie kompozycje zw. miniaturami lub iluminacjami. W XV w. pojawiła się tzw. książka blokowa lub ksylograficzna. Wkrótce jednak nadeszła era książki drukarskiej (J. Gutenberg, ok. 1440); książki wydrukowane do końca XV w. nazywamy inkunabułami.Zob.