Historia rodu Labdakidów i charakterystyka Antyku

Historia rodu Labdakidów

Edyp, przybrany syn króla i królowej Koryntu, odwiedzając wyrocznię delficką usłyszał, że zabije ojca i ożeni się z własną matką. Nie znając swej przeszłości sądził, że władcy Koryntu są jego prawdziwymi rodzicami. Chcąc uciec przeznaczeniu, opuszcza Korynt na zawsze. Na jednej z dróg zabija człowieka nie wiedząc, że był to Lajos, jego ojciec. Przybywa do Teb, gdzie rozwiązuje zagadkę straszliwego sfinksa i uwalnia od niego miasto. Zostaje królem Teb i żeni się z wdową po Lajosie, własną matką. Ma z nią dwóch synów - Eteoklesa i Polinika oraz dwie córki - Antygonę i Ismenę. Gdy odkrył prawdę o sobie, oślepił się i opuścił Teby. Dwaj synowie, na których spadł obowiązek rządzenia państwem, nie mogli pogodzić się ze sobą i Eteokles zmusił brata do opuszczenia miasta. Ten, pragnąc zemsty, udał się do Argos i doprowadził do najazdu wrogich Tebom sąsiadów. W czasie walki bracia stoczyli śmiertelny pojedynek i obaj polegli. Napaść odparto, królem Teby został Kreon, brat królowej. Nakazał pogrzebać z honorami Eteokla, który zginął w obronie ojczyzny, zaś ciało zdrajcy Polinika pozostawić nie pochowane na pastwę psom i sępom. Tę decyzję Kreona poznajemy z rozmowy Antygony z Ismeną, rozmowy, która rozpoczyna akcję tragedii. Obie siostry wiedzą, że kto nie usłucha nakazu Kreona, temu grozi śmierć. W imię praw boskich i miłości siostrzanej Antygona postanawia pogrzebać ciało brata. Rezygnuje z pomocy siostry, która owładnięta strachem, chce odwieść ją od tego zamiaru. Antygona złamała rozkaz Kreona i została skazana na śmierć. Najbardziej istotny w utworze jest konflikt, czyli starcie się dwu przeciwstawnych racji. Argumenty Kreona, uzasadniające jego rozkaz, wydają się być słuszne. Czując się odpowiedzialnym za kraj, którym rządzi, wie że zdrajca musi być ukarany i że o tej karze muszą wiedzieć wszyscy. Antygona natomiast nie decyduje się na bunt przeciwko prawom boskim i wybiera mniejsze zło, czyli bunt przeciwko prawu Kreona. Utwór ten jest ostrzeżeniem, jest rozwinięciem stwierdzenia, że "pycha przychodzi przed upadkiem" (Stary Testament - "Księga Rodzaju"). Pycha gubi człowieka.

Pieśń o Rolandzie

"Pieśń o Rolandzie" jest utworem parenetycznym. Ten epicki poemat opisuje wyprawę wojenną Karola Wielkiego, władcy Franków, do Hiszpanii zajętej przez niewiernych - Saracenów. Opisane jest w nim zwycięstwo nad poganami, zdobycie Hiszpanii i tragiczna klęska tylnej straży armii, która w trakcie powrotu do Francji została zdradziecko zaskoczona i po bohaterskiej walce wycięta. Zginął wówczas kwiat rycerstwa, w tym hrabia Roland - bohater poematu, kuzyn władcy. Cechy rycerza Rolanda:
- odważny - podejmuje walkę z silniejszym nieprzyjacielem;
- dba o honor - nie zadął w róg w obawie przed posądzeniem go o tchórzostwo;
- religijny - wierzy w Boga, który zabierze jego towarzyszy do raju;
- przyjaciel;
- patriota - umierając, chce widzieć Francję;
- walczy w imię wiary chrześcijańskiej - nienawidząc pogan, walczy w sposób okrutny i bezwzględny.
Utwór jest arcydziełem gatunku "pieśni o czynach" powstających już przed XI wiekiem i tworzonych przez tzw. truwerów.

Bogurodzica

"Bogurodzica" jest to najstarsza polska pieśń religijna. Jej najdawniejszy przekaz pochodzi z 1407 r., ale czas powstania jest sporny. Analiza tekstu, budowy stroficznej i języka pozwala stwierdzić, że pochodzi ona z XIII w.
Treścią pierwszej strofy jest modlitwa do Matki Boskiej o wstawiennictwo do Jej Syna. W drugiej natomiast strofie podmiot zbiorowy zwraca się do Chrystusa, aby przez wzgląd na Jana Chrzciciela zapewnił ludziom pobożne
(dostatnie) życie na ziemi i zbawienie wieczne po śmierci:
"A na świecie zbożny pobyt / Po żywocie rajski przebyt".
Obok treści, historyka literatury może interesować interpretacja pieśni, poznajemy bowiem światopogląd człowieka średniowiecza, który charakteryzują: postawa teocentryzmu i ascetyzmu. Interesująca jest również kompozycja pieśni, nacechowana symbolicznie.
Główną postacią i adresatką utworu jest Matka Boska - Oblubienica, Pośredniczka. Występują też w tekście inne osoby: Chrystus, Bóg i Jan Chrzciciel. Wszystkie te postacie tworzą symboliczną w średniowieczu liczbę cztery, odnoszącą się do kwadratu cnót: męstwa, sprawiedliwości, umiarkowania i roztropności.
Obie zwrotki kończy pełniący funkcję refrenu zwrot
"Kyrie eleison – Kyrie eleison",
tzn. Panie, zmiłuj się. To wezwanie jest przyjęte z liturgii łacińskiej (ale pochodzi z greckiego). "Bogurodzica" zdumiewa kunsztowną budową, wysokim poziomem artystycznym
tekstu literackiego i melodii wiersza. W pieśni są stosowane rymy wewnętrzne i końcowe, które cechuje powtarzalność formy gramatycznej, np. "popyt - przebyt". Zastosowano wiersz średniowieczny, nazywany zdaniowo - rymowy, ponieważ w każdym wersie zamyka się zdanie pojedyncze lub jednorodny człon zdaniowy. Każdy wiersz jest wypowiedziany z intonacją wznoszącą się lub opadającą.
"Bogurodzica" jest zabytkiem języka staropolskiego, językoznawców interesują więc archaiczne formy gramatyczne i leksykalne.

Archaizmy leksykalne

"zwolena" - wybrana,
"dziela" - dla,
"jąż" - którą,
"jegoż" - o co,
"zbożny" - dostatni lub pobożny,
"przebyt" - bytowanie, przebywanie.

Archaizmy fleksyjne

"Bogurodzica Dziewica Maryja" - forma mianownika l.p. w funkcji wołacza,
który współcześnie brzmi: Bogurodzico Dziewico Maryjo! "Bogurodzica" dziś
Bogarodzica - w staropolskim języku celownik zamiast dzisiejszego
dopełniacza.
"Bożyc" - wołacz od wyrazu Bożyc - syn Boga.
"Bożycze" - forma wołacza, Bożycu.
"Zyszczy, spuści "- 2 osoba l.p. trybu rozkazującego z końcówką -y, -i.
Te formy rozkaźnika zaniknęły w XIII w. Obok nich występują dzisiejsze, nowsze formy zakończone na spółgłoskę, np. usłysz.
"Bogiem sławiena" - przez Boga sławiona. Staropolska struktura gramatyczna
bezspójnikowa - "sławiena" kim? Bogiem, dzisiejsza forma spójnikowa -
wsławiona przez kogo?
"Gospodzina" - biernik od gospodzin, jest to forma nowsza.
Archaizmy fonetyczne
"Krzciciela" - dzisiejsze Chrzciciela, a więc "K" przeszło w "Ch". Ta oboczność spółgłoskowa zachowała się w gwarze góralskiej do naszych czasów.
"Sławiena" - dzisiejsze sławiona. W wyrazie tym obserwujemy brak przegłosu (oboczności "e" - "o"). Niektórzy językoznawcy widzą tu wpływ języka czeskiego

Archaizmy słowotwórcze

W wyrazie "bożycze" wyróżnić można wyraz zasadniczy - podstawowy Bóg i cząstkę słowotwórczą -ycz, -ic, a więc "bożyc" - syn Boga. Cząstkę tę
dodawano w języku ruskim do imienia ojca na określenie syna, tzw. otczestwo.
Wyraz "Gospodzina" mówi również o wpływach Rusi na język staropolski, pochodzi on bowiem od słowa "gospod" - pan.

Archaizm składniowy

"Twego dziela" - dla Twego. "Dziela", podobnie jak znany dzisiaj przyimek
"dla", w języku staropolskim stało zawsze po wyrazie rządzonym.
"Bogurodzica" jest nie tylko najstarszą polską pieśnią religijną, ale także pierwszą pieśnią Maryjną. W dawnych wiekach była pieśnią bojową i hymnem narodowym. Jan Długosz mówi, że jako pieśń bojowa rozbrzmiewała na polach Grunwaldu przed bitwą. Śpiewało ją także rycerstwo polskie przed bitwą pod Warną.

Legenda o świętym Aleksym

W "Legendzie o świętym Aleksym" (druga połowa XV w.) dominują motywy ascezy. O artystycznych walorach utworu decyduje między innymi jego epicki charakter z wyraziście naznaczonym narratorem. W utworze przedstawione zostało pełne niezwykłości życie bohatera, który osiąga świętość na drodze umartwień i rezygnacji z uroków materialnego świata.

ANTYK

Literatura starożytna stała się wzorem wszystkich późniejszych prądów artystycznych i na długie wieki określiła europejskie kanony piękna. Uznano ją za wzór doskonały - klasyczny.
Literaturę grecką można podzielić na cztery okresy, biorąc pod uwagę gatunek literacki dominujący w danym czasie:
- epika (VIII wiek p.n.e.)
- liryka (VII-VI wiek p.n.e.)
- dramat (V wiek p.n.e.)
- epigramat (III wiek p.n.e.)

Gatunki literackie pochodzące ze starożytności

epopeja - "Iliada" i "Odyseja" Homera (epopeje greckie), "Eneida" Wergiliusza (epopeja rzymska) - utwór epicki, pisany wierszem lub prozą, ukazujący wszechstronnie i szczegółowo życie narodu (społeczeństwa) w przełomowym momencie historycznym; charakterystyczne jest wprowadzenie bogatego tła obyczajowego, realizm przedstawienia, wielowątkowość akcji pozwalająca ogarnąć wiele środowisk i odzwierciedlić wszechstronnie życie społeczeństwa;

anakreontyk - lekki i pogodny w nastroju utwór poetycki głoszący pochwałę beztroskiego życia, wina, sztuki i miłości, uroków mijającej chwili; nazwa wywodzi się od Anakreonta z Teos (VI - V w. p.n.e.);

epigramat - zwięzły utwór poetycki, na ogół dowcipny, cechujący się aforystycznością ujęcia i wyrazistością pointy, często o charakterze niespodzianki, kontrastu lub paradoksu;

hymn - pieśń błagalna lub/i narracyjna, zawierająca pochwałę bóstwa, legendarnych bohaterów, upersonifikowanych zjawisk lub idei, utrzymywana w stylu wzniosłym, na ogół rozwijająca się wg schematu przemówienia, poczynając od apostroficznego zwrotu na początku; autorzy hymnu przemawiają w imieniu pewnej zbiorowości, snują rozważania moralne, niekiedy wyznania osobiste;

pean - (pieśń ku czci Apollina), pieśń pochwalna, dziękczynna, czasem zwycięska, pełna patosu;

dytyramb - pieśń pochwalna, pierwotnie w starożytnej Grecji śpiew obrzędowy na cześć Dionizosa, w okresie późniejszym (VI - V w. p.n.e.) utwór liryczny, z którego wywodzą się tragedia i komedia antyczna;

pieśń - gatunek liryczny, wywodzący się ze starożytnych pieśni obrzędowych, śpiewanych przy akompaniamencie muzyki; pieśń cechuje uproszczenie budowy, prosta składnia, układ stroficzny, występowanie refrenów;

tragedia - gatunek dramatu, w którym są przedstawione dzieje bohaterów skazanych nieuchronnie na niepowodzenie, uwikłanych w konflikt dwóch racji, nie dających się pogodzić (np. konflikt prawa boskiego i prawa państwowego w "Antygonie" Sofoklesa); bohaterowie uświadamiają sobie tę nieuchronność, przenikając zarazem istotę swego losu; nie rezygnują jednak ze swoich dążeń; tragedia była gatunkiem wysokiego, wzniosłego stylu, cechowało ją bogactwo figur stylistycznych; tragedia wywodzi się z obrzędowych dytyrambów na cześć Dionizosa;

mit - opowieść o stałej warstwie fabularnej, wyrażającej wierzenia danej społeczności. Mit wyraża emocje - najczęściej zbiorowe, np. lęk, niepokój, podniecenie, radość. To, co niejasne, chwiejne, nieokreślone, otrzymuje wyraz i kształt w opowiadaniu mitycznym; np. przemienność pór roku zostaje przekształcona w barwną fabułę i uzyskuje motywację przyczynową w postaci bóstw uosabiających siły przyrody. Dzięki mitycznym formom myślenia to, co niejasne, zostaje wyjaśnione i przybliżone. Mity pełniły funkcje poznawcze umożliwiając interpretację zjawisk przyrody; światopoglądowe – jako podstawa wierzeń religijnych; sakralne - poprzez powiązanie z kultem bóstw i rytualnych obrzędów. Głównymi bohaterami mitów są bogowie, demony i herosi, tj. ludzie obdarzeni nadprzyrodzonymi właściwościami, półbogowie (niekiedy zrodzeni ze związku bóstwa i człowieka). Mit tworzy świętą przestrzeń - miejsce, na którym żyją bogowie (np. Olimp).

Podziału literatury dokonał Arystoteles, dzieląc ją na:
epikę - epopeja (Grecy); przypowieść (parabola) i saga rodzinna (dwa gatunki z Biblii) - w epice charakterystyczne jest występowanie fabuły wraz z narratorem;

dramat - tragedia (Grecy), komedia (Grecy), dialog filozoficzny (Biblia) - w dramacie charakterystyczny jest dialog przeznaczony do wystawienia na scenie;

liryka - pieśń (Horacy-Grecy), dytyramb (Grecy), hymny (Grecy), pean
(Grecy), epigramat (Grecy), anakreontyk (Grecy), psalm i tren (Biblia).