Ssaki

POKRYCIE CIAŁA:
a. gruba skóra:
- chroniąca przed utratą ciepła – włosy
- regulacja strat wody
- chroni przed urazami mechanicznymi i skokami temperatur
- zawiera liczne receptory
- tworzy barierę dla drobnoustrojów
- chroni głębiej położone komórki przed promieniowaniem UV – melanina
b. skóra składa się z:
- naskórek – zbudowany z płaskiego nabłonka wielowarstwowego, którego zewnętrzne warstwy mogą się złuszczać i spełniać funkcję ochronną; szczególnie gruby u ssaków bezwłosych
- skóra właściwa – leżącą pod naskórkiem składa się głównie z elementów łącznotkankowych; jest dobrze unerwiona i unaczyniona; zawiera gruczoły
- tkanka podskórna – często zawiera dużo tłuszczu (warstwa izolacyjna, zapasowa; u ssaków wodnych zmniejsza ciężar właściwy)
c. włosy – twory naskórkowe zbudowane z silnie zrogowaciałych komórek;
- u gatunków morskich (walenie) jak i niektórych ssaków afrykańskich (słonie, nosorożce) owłosienie zanika
- włos zbudowany jest z korzenia zanurzonego w pochwie włosowej i łodygi
- u podstawy korzenia wykształca się specjalne zgrubienie – opuszka włosa, obejmująca łącznotkankową brodawkę odpowiedzialną za odżywianie opuszki
- włosy mogą ulegać specjalnym przekształceniom (kolce jeżozwierza i rogi nosorożca)
- w okolicy nosowej u wszystkich ssaków występują włosy czuciowe
- do rogowych wytworów naskórka zaliczamy rzadko występujące u ssaków łuski rogowe (ogon szczura); pazury, kopyta i paznokcie
d. rogi – puste, nierozgałęzione „puszki” rogowe, osadzone na wyrostkach kości czołowych
e. poroża – twory kostne, zwykle rozgałęzione i okresowo zrzucane
f. gruczoły potowe – wydzielają pot – wodny roztwór soli mineralnych i śladowych ilości mocznika i amoniaku (u waleni, słoni nie występują; u psowatych jest ich niewiele – zianie); niektóre gruczoły potowe ulegają modyfikacją:
- gruczoły zapachowe wydzielające feromony
- gruczoły mleczne uchodzące do brodawek (wyjątek stekowce, u których brodawek brak)
g. gruczoły łojowe – uchodzą do mieszków włosów, a ich wydzielina zabezpiecza włosy przed zamoknięciem
SZKIELET
- dorosłe ssaki posiadają prawie całkowicie skostniały szkielet
1. szkielet osiowy
a. czaszka budową podobna a do czaszki gadów (z charakterystyczną redukcją liczby elementów)
- wszystkie kości czaszki połączone mocno szwami (wyjątek kość żuchwowa i kostki słuchowe)
- duża mózgoczaszka – silny rozwój mózgowia
- na kości potylicznej znajdują się dwa kłykcie potyliczne
- w jamie ucha środkowego, w kości skroniowej znajdują się trzy kostki słuchowe
- mocna żuchwa zbudowana z kości żuchwowej, tworzy w tylnej części staw żuchwowo – skroniowy, szczęka górna składa się z kości szczękowej i przedszczękowej; w żuchwie i szczęce górnej składają się zębodoły; na szczękach i w dole skroniowym znajdują się zaczepy silnych mięśni żujących
- wtórne podniebienie kostne – oddziela jamę gębową od nosowej i umożliwia oddychanie podczas żucia pokarmu
- nozdrza zewnętrzne przesunięte są do przodu a wewnętrzne do tyły (dobry węch)
b. kręgosłup i klatka piersiowa
- odcinek piersiowy – kręgi odcinka piersiowego zestawione stawowo z żebrami
- odcinek lędźwiowy – kręgi przypominają kręgi piersiowe, ale pozbawione są żeber
- odcinek krzyżowy – kręgi zrastają się w kość krzyżową (podpora dla kończyn tylnych)
- odcinek ogonowy – tworzy go zmienna liczba kręgów; u niektórych gatunków ulega redukcji
- ograniczenie ruchomości kręgosłupa – wykształcenie kręgów płaskich
- rozwinięcie pomiędzy trzonami chrzęstnych dysków międzykręgowych
- zanik struny grzbietowej już podczas embriogenezy
- jedyną pozostałością po występowaniu struny grzbietowej są tzw. jądra galaretowate
2. szkielet obręczy i kończyn
a. obręcz barkowa i kończyny przednie
- redukcja liczby elementów; brak kości kruczych
- w podstawowym ustawieniu kończyn przednich (pozycja nawrotna) kości przedramienia ulegają skrzyżowaniu, a grzbiet dłoni ustawiony jest do przodu
- u prymitywnych ssaków istniała możliwość odwracania przedramienia do pozycji odwrotnej (kości przedramienia nie są skrzyżowane, a kość promieniowa i kciuk zajmują położenie wewnętrzne – dłoń nadal skierowana do przodu) – cecha zachowana u torbaczy, owadożernych i naczelnych
b. obręcz miednicowa i kończyny tylne
- miednica zbudowana z trzech dużych kości
- mocna kość udowa z główką wchodzącą w panewkę stawu biodrowego
- kość piszczelowa silniej rozwinięta od strzałkowej (u kopytnych zrośnięte)
c. modyfikacje końcowych odcinków kończyn
- kończyny stopochodne – cała stopa przylega do podłoża (niedźwiedziowate, człowiek)
- kończyny półstopochodne – uniesienie śródstopia – łasicowate
opiera się o podłoże tylko na końcach części palców

UKŁAD ODDECHOWY
- endotermia ssaków wymaga wysokiego poziomu metabolizmu – duże zapotrzebowanie na tlen
- zwiększenie powierzchni wymiany gazowej
- usprawnienie mechaniki wentylacji płuc
- każde płuco ssaka zbudowane jest z płatów – prawe z trzech, a lewe z dwóch
- bardzo rozgałęzione drzewo skrzelowe – oskrzela główne dzielą się na oskrzela płatowe, te zaś na segmentowe, w końcu na oskrzela pęcherzykowate, które w końcowych odcinkach mają tzw. pęcherzyki płucne
- nabłonek płaski pęcherzyków ma dużą powierzchnię
- szeroka jama nosowa umożliwia wstępne nagrzanie i nawilgocenie powietrza
- nozdrza wewnętrzne przesunięte daleko w tył w okolicę gardła
- krtań górna – zbudowana z chrząstek; w jej wnętrzu znajdują się struny głosowe – fałdy błony śluzowej
- tchawica rozgałęziająca się na oskrzela główne
- rytmiczne ruchy klatki piersiowej powoduje naprzemienny skurcz (odsunięcie mostka i zwiększenie objętości płuc) i rozkurcz mięśni oddechowych, dodatkowo wspomagany przeponą

UKŁAD KRĄŻENIA
- dwuobiegowy z czterojamistym sercem
- dwa przedsionki i dwie komory – całkowite oddzielenie krwi utlenionej od odtlenionej
- całkowita redukcja zatoki żylnej (pozostaje tzw. Węzeł zatokowo – przedsionkowy – rozrusznik serca)
- w prawym otworze przedsionkowo komorowym znajduje się zastawka trójdzielna
- w lewym otworze przedsionkowo komorowym znajduje się zastawka dwudzielna
- serce ssaka jest relatywnie dwa razy mniejsze od serca ptaka
- na prawym przedsionku ssaków nie występuje nawet szczątkowa zatoka żylna
- do prawego przedsionka uchodzą dwie żyły główne (u ptaków trzy)
- do lewego przedsionka uchodzą dwie do czterech – a nawet więcej – żył płucnych (u ptaków dwie, ale przed wejściem do przedsionka zlewają się w jedną)
- ssaki zachowały tylko lewy luk aorty
- bazjądrzaste erytrocyty o okrągłym kształcie (wyjątek: lamy, daniele i wielbłądy – owalne)

UKŁAD WYDALNICZY I ROZRODCZY
- nerki typu ostatecznego (zanercza) o bardzo wysokim stopniu rozwoju
- mocz z nerek odprowadzany jest moczowodem wtórnym do pęcherza moczowego i dalej do cewki moczowej
- u samic uchodzi do tzw. zatoki moczopłciowej
- u samców końcowy odcinek służy również do wyprowadzania nasienia
- przyczyną rozchodzenia się dróg moczowych, pokarmowych i rodnych jest żyworodność
- dymorfizm płciowy (samiec większy od samicy – wyjątki: walenie, hipopotamy, tapiry)
- komórki jajowe ssaków są małe i zawierają mało materiału żółtkowego (wyjątek: stekowce)
- większość ssaków wykazuje tylko okresową aktywność rozrodczą
- okres rozrodczy ssaków nazywamy rują
- u ssaków zamieszkujących strefę umiarkowaną występuje charakterystyczna sezonowość aktywności płciowej (cykl regulowany hormonalnie za pomocą szyszynki związany z długością dnia)
- u ssaków zamieszkujących strefę równikową takich okresów może być więcej (wielorujowce)

UKŁAD POKARMOWY
- bardzo sprawny aparat obróbki pokarmu
- w życiu płodowym do organizmu przenikają wolne aminokwasy
- w mleku matki występuje białko – kazeina (enzym reina wytrąca białko z roztworu)
- heterodontyczne uzębienie i język
- z jamy gębowej pokarm trafia przez przełyk do żołądka, a stamtąd do dwunastnicy (wydzieliny trzustki i wątroby), jelito cienkie (ostateczne trawienie), jelito grube (resorpcja wody i formowanie mas kałowych)

UKŁAD NERWOWY I NARZĄDY ZMYSŁÓW
- kresomózgowie – największa część mózgu, zbudowana z dwóch półkul połączonych tzw. wielkim spoidłem; silnie pofałdowaną powierzchnię półkul zajmuje głównie sześciowarstwowa kora nowa; wyróżniamy płaty kresomózgowia: czołowy (myślenie), ciemieniowy (czucie kontaktowe), potyliczny (wzrok), skroniowy (słuch i pamięć)
- międzymózgowie małe i niewidoczne od góry – szyszynka ukryta jest między półkulami kresomózgowia
- śródmózgowie – najmniejsza część mózgu u ssaków
- móżdżek – duży, silnie pobrużdżony (druga co do wielkości część mózgu); podzielony na dwie półkule połączone tzw. robakiem; pokryty dobrze wykształconą, trójwarstwową korą móżdżku
- rdzeń przedłużony normalnie rozwinięty z charakterystycznym dla owodniowców wygięciem
- z mózgu ssaków wychodzi 12 par nerwów czaszkowych
- narząd węchu – większość makrosomatyczne; mikrosomatyczne – płetwonogie, walenie fiszbinowe; anosomatyczne – walenie zębowe
- narząd wzroku – dobrze rozwinięty (u gatunków podziemnych mogą zredukowane całkowicie; najlepiej rozwinięty u naczelnych); oczy przesunięte na przód głowy – lepsza ocena przestrzenna odbieranych obrazów; u większości ssaków osłonięte trzema powiekami (górna, dolna i przezroczysta migotka); dwuwypukła soczewka (u gatunków wodnych kulista); akomodacja przez zmianę kształtu soczewki; ssaki nocne posiadają dodatkową warstwę odbijającą światło na naczyniówce
- narząd równoważno – słuchowy – dobrze rozwinięty; występuje małżowina, kostki słuchowe i skręcony ślimak
- narząd smaku – dobrze rozwinięty – kubki smakowe zebrane w brodawkach smakowych na języku i błonie śluzowej jamy gębowej