Oligopol

W strukturze rynku niedoskonałego obok konkurencji monopolistycznej wyróżnić można inną jej formę, tj. oligopol. Sytuacja oligopolu ma miejsce wówczas, gdy dana gałąź zdominowana jest przez niewielką liczbę producentów, przy czym wejście do gałęzi jest bardziej utrudnione niż w monopolu. Najczęściej bariery te wynikają z wysokiej koncentracji kapitału i produkcji. Ze względu na trudności wejścia podwyżka ceny w mniejszym stopniu niż w przypadku monopolu wpływa na zmianę popytu z powodu braku alternatywnych źródeł podaży. W tej sytuacji położenie i zachowanie się poszczególnych firm zbliżone jest bardziej do sytuacji monopolu niż innych struktur rynkowych.

Aspekt teoretyczny problemu

Definicja oligopolu
Jedną z form konkurencji niedoskonałej jest oligopol. Najbardziej ogólna definicja oligopolu mówi, że jest to forma konkurencji monopolistycznej, która przejawia się w występowaniu na rynku kilku do kilkunastu producentów. Najistotniejszą cechą firm oligopolistycznych jest wzajemna zależność od decyzji cenowych, tzn decyzja cenowa jednej firmy może w istotny sposób wpływać na sprzedaż pozostałych firm.

Ponieważ każdy z oligopolistów jest ważnym czynnikiem na rynku, decyzje cenowe oligopolistów są od siebie wzajemnie uzależnione. Cena żądana przez jednego producenta w istotny sposób wpływa na rozmiary sprzedaży pozostałych. Stąd też jeżeli jedna firma oligopolistyczna obniżą swoją cenę, można oczekiwać, że pozostałe przedsiębiorstwa również obniżą cenę, aby uchronić swoje udziały w rynku przed zmniejszeniem. Reakcje konkurentów mogą być różne i trudno jest przewidzieć z góry jaki będzie ich rodzaj i zasięg. Wybór polityki każdego oligopolisty musi być więc dokonywany ze świadomością, że każda jego decyzja ma istotny wpływ na decyzję innych oligopolistów i zwykle powoduje ich natychmiastową reakcję, która z kolei musi się odbić na jego sytuacji, np.: obniżenie ceny przez jeden oligopol może spowodować utratę przez oligopol konkurencyjny części odbiorców, zachęconych możliwością nabycia tego samego lub podobnego towaru po niższej cenie.

Podstawowe założenia modelu oligopolu przedstawiają się następująco:
- Produkty jednorodne lub zróżnicowane
- Na rynku oligopolistycznym przedsiębiorstwa mogą sprzedawać zarówno produkty jednorodne jak i produkty zróżnicowane. W rzeczywistości gospodarczej więcej jest przypadków przedsiębiorstw oligopolistycznych zajmujących się produkcją i sprzedażą produktów zróżnicowanych, będących w stosunku do siebie dość bliskimi substytutami. Typowym przykładem jest rynek samochodów osobowych, na którym poszczególne rodzaje samochodów są w większym lub mniejszym zakresie substytutami.
- Niewielka liczba sprzedawców i wielu kupujących
Rynek olgopolistyczny danego produktu (danej grupy produktów) opanowany jest przez niewielką liczbę producentów. Każdy z producentów posiada znaczącą część rynku. W rezultacie każda decyzja przedsiębiorstwa wpływająca na zmianę wielkości produkcji i sprzedaży jest zauważana przez konkurentów, którzy mogą podejmować odpowiednie kroki dostosowawcze. Nie istnieje górna granica wyznaczająca maksymalną liczbę przedsiębiorstw wskazująca na to, że dany rynek ma charakter oligopolu. Krańcowym przypadkiem oligopolu jest duopol, czyli panowanie na rynku tylko dwóch producentów czy dostawców, podejmujących swe decyzje ze świadomością istniejących pomiędzy nimi współzależności
- Ograniczony dostęp do rynku
Bariery wejścia na rynek opanowany przez kilku znaczących producentów (sprzedawców) jest utrudniony, głównie przez czynniki natury technologicznej, a także czynniki związane z kosztami produkcji.
- Pełna informacja o rynku – podmioty posiadają doskonałą informację o rynku.

Klasyczna teoria oligopolu odnosi się do zjawiska względnej stabilności cen, mającej miejsce w warunkach rynku oligopolistycznego jako specyficznego, zwłaszcza w porównaniu z zachowaniem się cen w innych strukturach rynku. Stabilność cen oznacza w efekcie, że decyzje cenowe indywidualnych przedsiębiorstw nie prowadzą do zwyżki cen, a co ważniejsze – nie dochodzi również do ich wydatnej obniżki.

Stabilność cen w warunkach oligopolu opisana została za pomocą modelu złamanej krzywej popytu. Model ten pokazuje, że firma oligopolistyczna staje w obliczu złamanej krzywej popytu. Przy aktualnej cenie P1 firma zakłada że konkurenci nie będą reagować na podwyżkę cen, zaś w przypadku ich obniżki będą skłonni obniżyć cenę, aby utrzymać swój udział w rynku. W tej sytuacji krzywa popytu indywidualnego oligopolisty jest mniej elastyczna, poniżej poziomu E, gdyż reakcja popytu na tego typu obniżkę ceny nie będzie zbyt silna. Załamanie krzywej popytu oznacza również nieciągłość utargu krańcowego, a w przypadku potencjalnych fluktuacji kosztów w obrębie nieciągłości utargu krańcowego nie mają one wpływu ani na cenę, ani na wielkość produkcji. Według tego modelu ceny będą bardziej stabilne w sytuacji oligopolu niż w warunkach wolnej konkurencji czy monopolu, kiedy ulegają one zmianie pod wpływem kosztów. Teoria ta jednak jest kwestionowana w świetle badań empirycznych, które wykazały, że sztywność – lepkość cen w przypadku oligopolu nie jest większa niż w innych strukturach rynku, co jednak nie przekreśla jej wartości poznawczej.

Aby zrozumieć istotę interakcji zachodzącej między firmami w oligopolistycznej strukturze rynku, należy mieć na uwadze fakt, że właśnie ze względu na wzajemną współzależność firm krzywa popytu na produkt indywidualnego przedsiębiorstwa nie może być określona do momentu, kiedy nie znamy zachowania się konkurentów. Natomiast krzywa popytu gałęzi jest malejąca, przy czym jej elastyczność zależy od rodzaju oligopolu (np. stopnia standaryzacji produktu). W tych warunkach może wystąpić cały wachlarz konkretnych sytuacji rynkowych, przy czym zachowanie się poszczególnych konkurentów może iść w dwóch kierunkach, tj. może prowadzić do kolizji, bądź też może mieć charakter niekolizyjny. Z punktu widzenia istoty oligopolu jako odmiany monopolu sytuacje kolizyjne nie są pożądane, gdyż mogą okazać się szkodliwe dla wszystkich konkurentów, (np. obniżka cen przez jednego z konkurentów może wywołać reakcję łańcuchową i doprowadzić do wojny cen, co w efekcie może spowodować zanik zysku ekonomicznego). Dlatego też przedsiębiorstwa oligopolistyczne preferują rozwiązania niekolizyjne o charakterze zmowy lub kooperacji. Rozwiązania niekolizyjne najogólniej biorąc polegają na wspólnej maksymalizacji zysku ekonomicznego.
Wśród głównych form niekolizyjnych wyróżnić można takie struktury oligopolistyczne, jak: przywództwo cenowe, kartelizacja oraz świadomy paralelizm zachowań.

Przywództwo cenowe – występuje w przypadku, gdy jedno z przedsiębiorstw działających w danej gałęzi dominuje nad innymi w znaczeniu takim, że wszystkie pozostałe naśladują jego decyzje cenowe. Jeden producent może osiągnąć przywództwo cenowe ze względu na to, iż posiada najniższe koszty produkcji; inni będą musieli podporządkować się temu kierownictwu albo wypaść z rynku ze względu na zbyt niski poziom cen. Przywództwo może osiągnąć także producent, który zdominował daną gałąź przemysłu (największa wielkość produkcji). Przywódca cenowy analizuje warunki cenowo – podażowe dla całej gałęzi i ustala cenę maksymalizującą zysk. W odróżnieniu od poprzedniej struktury oligopolu, w przypadku przywództwa cenowego nie występuje złamana krzywa popytu, ponieważ konkurenci naśladują zmianę ceny symetrycznie.

Trzy formy przywództwa cenowego
1. Przywództwo dominującej firmy - najbardziej typowa forma przywództwa, występuje gdy znaczący udział produkcji jednej firmy pozwala jej kontrolować ceny, pozostałe firmy są stosunkowo małe,
2. Przywództwo efektywnej firmy - nie musi to być największa firma, ale firma musi mieć najmniejsze koszty, pozostałe przedsiębiorstwa sprzedają po cenie wyznaczonej, zmiana ceny zależy od różnicy pomiędzy ich kosztami a przedsiębiorstwa wyznaczającego cenę, rynek produktów jednorodnych
3. Przywództwo firmy, która osiąga największy zysk

Inną formą kooperacyjnych zachowań w ramach oligopolu jest współpraca oparta na zmowie. Zmowa jest jawnym lub tajnym porozumieniem między przedsiębiorstwami, które ma na celu uniknięcie wzajemnej konkurencji. Typową formą zmowy jest kartel. Jest to grupa przedsiębiorstw, które zmówiły się w celu kontrolowania ceny i wielkości podaży na rynku. Celem kartelu jest zapewnienie członkom zysku monopolowego. Istnienie kartelu pociąga za sobą także pośrednie korzyści dla tworzących go przedsiębiorstw. Zmniejsza się wówczas niepewność związana z zachowaniem konkurentów i możliwe staje się wzniesienie dodatkowych barier, utrudniających wejście nowym przedsiębiorstwom. Z drugiej jednak strony poszczególni uczestnicy kartelu ulegają pokusie oszustwa polegającego na wyłamaniu się z umowy i cichej obniżce cen, co może dać im dodatkowe zyski. Jednak takie działania w długim okresie niosą z sobą niebezpieczeństwo rozpadu i wojny cenowej. Kartele odznaczają się duża niestabilnością. Często kartelizacja podlega ustawodawstwu antymonopolowemu. Współcześnie kartelizacja ma miejsce coraz częściej na rynku międzynarodowym. Rząd może albo zachęcać do tworzenia karteli, albo też przeciwdziałać ich powstawaniu poprzez urzędy kontrolne, które ustalają ceny, określają udziały w rynku i nakładają kary na tych, którzy dokonują pogwałcenia przepisów. Rząd pełni ważną służbę na rzecz przemysłu, może bowiem powstrzymywać konkurentów albo członków kartelu od tego, co przychodzi jako naturalne następstwo – od oszukiwania.

Inną formę niekolizyjnego zachowania oligopolu stanowi tzw. świadomy paralelizm, polegający na tym, że działania firm podlegają pewnej koordynacji bez istnienia jakiejkolwiek zmowy. Jest to możliwe z powodu doskonałej znajomości warunków funkcjonowania gałęzi ze strony poszczególnych firm, w tym decyzji cenowych rywali (np. formuły narzutu zysku na koszty, sezonowych zmian cen itp.).

Mimo znacznych korzyści jakie daje firmom współpraca oligopolistyczna, kooperacja może nie być możliwa. Szanse trwałej kooperacji maleją w pewnych warunkach. Czynnikami ograniczającymi możliwości zmowy i kooperacji są najczęściej następujące okoliczności: istnienie większej liczby firm, niskie bariery wejścia, różnorodność produktów, wysoka stopa innowacyjności, wysokie koszty stałe, możliwość oszustwa, ograniczenia prawne itp. W przypadku, gdy przeszkody dla zmowy są silne zachowanie się oligopolu ma charakter niekooperacyjny. W tej sytuacji poszczególni producenci zmuszeni są "zgadywać", jak zachowają się ich rywale w różnych sytuacjach. Muszą zatem działać strategicznie.
Firmy na rynku oligopolistycznym konkurują niecenowo - nie opłaca się konkurować ceną, bo podwyżka oznacza możliwość wyrugowania się z rynku, z kolei obniżka ceny spowoduje dostosowanie się konkurencji do nowych warunków (analogiczne obniżki cen). Konkurencja cenowa na rynku oligopolistycznym prowadzi do szybkiego odwetu (wyjątek: jeśli firma jest przywódcą kosztowym bądź może pozwolić sobie na subsydiowanie działalności z zysków, pochodzących z innego rodzaju działalności).

W oligopolu firmy konkurują innymi sposobami, na przykład: jakością, zabiegami marketingowymi itp. Najbardziej efektywna konkurencja w oligopolu polega na ROZWOJU PRODUKTU. Dzieje się tak dlatego, bo:
1. nowe produkty mogą skutecznie opanować dużą część rynku
2. ewentualne opatentowanie produktu może wywołać legalny monopol
3. wytworzenie nowego produktu może być tańsze niż wyrobów dotychczas produkowanych.

Pozytywne i negatywne strony niedoskonałej konkurencji:
- Ograniczenie produkcji – podstawowa nieefektywność niedoskonałej konkurencji ma miejsce wówczas, gdy ceny są ustalane zbyt wysoko w stosunku do kosztu krańcowego. Oligopolista zmniejsza produkcję do poziomu, przy którym koszt krańcowy zrównuje się z krańcowym utargiem. W punkcie tym cena przewyższa koszt krańcowy. Konsumenci w zmonopolizowanej gałęzi płacą za dobro więcej, aniżeli wynoszą jego koszty mierzone produkcją dóbr zaniechaną w innych gałęziach.
- Korzyści skali – w wielu gałęziach istotną rolę odgrywają korzyści skali. Zatomizowanie przemysłu samochodowego, stalowego czy lotniczego pchnęłoby przedsiębiorstwa wysoko w górę, wzdłuż ich krzywych kosztu przeciętnego. Gdy koncentracja gałęzi spowodowana jest korzyściami skali, konsumenci płacą, być może, ceny wyższe od kosztów krańcowych.
- Dynamika wydatków na badania i rozwój – śmiała hipoteza Schum – Peterowska głosi, iż monopole i oligopole kierują dużymi i kończonymi z powodzeniem przedsięwzięciami.

Czynniki zachęcające oligopolistów do podejmowania współpracy:
- wysoka koncentracja produkcji na rynku (znajomości, powiązania nieformalne)
- silne bariery dla innych przedsiębiorstw
- słabe prawo przeciw praktykom restrykcyjnym
- stabilne struktury kosztów (łatwiejsze porozumienia cenowe)
- stabilny popyt na rynku
- łatwość magazynowania (możliwość sterowania podażą)

Czynniki ograniczające współpracę oligopolistów:
- niski współczynnik koncentracji
- niewielkie bariery wejścia na rynek
- surowe i EGZEKWOWANE prawo przeciwko restrykcjom
- niestabilna struktura kosztów, częste renegocjacje
- niestabilny popyt
- trudności w składowaniu.

Przedmiotem porozumień oligopolistycznych najczęściej są:
1. wyznaczanie upustu cenowego,
2. ustalanie cen, wielkości produkcji,
3. wyznaczenie przywódcy cenowego,
4. ustalanie cen I wielkości produkcji poszczególnych przedsiębiorstw,
5. organizacja zaopatrzenia,
6. prowadzenie wspólnej działalności finansowej i inwestycyjnej.

Reklama
Dla przedsiębiorstw rywalizujących na rynku oligopolu reklama jest bardzo skutecznym elementem służącym zwiększeniu sprzedaży. Przedsiębiorstwa, które sprzedają zróżnicowane produkty, wydają wielkie sumy na reklamę.
1. Różnicowanie produktu – polega na podkreśleniu rzeczywistych lub pozornych różnic między konkurującymi ze sobą produktami. Celem jest wspieranie różnego rodzaju produktów i lojalności wobec marki. Dla firmy wymarzonym skutkiem reklamy jest zdobycie dużej ilości lojalnych konsumentów, którzy nie są podatni na zmianę konkurencyjnych produktów, nawet gdy nastąpi obniżka ich ceny lub poprawa ich jakości. Między oligopolistami dochodzi często do konkurencji, prowadzonej za pomocą ceny i jakości. Wysokie wydatki na reklamę przedsiębiorstw oligopolistycznych mogą znacznie wpływać na wzrost zysków oligopolu jako całości.
2. Reklama informacyjna – bardzo ważną funkcją jest dostarczenie klientom jak największej liczby informacji o danym produkcie. Fotografie umieszczone na uloltkach reklamowych często przyciągają uwagę konsumentów co prowadzi do zwiększenia ilości nabywców na dobra. Kiedy normą jest niepełna informacja, niektóre przedsiębiorstwa mogą żądać cen wyższych niż przeciętna jakości, a mimo to zachować pewien skromny udział w rynku.

W oligopolu ważne są obie funkcje reklamy, czyli różnicowanie produktu i dostarczenie informacji. Na pewnych rynkach reklama odgrywa ważną funkcję, wznosi barierę wejścia i sprzyja koncentracji oraz wyższym zyskom.

Regulacja oligopolu
Regulacja oligopolu może wykorzystywać kilka narzędzi polityki ekonomicznej:
- opodatkowanie produkcji – jest to narzędzie, które działa w odwrotny sposób do zamierzonego, czyli ogranicza produkcję przy wzroście ceny,
- opodatkowanie zysku jest zabiegiem czysto fiskalnym, nie zmienia ceny ani wielkości produkcji firmy, redukuje jedynie zysk firmy,
- cena maksymalna – ustalana na poziomie zbliżonym do tego na jakim kształtowałaby się w sytuacji wolno konkurencyjnej. Narzędzie to podwyższa poziom produkcji i ogranicza wpływy podatkowe.

Głównymi przyczynami dla których tworzone są oligopole to:
1. charakter technologii i związane z tym korzyści ze skali produkcji,
2. specyfika rynku,
3. sposoby dystrybucji,
4. metody promocji sprzedaży

Rodzaje oligopoli:
Ze względu na rodzaj produktu wyróżnia się:
· czysty oligopol - firmy wytwarzają jednorodny produkt.
· Zróżnicowany oligopol - firmy wytwarzają zróżnicowane produkty.

Ze względu na budowę:
· oligopol symetryczny - firmy o zbliżonej wielkości
· oligopol asymetryczny - jedna lub kilka firm zajmuje pozycję dominującą

Aspekt praktyczny problemu

Zakładamy, że – podobnie jak na rynku konkurencyjnym – firmy sprzedają identyczny produkt. Jednak firm tych jest w branży kilka i mogą wpływać na rynek – na przykład dyktując wyższą cenę i ograniczając podaż. Takie zachowanie spowoduje reakcję pozostałych oligopolistów. Firma bierze pod uwagę te reakcje. Ustala poziom ceny czy podaż tak – by (po wkalkulowaniu reakcji konkurenta) osiągnąć maksymalny zysk. Firmy toczą więc grę. Od tego jak dobrymi są graczami i jak duża jest ich,,siła rynkowa’’ będzie zależeć jaką część rynku uda im się zdobyć i jaki będzie ich zysk.

Jak w każdej grze – gracze mogą mieć różne strategie. Dlatego mnogość modeli duopolu nie oznacza że jest wiele alternatywnych opisów tej samej sytuacji na rynku. Jest raczej tak, że różne oligopole cechują się różnymi zachowaniami. Dopiero analiza ich zachowań i rynku na którym działają umożliwia wybór odpowiedniego modelu.

W polskiej gospodarce na różnych rynkach występują różne rodzaje oligopoli. Powstały one w czasie transformacji ustrojowej na przełomie lat 80-tych i 90-tych z istniejących już monopoli lub duopoli. Przykładem może być rynek samochodów osobowych. Istniejące wówczas dwie fabryki FSO i FSM nie konkurowały ze sobą gdyż każda z nich produkowała samochody dla innego rodzaju odbiorcy.

W Polsce oligopol istnieje także na rynku telefonii komórkowej. Został on stworzony przez państwo w wyniku przyznanych koncesji, a nie jako rezultat naturalnej działalności firm. Telekomunikacja Polska S.A. jako monopolista telefonii przewodowej powołała w 1991 r. Firmę o nazwie Polska Telefonia Komórkowa Centertel Sp. z o.o., która jako pierwsza w kraju zaoferowała usługi telefonii przenośnej. Centertel został założony przy współpracy France Telcom Mobiles International, który posiada mniejszą część udziałów w spółce.
W 1995 r. został ogłoszony przetarg na budowę sieci telefonii komórkowej drugiej generacji. Koncesję otrzymały dwie firmy: Polkomtel S.A., która oferuje swoje usługi pod nazwą handlową Plus GSM, oraz firma Polska Telefonia Cyfrowa S.A., która działa pod nazwą Era GSM. W 1998 r. spółce PTK Centertel zostaje przyznana na cyfrową telefonię przenośną DSC. Oferuje ona swoje usługi pod nazwą handlową Idea Centertel.

Rynek telefonii komórkowej w 1998 r. był podzielony na trzy segmenty: Centertel – monopolista, Era GSM i Plus GSM – duopol, oraz Idea Centertel – monopolista.

Podstawowym mechanizmem zwiększania zysku jest pozyskiwanie nowych abonentów. Motorem zwiększania liczby klientów jest reklama oraz szereg pakietów, które są przygotowane prawie dla każdego abonenta indywidualnie. Szybkość wdrażania różnych usług odgrywa znaczącą rolę we współzależności podejmowania decyzji. Plus GSM jako pierwszy wprowadził bezpłatny dostęp do poczty głosowej, w krótkim czasie również ERA i Idea poszły jego śladem. Podobnie było z innymi usługami: Pre-Paid (korzystanie z karty z limitem pieniężnym bez stałego abonamentu), GPRS (technologia umożliwiająca 18-krotne zwiększenie szybkości przesyłania danych) oraz WAP (korzystanie z Internetu przez aparat telefoniczny). Rozwój technologiczny narzuca wprowadzanie nowych usług. Rezygnacja z rozwoju wiąże się z mniejszą konkurencyjnością operatora i w efekcie ze zmniejszeniem udziałów w rynku telefonii cyfrowej. Obecnie rynek telefonii komórkowej GSM ma charakter oligopolu z trzema konkurującymi ze sobą operatorami. Każda z firm chcąc być konkurencyjna oferuje te same usługi po bardzo podobnych cenach co rywale.

W 2000 r. Idea Centertel przodowała pod względem szybkości pozyskiwania nowych abonentów za sprawą oferty dla klientów indywidualnych zawierającej darmowe minuty rozmów. Po paru miesiącach podobną usługę udostępnił Plus GSM a najpóźniej zaoferowała ją Era GSM. Każdy z dostawców telefonii GSM oferuje również usługi dla przedsiębiorstw. Firma, która zgłasza się do operatora może negocjować indywidualne ceny usług telefonicznych.

Firmy pozyskują nowych klientów poprzez różnego rodzaju promocje. Obniżyły się koszty a co za tym idzie spadły ceny usług i dzięki temu wzrosła liczba klientów. Promocje są formą inwestowania operatora w nowych klientów.

Wnioski

Przedsiębiorstwo działające na rynku oligopolu staje w obliczu następującego pytania: jaki wariant postępowania zapewnia maksymalizację zysku w sytuacji, w której trzeba konkurować ze znaną liczbą podobnych sobie rywali? Dokonując trudnego wyboru własnej strategii konkurencyjnej, zarząd przedsiębiorstwa musi przewidzieć możliwe warianty zachowań konkurentów i w razie potrzeby odpowiednio zareagować. Strategie konkurencji jest najbardziej przydatna na rynku oligopolistycznym. Zysk firmy zależy nie tylko od decyzji, lecz również od działań jej konkurentów. A zatem aby dokonać wyboru optymalnego wariantu własnego działania, przedsiębiorstwo musi właściwie przewidzieć działania i reakcje swoich rywali. Menadżer musi oceniać sytuację nie tylko z własnego punktu widzenia, lecz także z perspektywy konkurentów.