Literatura Oświecenia.

Przełom oświecenia w kulturze i literaturze pol. nastąpił w pełni za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764 95); literatura stała się ważnym czynnikiem kształtowania nowocz. świadomości społ.-polit. i narodowej. Dominującą rolę odegrał początkowo król. program "oświecenia sarmatów" i związane z nim czasopisma ( "Monitor", "Zabawy Przyjemne i Pożyteczne") oraz instytucje ( Teatr Narodowy, Szkoła Rycerska, Komisja Edukacji Narodowej, Obiady Czwartkowe). Wśród nurtów lit. do końca epoki oświecenia górował klasycyzm stanisławowski, rozwijały się sentymentalizm, zainicjowany w środowisku mieszczańskim, i rokoko, wyrosłe z przeobrażeń życia dworskiego; ostatnim świadectwem żywotności sarmackiego baroku była patriotyczno-rel. poezja konfederacji barskiej. Najpilniejszym wykonawcą programu króla był A. Naruszewicz jako autor programowych ód (np. Na ruinę jezuitów 1773, Balon 1789), antysarmacki satyryk (Chudy literat 1773, Reduty powstałe 1774) i twórca oczyszczonej z legend Historii narodu polskiego (1780 86). Najwybitniejszym reprezentantem epoki stał się I. Krasicki racjonalistyczny ironista (Myszeis 1775, Monachomachia 1778), satyryk i moralista (Satyry 1779, m.in. Do króla, Żona modna, powieść Pan Podstoli 1778 84), przenikliwy obserwator świata i człowieka (Bajki i przypowieści 1779); autor Mikołaja Doświadczyńskiego przypadków (1776), pierwszej nowoż. powieści polskiej. Tendencje libertyńskie znalazły wyraz w poezji S. Trembeckiego, a zwł. w antymagnackiej i antyklerykalnej twórczości T.K. Węgierskiego (Organy 1784).

Narastający w latach 80. XVIII w. nurt sentymentalizmu (zwł. w środowisku Puław) doszedł do głosu w twórczości F.D. Kniaźnina, a zwł. "poety serca" F. Karpińskiego, autora sielanek (Laura i Filon, Do Justyny. Tęskność na wiosnę obie 1780), a także wybitnej poezji rel. (Bóg się rodzi, Kiedy ranne wstają zorze oba 1792). Powstanie teatru publ. (Teatr Narodowy) stworzyło warunki do rozwoju rodzimej dramaturgii, gł. komedii satyr. i obyczajowej (F. Bohomolca Małżeństwo z kalendarza 1766, F. Zabłockiego Fircyk w zalotach 1781 i Sarmatyzm 1785), satyr.-groteskowej (Zabłockiego Król w kraju rozkoszy 1787), pod koniec epoki stanisławowskiej także polit. (J. Ursyna Niemcewicza Powrót posła 1790, W. Bogusławskiego Henryk VI na łowach 1792); osiągnięcia opery nar. zapoczątkował Bogusławski (Cud mniemany, czyli Krakowiacy i górale, wyst. 1794). Zasady adaptacji sztuk obcych sformułował A.K. Czartoryski w przedmowie do Panny na wydaniu (1771). Wzrost świadomości estetycznej znalazł odbicie w poemacie F.K. Dmochowskiego Sztuka rymotwórcza (1788) oraz podręcznikach poświęconych poezji i wymowie. Na klasycyst. wzorach był oparty pierwszy pełny pol. przekład Iliady (1800 01) F.K. Dmochowskiego. W upowszechnianiu nowych idei i form lit. znaczną rolę odegrała kultura franc., m.in. liczne przekłady dzieł Woltera, Ch. Montesquieugo, J.J. Rousseau (Pigmalion, tłum. T.K. Węgierski 1777), przeróbki komedii Moliera, m.in. J. Baudouina (Świętoszek zmyślony 1777), W. Bogusławskiego, F. Zabłockiego (Amfitrion, wyst. 1782).
Ożywienie i gwałtowne unowocześnienie się życia polit. w dobie Sejmu Czteroletniego 1788 94, targowicy i powstania kościuszkowskiego 1794 wpłynęły na rozkwit reformatorskiej literatury polit. (J. Wybicki, S. Staszic, H. Kołłątaj, F.S. Jezierski, J. Pawlikowski). Publicystyce towarzyszyła poezja atakująca przeciwników reform (satyry polit. przypisywane Zabłockiemu), wrogów i zdrajców ojczyzny (paszkwile antytargowickie Ursyna Niemcewicza). Rewolucyjne idee jakobinów pol., wiążących walkę o wolność nar. z radykalnymi postulatami społ., znalazły najpełniejszy wyraz w poezji J. Jasińskiego (Wiersz w czasie obchodzonej żałoby, powstały 1793, Do narodu, powstały 1794).

Po utracie niepodległości idee oświecenia zachowały żywotność do lat 20. XIX w., tworząc podstawy zarówno pol. liberalizmu i antyklerykalizmu (Podróż do Ciemnogrodu 1820 S.K. Potockiego, twórczość F. Skarbka, działalność Towarzystwa Szubrawców) oraz tradycjonalizmu (program TPN, muzealnictwo Puław), jak i ideologii wczesnych tajnych związków młodzieży ( filomaci). W twórczości tzw. klasyków warsz. (L. Osiński, A. Feliński, K. Koźmian) tradycjonalizm wyraził się w akcentowaniu tożsamości idei ładu moralno-społ. i wierności wobec reguł poet. ( klasycyzm postanisławowski), w próbach stworzenia nar. tragedii (Barbara Radziwiłłówna 1817, A. Felińskiego) i poematu opisowego (Sofjówka 1806, Trembeckiego, Ziemiaństwo polskie 1839, Koźmiana). W nurcie sentymentalnym idylliczny wzór "człowieka czułego" (np. w poezji K. Brodzińskiego, powieściach F. Bernatowicza, M. Wirtemberskiej, L. Kropińskiego, w recepcji L. Sterne'a) łączył się niekiedy z ideami republ. i rewol. (poezja legionowa J. Wybicki, C. Godebski). Tendencje preromant. doszły do głosu w poezji "osjanicznej" i mesjanistycznej (Niemcewicz, J.P. Woronicz), rozwijającym się folkloryzmie (Z. Dołęga Chodakowski O Słowiańszczyźnie przed chrześcijaństwem 1818), w poetyce grozy w powieści i dramie. Odrębne miejsce zajmowała franc. twórczość J. Potockiego (Rękopis znaleziony w Saragossie powstały 1803 15), zawierająca bogactwo wątków i symboli, łącząca zbeletryzowany wykład filoz. z elementami preromant. grozy i poetyką powieści łotrzykowskiej. Bujny rozwój krytyki lit. i teatr. ( Towarzystwo Iksów) wyraził się m.in. w słynnym sporze klasyków z romantykami (K. Brodziński, Jan Śniadecki, L. Borowski).