Henryk Sienkiewicz.

SIENKIEWICZ HENRYK, pseud. Litwos (1846–1916), prozaik i publicysta; od 1869 publicysta „Tygodnika Ilustrowanego”, „Przeglądu Tygodniowego”, „Gazety Polskiej”, 1874–78 współwydawca „Niwy”, 1882–87 red. „Słowa”; występował przeciw antypol. polityce rządu niem. (inicjator i wyd. międzynar. ankiety Prusse et Pologne 1909); w okresie rewolucji 1905–07 zbliżył się do ND; po wybuchu I wojny świat. działał w Szwajcarii jako prezes Szwajc. Kom. Generalnego Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce; współzałożyciel Kasy im. Mianowskiego, 1899–1900 prezes Warsz. Kasy Przezorności dla Literatów i Dziennikarzy; odbył m.in. podróże do USA 1876–78 (Listy z podróży do Ameryki 1878) i do Zanzibaru 1890–91 (Listy z Afryki 1892); 1900 uczczony jubileuszem 25-lecia twórczości, który przypadał 1897 (w darze od narodu otrzymał pałacyk w Oblęgorku pod Kielcami).

We wczesnej twórczości gł. nowelista, twórca najbardziej wyrazistych w literaturze epoki obrazów niedoli chłopa — osaczonego przez działających wspólnie dwór, plebanię i urzędników carskich (Szkice węglem 1880), zmuszonego do walki za cudzą sprawę (Bartek Zwycięzca 1882), marnującego talenty z braku warunków i możliwości edukacji (Janko Muzykant 1880), ginącego na obczyźnie w poszukiwaniu pracy (Za chlebem 1880) — oraz twórca obrazów niedoli wygnańczej i patriotycznej nostalgii (Latarnik 1882), a także ucisku zaborczej szkoły (Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela 1880); zyskał sławę jednego z największych twórców prozy pol. i świat. jako autor powieści hist. pisanych „ku pokrzepieniu serc”. W cyklu zw. Trylogią (Ogniem i mieczem, t. 1–3 1884 — film J. Hoffmana 1999, Potop, t. 1–6 1886 — film J. Hoffmana 1974, Pan Wołodyjowski, t. 1–3 1887–88 — film J. Hoffmana 1969) zawarł niezwykle barwny i sugestywny, choć wyidealizowany, obraz życia i wydarzeń dziejowych w Polsce XVII w. (w dobie wojen kozackich, najazdu szwedz., wojen z Turcją — 1648–72); w powieści Krzyżacy (t. 1–4 1900 — film A. Forda 1960) dał wspaniałą wizję zmagań rycerskiej Polski z zakonem krzyżackim aż do zwycięstwa w bitwie pod Grunwaldem; w powieści z czasów Nerona Quo vadis (t. 1–3 1896, za którą 1905 otrzymał Nagrodę Nobla) ukazał duchowy tryumf chrześcijaństwa nad przemocą imperium rzymskiego. Z powieści Sienkiewicza o tematyce współcz. (Rodzina Połanieckich t. 1–3 1895 — serial telew. J. Rybkowskiego 1978, pamflet na rewolucję 1905–07 Wiry, t. 1–2 1910) popularność zdobył portret dekadenta w Bez dogmatu (t. 1–3 1891); ponadto powieści hist. Na polu chwały (1908) i Legiony (1918, nie ukończona), powieść dla młodzieży W pustyni i w puszczy (1911 — film W. Ślesickiego 1973), opowiadania, utwory sceniczne (Zagłoba swatem, wyst. 1900), korespondencja Listy cz. 1–2 1977); publicystyka, pisma krytycznolit.; Dzieła (t. 1–60, 1948–55), Wybór nowel i opowiadań (1979), Dzieła wybrane (t. 1–9 1991).
J. KRZYŻANOWSKI Henryk Sienkiewicz. Żywot i sprawy, wyd. 4 Warszawa 1976;
T. BUJNICKI Sienkiewicz i historia, Warszawa 1981;
A. NOFER-ŁADYKA Henryk Sienkiewicz, wyd. 6 Warszawa 1988;
Henryk Sienkiewicz: twórczość i recepcja, red. L. Ludorowski, Lublin 1991.