Antyk - omówienie epoki

I. Informacje ogólne

Nazwa antyk pochodzi od łacińskiego słowa antiquus i oznacza dawny. Za początek antyku (inaczej starożytności) przyjmuje się przełom wieków IX i VIII p.n.e., za koniec - okres pomiędzy IV a VI wiekiem n.e., najczęściej rok 476, czyli datę upadku cesarstwa Zachodniorzymskiego. Dziś nazwy antyk używa się głównie do określenia cywilizacji i kultury greckiej i rzymskiej. Cała starożytność dzieli się na dwie grupy: antyk mityczny, zdominowany przez Greków oraz antyk chrześcijański, zdominowany przez Rzymian.

II. Kultura antyczna

Kultura antyczna wywarła ogromny wpływ na kulturę europejską, szczególnie w zakresie filozofii, myśli politycznej, prawa, sztuki, literatury i kanonów piękna. Starożytna Grecja jest kolebką europejskiej sztuki i cywilizacji. Na dokonaniach i wiedzy antycznych twórców opierają się wszystkie późniejsze epoki w dziejach ludzkości. Kultura starożytna była uporządkowana i harmonijna, kładziono nacisk na prostotę, rytmiczność i doskonałość.

1. Filozofia

Filozofia znaczy umiłowanie mądrości. Filozofia narodziła się w starożytnej Grecji ok. V w. p.n.e. dzięki Talesowi z Miletu. Tales i jego następcy, zwani filozofami przyrody, próbowali poznać i zrozumieć naturalne prawa rządzące przyrodą. Wśród filozofów przyrody jest Heraklit z Efezu, twórca twierdzenia „wszystko płynie”.

Jednym z najlepiej znanych starożytnych filozofów jest Sokrates, Ateńczyk żyjący w latach 469 – 399 p.n.e. Sokrates uznawany jest za twórcę humanizmu, pierwszy bowiem postawił w centrum zainteresowania człowieka i jego rozum. Sokrates dokonał przełomu w filozofii greckiej, odrzucając uznawany przez filozofów przyrody empiryzm (czyli poznawanie świata zmysłami) i w swych rozmyślaniach kierując się racjonalizmem, czyli teorią, że rozum i intelekt stanowią główne źródło ludzkiego poznania. Uczniem Sokratesa i kontynuatorem jego myśli jest inny wybity filozof, Platon.

W filozofii starożytnej możemy wyróżnić kilka szkół, z których każda opierała swój światopogląd na innym założeniu. Stoicyzm zalecał zachowanie spokoju wewnętrznego, opanowanie i harmonię ducha jako drogę do szczęścia. Sceptycyzm, zaprzeczając możliwości jakiegokolwiek poznania, głosił postawę całkowitej obojętności. Cynicy za najwyższe cnoty ludzkie uważali umiar, wstrzemięźliwość i nie przywiązywanie wagi do przedmiotów materialnych. Epikurejczycy natomiast głosili, że jedynym dobrem jest przyjemność, a szczęście można osiągnąć tylko życiem pozbawionym przykrości, za to pełnym radości i rozkoszy.

2. Literatura

Literatura starożytna stała się wzorem wszystkich późniejszych prądów literackich i na długie wieki określiła europejskie kanony piękna. W antyku narodziły się: liryka, epika i dramat. Źródło ma tutaj też m.in. poezja tyrtejska (zagrzewająca do walki).

Mitologia grecko-rzymska dała (obok Biblii) podstawy całej europejskiej literaturze. Mitologia to zbiór mitów, czyli opowieści o wierzeniach starożytnych Greków.

Podział mitów:
* mity teogoniczne - mówią o życiu i losach bogów,
* mity kosmogoniczne - opowiadają o powstaniu świata,
* mity antropogeniczne - mówią o powstaniu człowieka,
* mity genealogiczne - przedstawiają historie najsławniejszych rodów.

Funkcje mitów:
- poznawcze - dzięki mitom ludzie wyjaśniali pewne niezrozumiałe zjawiska przyrody, np. burze z piorunami, następstwo pór roku,
- światopoglądowe - mity, które były podstawą wierzeń religijnych,
- sakralne - mity, które przedstawiały wzorce rytualnych obrzędów i nakazywały czcić bogów.

Do najsławniejszych mitów greckich należą: mit o Ikarze, mit o narodzinach świata, o Demeter i Korze, o Syzyfie, o Heraklesie. Pewne mitologiczne wyrażenia i związki frazeologiczne na stałe weszły do naszego języka.

Epos to najstarszy znany gatunek literacki. Za twórcę eposu uznaje się pierwszego poetę greckiego, Homera. Jest on autorem najsłynniejszych antycznych epopei – „Iliady” i „Odysei”. „Iliada” opowiada historię wojny trojańskiej. „Odyseja”, jako kontynuacja „Iliady”, opisuje losy jednego z jej bohaterów, króla Itaki Odyseusza, po zakończeniu wojny.

Obok Homera w Starożytności tworzyło wielu wybitnych poetów i pisarzy. Do najbardziej znanych należą: Horacy – liryk i satyryk rzymski, Safona – poetka z wyspy Lesbos oraz Anakreont – twórca poezji miłosnej i biesiadnej.

W antyku narodził się i osiągnął doskonałość teatr i, co za tym idzie, dramat. Teatr wywodzi się ze starożytnej tradycji religijnej – Wielkich Dionizji, uroczystości na cześć boga wina, Dionizosa, a jego początki sięgają VI w. p.n.e. Aktorzy w starożytnym teatrze nosili maski, które zaznaczały charakter granej postaci i buty na koturnach, aby publiczność mogła ich dobrze widzieć. Postacie kobiece grali młodzi mężczyźni. W przedstawieniu brało udział najwyżej trzech aktorów oraz chór.

Teatr był podzielony na trzy gatunki:
* tragedia – opowiadała o rzeczach poważnych, dramatach, konfliktach moralnych i religijnych,
* komedia – lżejsza niż tragedia, mówiła o rzeczach mniej istotnych, miała zwykle szczęśliwe zakończenie,
* farsa – prześmiewcza, ironiczna opowieść, najczęściej o życiu politycznym w państwie.

Doprowadzenie teatru antycznego do doskonałości zawdzięczamy trzem wielkim dramatopisarzom: Ajschylosowi, Sofoklesowi i Eurypidesowi. Wprowadzili oni do teatru drugiego i trzeciego aktora i ustanowili obowiązujące jeszcze wiele wieków później zasady kompozycji dramatu, np.:
- zasadę trzech jedności: czasu (akcja trwała maksymalnie 24 godziny), miejsca (akcja rozgrywała się w jednym miejscu) i akcji (dramat obejmował tylko jeden wątek),
- maksymalnie trzech aktorów (tylko mężczyźni),
- tragiczny konflikt bohatera lub bohaterów,
- brak scen zbiorowych,
- występowanie chóru,
- zasadę decorum, czyli pisanie tragedii wysokim stylem,
- katharsis, czyli dosłownie duchowe oczyszczenie – miał to być cel teatru.

Do najbardziej znanych starożytnych greckich tragedii należą: „Antygona” i „Król Edyp” Sofoklesa, „Prometeusz w okowach” Ajschylosa oraz „Hekabe” Eurypidesa.

3. Religie antyku

Religia starożytnej Grecji była religią politeistyczną, czyli wielobóstwem. Opierała się na mitologii, skąd czerpano wiedzę o bogach i ich życiu. Religia Greków była antropomorficzna – bogów wyobrażano sobie w postaci ludzi, wiecznie młodych i pięknych.

Każdy z bogów miał pieczę nad jedną lub kilkoma określonymi dziedzinami ludzkiego życia:
* Zeus – władca bogów i ludzi,
* Atena – bogini mądrości,
* Hades – bóg podziemi - krainy zmarłych,
* Apollo – bóg piękna i sztuki, przewodnik muz,
* Posejdon – bóg mórz i oceanów,
* Afrodyta – bogini miłości,
* Ares – bóg wojny,
* Dionizos – bóg wina,
* Demeter – bogini płodności.

Bogom składano ofiary ze zwierząt lub owoców, przed wypiciem wina ulewano też trochę na ich cześć – były to tzw. libacje.

Starożytni wyznawali również wiarę w życie wieczne po śmierci. Warunkiem owego życia był pochówek zgodny z ustalonymi obrzędami. Dlatego tak ważną rolę w antycznych dziełach odgrywa fakt godnego chowania zmarłych („Iliada”, „Antygona”, mit o Syzyfie), bez niego bowiem nie można było cieszyć się życiem pozagrobowym w Hadesie.

Religię tę po podbiciu Grecji przejęli Rzymianie. Zmienili oni imiona bogów z greckich na rzymskie i czcili ich wzorem Greków.

Epoka antyku to również czas narodzin chrześcijaństwa. Chrześcijaństwo wywodzi się z judaizmu – pierwszej religii monoteistycznej, czyli czczącej jednego Boga. Zarówno chrześcijaństwo, jak i judaizm opierają się na Biblii.

4. Biblia

Biblia, inaczej Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, to zbiór siedemdziesięciu trzech ksiąg religijnych judaizmu, chrześcijaństwa i islamu. Jest to najlepiej znana księga na świecie. Tłumaczona była na około tysiąc dwieście języków i funkcjonuje już ponad trzy tysiące lat. Na biblijnych wartościach opiera się ogromna część całej późniejszej kultury i literatury europejskiej. Uniwersalizm Biblii i jej ponadczasowa wymowa od wieków inspiruje artystów, w tym malarzy i pisarzy.

Stary Testament składa się z czterdziestu sześciu ksiąg. Powstał między XII a II wiekiem p.n.e. w języku hebrajskim, aramejskim i greckim. Zawiera tzw. Pięcioksiąg Mojżeszowy, czyli Torę – świętą księgę judaizu. Stary Testament rozpoczyna się Księgą Rodzaju (Genesis), mówiącą o stworzeniu świata i człowieka oraz Księgą Wyjścia (Exodus), opowiadającą historię wygnania człowieka z Raju. Zawarta jest tu również historia Mojżesza i jego rodu.

Nowy Testament składa się z dwudziestu siedmiu ksiąg. Powstał między I a II wiekiem n.e. w języku greckim. Zawiera cztery Ewangelie: Mateusza, Marka, Łukasza i Jana, a także Dzieje Apostolskie, Listy apostolskie i Apokalipsę św. Jana. W Nowym Testamencie zawartych jest wiele gatunków literackich, m.in. przypowieść. Przypowieści biblijne są powszechnie znane, do najpopularniejszych należą: przypowieść o synu marnotrawnym, o dobrym pasterzu, o miłosiernym samarytaninie.

Biblia tłumaczona jest na niemal wszystkie języki świata. Najstarszy jej przekład to Wulgata – tłumaczenie na język łaciński dokonane przez św. Hieronima. Grecki przekład Pisma Świętego nazywa się Septuaginta.