Kultura i sztuka okresu oświecenia

Oświecenie to nazwa okresu w dziejach kultury europejskiej, którego początek przypada na koniec XVII, a schyłek sięga początku XIX stulecia. Nazwa ta po raz pierwszy została użyta w Niemczech (Aufklarung) w XVIII w. Mianem Oświecenia określamy także ogół prądów filozoficznych, artystycznych, społecznych i politycznych charakteryzujących się walką z ideologią feudalizmu. Kultura to pojęcie pochodzi z języka łacińskiego i według Encyklopedii Powszechnej PWN oznacza „ogół zasad, reguł i sposobów ludzkiego działania, wytworów ludzkiej pracy oraz twórczości stanowiący zbiorowy dorobek społeczeństw ludzkich”. W odniesieniu do Oświecenia pojęcie to będę w szczególności odnosił do takich materii jak np.: filozofia, nauka, sztuka, literatura, myśl polityczna.
Na wytworzenie się nowych prądów kulturowych miały wpływ przemiany gospodarcze i społeczne jakie nastąpiły w Europie w drugiej połowie XVII i na początku XVIII w. Dzięki rewolucji przemysłowej i masowemu napływowi ludności ze wsi, w siłę zaczynają rosnąć miasta. Miasta stają się z czasem głównymi ośrodkami myśli oświeceniowej. Szczególną rolę odegrały na tym polu Londyn, Paryż, Amsterdam, Rzym, Wiedeń, Sankt Petersburg.

Filozofia
Prekursorami nowych trendów filozoficznych byli Rene Descartes (Kartezjusz) oraz Benedykt Spinoza. Kartezjusz (1596-1650) uważany jest za ojca filozofii racjonalistycznej. W swym największym dziele „Rozprawa o metodzie” wyłożył zasady dobrego, systematycznego, uporządkowanego myślenia. Cogito ergo sum – myślę więc jestem, to najbardziej znana maksyma kartezjańska ilustruje założenia epoki. Po raz pierwszy filozofia skupiła się na sposobie poznawania, opartego na rozumowaniu. Oświecenie „odkryło człowieka” . Stanął on w centrum zainteresowań tzw. popularnej filozofii, nauki, sztuki i polityki. Benedykt Spinoza (1632-1677), podobnie jak Kartezjusz, głosił pochwalę rozumu, dowodził iż człowiek jest częścią przyrody. Były to pierwsze sygnały nadchodzących zmian.
Zasadniczą postawą znamienną dla Oświecenia był krytycyzm, odnoszący się głównie do tradycyjnych instytucji politycznych i społecznych, do Kościoła. Postawie tej sprzyjały racjonalizm kartezjański oraz empiryzm.
Racjonaliści, afirmujący prawo do myślenia, jako pierwsi zakwestionowali wiedzę objawioną, dogmaty wiary. Podważyli przez to autorytet religii. W dobie Oświecenia obserwujemy różne stanowiska w podejściu do wiary. Jednym z nich był deizm. Deiści uznawali nakazy etyczne płynące z wiary, nie godzili się natomiast z wyznaniowym ujmowaniem Boga i wiarą w objawienie. Deizm zatoczył bardzo szerokie kręgi wśród ówczesnych elit, deistami byli m.in. Diderot, Wolter. Inny stosunek do sprawy wiary reprezentowali zdecydowanie mniej liczni, ale o wiele bardziej daleko idący ateiści. Na czele z Holbachem uznali oni ideę Boga jako nieuzasadnioną i urojoną. Idea Boga był według nich wynikiem ignorancji człowieka i jego lęku przed siłami przyrody. Ludzie Oświecenia generalnie przeciwstawiali się fanatyzmowi religijnemu i domagali się szerokiej tolerancji religijnej.

Po części przeciwstawnym w stosunku do racjonalizmu prądem był empiryzm. Kładł on nacisk na rolę doświadczenia w procesie poznania. Zgodnie z tym założeniem człowiek jest kształtowany przez doświadczenie i edukację, gdyż rodzi się jako tzw. tabula rasa (z łać. czysta karta). Prekursorem tego prądu byli angielski filozof Francis de Bacon oraz John Locke (1632-1704). Bliskim empiryzmowi był także sensualizm, pogląd według którego, źródłem wiedzy są wrażenia zmysłowe, będące odbiciami rzeczywistości.
Syntezy filozofii empirystycznej i racjonalistycznej dokonał Niemiec Immanuel Kant (1724-1804), formułując myśl iż poznanie odbywa się zarówno dzięki rozumowi jak i doświadczeniu. Ogólną cechą prądów umysłowych epoki był utylitaryzm. O wielkości osiągnięć miała świadczyć ich pożyteczność. Dostrzeżono potrzebę edukacji, odpowiedniego wychowania oraz oświecania ludzi.
Nauka

W okresie tym nauka przeżywała gwałtowny rozkwit. Największym dziełem epoki, wyrażającym w sposób syntetyczny upodobania i poglądy ludzi epoki była Encyklopedia. To 30-to tomowe dzieło powstawało od 1751 do 1772 r. pod redakcją Denisa Diderota. Była to pierwsza próba sklasyfikowania i skoordynowania całej ówczesnej wiedzy. Jej twórcy jak d’Alembert, Monteskiusz, Wolter, Rosseau, Holbach „przemycili” w niej także wiele nowoczesnych idei dotyczących spraw społecznych i politycznych. Podobną inicjatywę podjęli w 1771 r. Brytyjczycy tworząc uzupełnianą do dziś Encyklopedie Brytannica. Ważną rolę odgrywa także Adam Smith (1723-1790) twórca podstaw ekonomii. Duży postęp wykazują nauki przyrodnicze, jest to okres działalności Reaumura, Lavoisiera, Łomosnowa, Linneusza. Dokonano wielu odkryć w medycynie. W matematyce wprowadzono ułamki dziesiętne, rachunek różniczkowy, logarytmy. W fizyce Kepler określa prawa ruchu planet, Newton formułuje prawo powszechnego ciążenia, powstała mechanika. W chemii odkryto tlen, rozkład wody na pierwiastki. Bracia Montgolfier jako pierwsi wzbijają się w powietrze balonem. Rozwija się także oświata. W jej rozwoju ludzie Oświecenia widzieli drogę wiodącą do postępu i szczęścia. Zaczęto odstępować od jezuickiego wychowania młodzieży. Liczne zasługi w tej
materii położyli John Locke w „Myśli o wychowaniu” (1693), Condillac, Jan Jakub Rousseau, czy szwajcar Henryk Pestalozzi. Warto też podkreślić powstanie w Polsce Komisji Edukacji Narodowej, pierwszej tego typu instytucji.

Myśl polityczna
Ówczesna myśl polityczna była przede wszystkim krytyką despotyzmu i ustroju feudalnego. Już John Locke w „Traktacie o rządzie” i „Liście o tolerancji” sformułował zarys oświeceniowej doktryny politycznej. Za wzór do naśladowania uznał ustrój rodzimej Anglii. Od instytucji państwa wymagał zapewnienia jej obywatelom ochrony życia, wolności i własności. Szczególnie znamiennym zjawiskiem dla myśli społeczno-politycznej Francji XVIII w. była działalność Woltera (1694-1778), który w swoich utworach walczyło o tolerancję, swobody polityczne i postęp społeczny. Chwalił on ustrój Anglii, przeciwstawiał się absolutyzmowi, choć jednocześnie wiązał wielkie nadzieje z rządami „oświeceniowych monarchów” jak np. caryca Katarzyna II, czy król pruski Fryderyk II. Zwracał on uwagę na potrzebę zmian w prawodawstwie w kierunku humanitarnym. Karol Monteskiusz w dziele pt. „O duchu praw” (1748) udowadnia wyższość ustroju konstytucyjnego nad despotyzmem. Formułuje także zasadę trójpodziału władz na wykonawczą, prawodawczą i sądowniczą. Ważnym dziełem był także traktat pt. „Umowa społeczne” z 1762 r. autorstwa Jana Jakuba Rousseau, zawierająca krytykę ustroju opartego na niesprawiedliwości i ucisku człowieka. Uważa on, iż ludzie rodzą się wolni i równi wobec prawa. Źródłem władzy jest według niego sam lud, a państwo to forma zrzeszenia się ludzi w wyniku umowy społecznej. W oparciu o dokonania tych wielkich filozofów powstają m.in. ustrój i konstytucja Stanów Zjednoczonych, Konstytucja 3 maja w Polsce, ich myśli przyczynią się do wybuchu Wielkiej Rewolucji we Francji w 1789 r.
Sztuki piękneWarto dodać iż epoki i prądy w sztukach pięknych nie pokrywały się ściśle chronologicznie z ramami chronologicznymi oświecenia. Granice pomiędzy twórczością barokową, czy romantyczną a oświeceniową nie zawsze są jednoznaczne.
W literaturze tego okresu rozwinęły się trzy prądy literackie: klasycyzm, sentymentalizm i rokoko. Główne przesłanki myślowe epoki znalazły najgłębsze odzwierciedlenie w nurtach klasycznych i sentymentalnych. Klasycyzm wyznaczał poezji cele utylitarne, stawiał przed nią zadania dydaktyczno-moralizatorskie. Sentymentalizm ukazywał przede wszystkim wewnętrzne przeżycia człowieka, twórcą tego kierunku w literaturze był Rousseau. Rokoko ma zdecydowanie najmniejszy udział w dorobku piśmienniczym epoki, jako charakterystyczne dla twórczości rozrywkowej. Do najwybitniejszych pisarzy oświecenia należeli: w Anglii A.Pope, L.Sterne, J.Dryden, J.Swift, S. Johnson, w Niemczech J.G. von Herder, J.J. Wickelmann, G.E. Lessing, Ch. Wolff, J.Ch. Gottsched, Goethe, w Rosji M.W. Łomonosow, A.N. Radiszczew, we Francji (oprócz wymienionych filozofów) L.S. Mercier, J.F. Marmontel, J.B. Dubos, P.A.C. de Beumarchais, Racine, Corneille, La Fontaine, Molier. W Polsce najwybitniejsi literaci tego okresu to: Ignacy Krasicki, Franciszek Karpiński, Julian Ursyn Niemcewicz, Stanisław Staszic, Hugo Kołłątaj.
Liczne i różnorodne tendencje artystyczne w XVIII stuleciu, charakteryzują się witalnością. Najlepsi artyści i architekci dużo podróżują, są rozchwytywani przez największe dwory. W epoce tej frywolnemu i ozdobnemu stylowi rokoko (rozpowszechnionemu głównie we Francji i Hiszpanii), będącego przedłużeniem baroku, przeciwstawia się niezwykle żywe i odrodzone zainteresowanie antykiem. Do zainteresowania się antykiem przyczyniły się liczne wykopaliska w Italii, Grecji i Azji Mniejszej, w tym prace w Pompejach i Herkulanum. Wyrazem tego prądu mogą być obrazy Watteau i Bouchera we Francji, czy architekta Jacquesa-Germaina Soufflot’a. Popularne zrobiły się wyjazdy młodych malarzy w podróże po Europie, podczas których powstało wiele ciekawych prac. Do innych znanych artystów tego okresu należeli rzeźbiarz Antonio Canova, malarze Gavin Hamilton (Szkot) i Anton Raphael Mengs(Niemiec). Wraz z rozwojem sztuki powstają także wielkie muzea i galerie jak British Museum w Londynie, Ermitaż w Sankt Petersburgu, czy Luwr w Paryżu.
Jest to okres twórczości największych kompozytorów muzycznych jak Józef Haydn, Wolfgang Amadeusz Mozart i Ludwik van Beethoven. Wszyscy oni działali w Wiedniu i uważani są za największych przedstawicieli klasycyzmu w muzyce.
Ogrom osiągnięć epoki zwanej Oświeceniem jest niebagatelny. Ówcześni myśliciele naprowadzili świat na zupełnie nowy tor. Hasła wolności, równości, sprawiedliwości tak propagowane przez Woltera, Monteskiusza, Rousseau znalazły się później na sztandarach Wielkiej Rewolucji. I nie była to jedyna rewolucja, bo przecież przemiany zachodziły nie tylko w stosunkach społecznych, ale i w nauce, przemyśle, stylu życia. Immanuel Kant słusznie zauważa, że świat może być kształtowany przez ludzi. Właśnie on, jako żyjący w tej epoce, najlepiej według mnie uchwycił jej charakter w traktacie pt. „Co to jest oświecenie?” cyt. „Oświeceniem nazywamy wyjście człowieka z niepełnoletności, w którą popadł z własnej winy. Niepełnoletność to niezdolność człowieka do posługiwania się swym własnym rozumem, bez obcego kierownictwa. (...) Miej odwagę posługiwać się swym własnym rozumem ...”. To wyjście z „niepełnoletności” to moim zdaniem największe dokonanie tej epoki.



Sztuka oświecenia


Oświecenie obejmuje w Polsce okres od drugiej poł. XVIII w. do ok. 1830 r. Na zachodzie Europy
obejmuje cały XVIII w.
Główne założenia sztuki oświecenia:
Trzy główne style epoki oświecenia:
- klasycyzm
- sentymentalizm
- rokoko
Sztuka oświecenia jest przede wszystkim sztuką klasycyzmu. Charakteryzuje się ona spokojem, harmonią i równowagą. Uznaje jeden klasyczny (zaczerpnięty ze sztuki antycznej) wzorzec piękna. Dzieła oświeceniowe realizują hasło: "uczyć, bawiąc", czyli spełniają funkcję dydaktyczną.
Mecenat króla:
W Polsce czasów oświecenia nastąpił bardzo szybki rozwój sztuk pięknych i literatury. Działo się tak m.in. dzięki temu, że patronat nad artystami objął sam król Stanisław August Poniatowski. Starał się on skupić wokół siebie wszstkich ludzi wykształconych, literatów, artystów. Liczył na to, że to właśnie oni pomogą mu w politycznym i kulturalnym podźwignięciu Polski do rzędu królestw oświeconych. Otaczał ich opieką, wspomagał materialnie, zapraszał na słynne obiady czwartkowe
Klasycyzm:

1. Architektura:
Styl architektoniczny klasycyzmu oświeceniowego nawiązuje bezpośrednio do stylu antycznego. Powstają wówczas liczne pałace (Łazienki Królewskie w Warszawie, pałac Staszica - siedziba ówczesnego Towarzystwa Przyjaciół Nauk) otoczone sentymentalno - nastrojowymi ogrodami, a także budowle sakralne i budynki użyteczności publicznej. Do najwybitniejszych architektów pracujących w Polsce, a sprowadzonych z Włoch przez króla należeli: D. Merlini (m.in. proj. Łazienek), A. Corazzi.

2. Sztuki plastyczne:
Malarstwo klasycystyczne skupiło się na tematyce mitologicznej i historycznej, popularne były również portrety i pejzaże. Powstawały także miniatury dekoracyjne. W Polsce upamiętnili się najbardziej malarze włoscy z otoczenia króla Stanisława Augusta: słynny portrecista M. Bacciarelli i malarz Warszawy B. Canaletto, a także J.P. Norblin.
W rzeźbiarstwie dominuje zdobnictwo architektoniczne, rzeźba portretowa i pomnikowa. Przeważa tematyka mitologiczna. Najwybitniejsi polscy rzeźbiarze okresu oświecenia to: A. Le Brun, J. Tatarkiewicz, P. Maliński.
Poczesne miejsce zajmuje rzemiosło artystyczne: meblarstwo i ceramika.
Sentymentalizm:
Prąd artystyczny konkurencyjny wobec oświeceniowego klasycyzmu, który został stworzony przez filozofa francuskiego J.J. Rousseau. Doświadczenie jednostki Rousseau uznał za główne źródło wiedzy o świecie. Klasycznym przekonaniom o harmonii i ładzie świata przeciwstawione zostało napięcie, a także emocje świadczące o kryzysie współczesnej cywilizacji. W sztukach pięknych nurt ten przejawia się głównie w malarstwie pejzażowym, przesyconym poetyckim widzeniem przyrody. Sentymentalizm zbliża się do idei sztuki romantycznej.

3. Rokoko:
Styl ten miał wpływ głównie na architekturę, zdobnictwo i rzemiosło artystyczne epoki oświecenia
Istotą tego stylu było rozumienie piękna jako wartości podstawowej, dającej przyjemność obcowania z wytworami sztuki. Wytworne i subtelne, rokoko najpełniej zostało zrealizowane w małych formach architektonicznych oraz w architekturze pałacowych i salonowych wnętrz: w eleganckiej ornamentyce, w lekkości i dekoracyjności wystroju,
w porcelanowych bibelotach, w malarskich miniaturach i w miłosnej tematyce obrazów francuskich mistrzów: J. Watteau czy F. Bouchera. W kulturze polskiej przykładem ogrodu urządzonego w stylu rokoko są Powązki Izabeli Czartoryskiej (patrz również hasło: "Powązki").