Literatura ludowa

Piśmiennictwo samorodne, amatorskie, środowiskowe, tworzące chłopski, wiejski nurt literatury pol. stanowiło zalążkową formę piśmienniczą w kulturze typu lud., zdominowanej przez ustny obieg słowa ( folklor); literatura lud. poświadczana już w latach 30. XIX w., wykrystalizowana na przeł. XIX i XX w., swoje apogeum osiągnęła w latach 30. 60. XX w.; w dobie pouwłaszczeniowej była formą przekazywania samowiedzy warstwy chłopskiej, wyrazem dążeń emancypacyjnych, edukacyjnych oraz społ. aspiracji środowisk chłopskich; w II Rzeczypospolitej ukształtowała się grupowa świadomość pisarzy lud., którzy identyfikowali się jako zbiorowość mająca własną historię polit. i artyst. (Związek Literatów Lud., zał. 1933; czasopismo "Wieś Jej Pieśń", wyd. 1933 34; Stow. Twórców Lud., zał. 1968 w Lublinie).

Istniały różne koncepcje określające historycznokulturową i lit. istotę pol. literatury lud.; w najszerszym, analityczno-opisowym ujęciu K.L. Konińskiego (O kulturze ludowej 1931, antologia Pisarze ludowi, t. 1 2 1938) było to zarówno piśmiennictwo chłopskie, jak i robotn., proletariackie. S. Pigoń (Zarys nowszej literatury ludowej 1946) wskazał najtrafniejsze kryteria pozwalające rozpoznać piśmiennictwo stanu chłopskiego: typ kultury, osobowość oraz specyficzną mentalność ("kodeks społeczno-etyczny człowieka pracującego na roli"), światopogląd ukierunkowany wartościami rel., odrębności wyobraźni i języka ukształtowane przez stały i bezpośredni związek pisarza ze środowiskiem wiejskim; kryteria te zmodyfikowała J. Kucianka (antologia Śląscy pisarze ludowi 1800 1914 1968), uwzględniając także: pochodzenie lud., brak wykształcenia lit., zarobkową pracę fiz., trwałą przynależność do swojego środowiska, co pozwoliło włączyć do nurtu literatury lud. (przede wszystkim na Śląsku w 2 poł. XIX w. i w pocz. XX w.) także utwory pisarzy robotników, wyrastające z podłoża wiejskiego, przedstawiające lokalne realia. Do literatury lud. nie zalicza się pisarstwa robotn. i proletariackiego (z lat 20. XX w.) oraz tzw. ruchu robotników piszących po 1945. Literatura lud. w ujęciu typologicznym z przeł. XIX i XX w. jest zjawiskiem pośredniczącym między zróżnicowaniem regionalnym (wariantywność charakterystyczna dla kultury folklorystycznej) a ujednolicającym działaniem systemu zorganizowanego życia literackiego.
Poezja. Ten międzysystemowy charakter w sposób modelowy oddaje poezja, oprócz pamiętnikarstwa najbardziej typowa forma pisanego słowa lud., która ograniczyła rozwój ustnej twórczości chłopskiej; jej pojawienie się było umotywowane specyfiką środowiska: potrzebą autokreacji (bliska folklorowi pozycja twórcy-wykonawcy), wysoki status mowy wiązanej uważanej za odpowiednik wszelkiej formy lit., prestiż społ. pisarza-działacza, mitologizacja pisma i druku; ponad półtorawieczna historia poezji potwierdziła jej wtórność estetyczno-formalną w ramach systemu pol. kultury lit. oraz przewagę funkcji użytkowych nad estet., znaczenie (jako formy przekazu tradycji kultury nar., idei i propagandy polit.) dla edukacji kult. i kształtowania świadomości środowiskowo-grupowej chłopstwa.

Ujęcie typologiczne tekstów, różnorodnych pod względem poetyki i potencjalnych funkcji (począwszy od "przyfolklorystycznych" obiegów w sytuacjach ustnego wykonania autorskich tekstów, na przynależności do zorganizowanego życia lit. i konwencji artyst. kończąc), pozwala wyróżnić zjawiska określone jako poezja: 1) magiczno-rytualna, reliktowa, będąca interpretacją cyklów przyrody, o funkcjach obrzędowo-sakralnych, z wyrazistym pierwiastkiem autorskim, zazwyczaj należąca jednak do obiegu ustnego (K. Zaborowska, R. Grzegorczykowa, K. Wołos); 2) rel., stale żywotna, o funkcjach sakralno-obrzędowych; zawarte w niej motywy rel. i wizje chrześc. są organicznie zespolone z lud. wyobraźnią (J. Luśtych, J. Myjak-Myjkowski, M. Kajka, Zaborowska); 3) moralizatorsko-dydaktyczna, o funkcjach wzorotwórczych, charakterystyczna dla 2 poł. XIX w. i pocz. XX w.; zawiera np. pochwałę pobożności, pracowitości, trzeźwości, idealizację obyczajów przodków (F.Olszewski, W. Grzegorczyk-Poniewierka); 4) rodzinna i domowa, o funkcjach więziotwórczych i obrzędowych, propaguje i ocenia wzorce życia wspólnoty rodzinno-sąsiedzkiej; obejmuje m.in. teksty weselne, pogrzebowe, dożynkowe, poezję "pór roku", śpiewniki domowe i towarzyskie (zwł. na Śląsku); jest jednym z podstawowych nurtów pol. poezji lud. (J. Ligoń, J. Rak, D. Szendzielorz, P. Hołyszowa, S. Okoń, A. Skupień-Florek, J. Grabarczuk, A. Pach, W. Kuchta, M. Basa); 5) satyr. i wierszowana humorystyka żywotny nurt o funkcjach ludycznych i regulacyjnych, obejmuje humoreski, bajki, satyry, fraszki (J. Rak, J. Ryś, W. Kunysz, J. Małek, W. Czubernatowa); 6) patriotyczno-obywatelska, eksponująca poczucie więzi nar., tradycji hist. i wspólnoty językowej, zwł. na Śląsku, Warmii i Mazurach (J. Ligoń, A. Samulowski, J. Kupiec, Kajka, F. Wilczek, F. Kuraś, J. Marcinek, Basa); 7) agitacyjno-polit., eksponująca ideały ruchów chłopskich i wartości etosu chłopskiego, z dominacją wierszowanej publicystyki społ.; jeden z gł. nurtów poezji lud. (M. Szarek, F. Magryś, Jantek z Bugaja A. Kucharczyk, M. Kossowski, J. Kapuściński, S. Nędza-Kubiniec, W. Breowicz, M. Kozaczkowa); 8) liryka refleksyjna i osobista, o autonomicznej funkcji estet. i ekspresywnej, oprócz poezji rel. nurt najbardziej dojrzały estetycznie; motywy refleksyjne są obecne w twórczości: M. Szarka, Raka, Hołyszowej, E. Wrony, S. Gąsienicy-Byrcyna, H. Nowobielskiej; lirykę osobistą uprawiał przede wszystkim J. Pocek, a także: K. Sawczuk, E. Michalska, S. Buczyński.

Proza. Proza lud. charakteryzuje się brakiem osobnej, stabilnej struktury gatunkowej, ma liczne paralele z pierwocinami stanowej literatury szlacheckiej. Jej podstawowe typy: teksty prakt.-użytkowe, poświadczane od przeł. XVIII i XIX w., na Śląsku zw. zapiśnikami: zapisy rodowodowe (B. Widera, K. Sobota), prognostyki, glosy na kalendarzach (J. Fronczyk), rękopiśmienne bloki typu silva rerum, kroniki lokalne (J. Gajdzica, A. Pustówka, M. Więcko), relacje z podróży (F. Boroń, J. Gallus, L. Wycisk), naiwne historiografie, formy epistolarne, korespondencje do prasy, sprawozdania z pielgrzymek; publicystyka o funkcjach dydaktyczno-moralizujących i polit., zamieszczana gł. w prasie lud.; podejmuje sprawy lokalne, gosp., walkę o godność stanową chłopów, emancypację kult. i polit.; akcentuje lud. stosunek do przeszłości (zabory, pańszczyzna); formalnie nawiązuje do gatunku przypowieści, opowiadania hist., powiastki alegor., rzadziej pamfletu (J. Bojko, F. Wójcik, M. Jasionowski, W. Wiącek, B. Stolarski); pamiętniki samorzutne oraz inspirowane (konkursowe), wspomnienia, sporadycznie autobiografie (M. Szarek, F. Kuraś) oraz dzienniki (W. Daruk) wyraz dążeń społ., zapis stanowej identyfikacji i kulturowej tożsamości, świadectwo kształtowania się osobowości pod wpływem działania "zmiany" społ.; do typowych pamiętników należą: rodzinno-lokalne (J. Słomka, T. Skorupka); historyczne powstańcze, żołnierskie i partyzanckie (J. Ciszek, I. Drygas, J. Pilch, K. Omyła, M. Basa), społeczne dotyczące konfliktów społ. i polit. (K. Deczyński, J. Bojko), dokumentujące udział w instytucjach życia publ. i w ruchu chłopskim (W. Witos, S. Sikoń, J. Stryczek); jest to najbogatsza forma słowa lud.; formy narracyjno-fabularne (pisana beletrystyka lud.), o cechach dydaktyczno-moralizatorskich oraz ludycznych; pojawiający się w nich zalążkowo fikcyjny typ świata przedstawionego nie przekracza jednak lokalnej (środowiskowej) koncepcji prawdy i prawdopodobieństwa; także podstawowe gatunki: przypowieść, powiastka alegor. (P. Borowy), nowela dydaktyczna (J. Bojko), gawęda, humoreska, anegdota, opowieść z życia (J. Kupiec, W. Kunysz, A. Pach, B. Pietrak); sporadycznie formy parapowieściowe (M. Jasionowski, R. Turek).

Dramat. Próby chłopskiego dramatopisarstwa towarzyszyły bogatemu ruchowi amatorskich teatrów lud., który jako zjawisko kult.-społ. wykrystalizował się w końcu XIX w. (gł. w Galicji i na Śląsku), miał ponadlokalne formy organiz. (np. Związek Teatrów i Chórów Włościańskich, zał. 1907 we Lwowie); pisarze lud. tworzyli "dialogi", obrazki sceniczne o treściach rel., moralizatorskich i patriotycznych dobrze udokumentowane na Śląsku w 2 poł. XIX w. i na pocz. XX w. (A. Sikora, J. Ligoń, P. Kołodziej); próby dramatopisarstwa w ścisłym sensie podejmowali m.in.: J. Kania, M. Jasionowski, J. Marcinek, M. Bachleda-Curuś, F. Legierski). W 20-leciu międzywojennym kontynuowano formy teatru i dramatu obrzędowego (o zarysowanym scenariuszu, bez ustalonego tekstu), odwołujące się do lokalnych realiów, były to: inscenizacje herodów, szopek, sobótek, dożynek, chrzcin i przede wszystkim wesel (znane w latach 30. Wesele lubelskie, Wesele krakowskie, Wesele Boryny; K. Małka Wesele mazurskie). Amatorskim ruchem teatr. kierowały organizacje, m.in.: zał. w Warszawie Związek Teatrów Lud. oraz Instytut Teatrów Ludowych, które finansowały czasopismo "Teatr Ludowy"; gł. ideologiem ruchu był J. Cierniak, który odwoływał się do tradycji "teatru sakralnego, obrzędowego, obyczajowego, zabawowego"; teatrowi amatorskiemu stawiał cele kult. i społ.-wychowawcze odmienne w różnych środowiskach. Rekonstruowane formy obrzędowe współtworzyły formy życia artyst. i towarzyskiego na wsi; współcześnie dominują scenariusze widowisk obrzędowych (Pach, Kunysz, Hołyszowa, M. Burzyńska). Po treści pozaobrzędowe, obyczajowe i społ.-polit. sięga ruch kabaretów wiejskich.

Teksty lit., lud. i opracowania nauk. są systematycznie zamieszczane w czasopismach: "Literatura Ludowa" (od 1957), "Regiony" (od 1975), "Biuletyn Informacyjny Stowarzyszenia Twórców Ludowych" (od 1971, przekształcony 1986 w "Twórczość Ludową"); ukazują się wydawnictwa seryjne: Lubelska Biblioteka Ludowa (t. 1 33, w tym 8 antologii Wieś tworząca), tzw. zgrzebna seria LSW (t. 1 18).