Literatura średniowieczna - gatunki.

Gatunki:

ŚWIECKIE - tematyka świecka.

Powieści bretońskie - (X w.) utwory, których fabuła oparta jest na bardzo starych legendach, baśniach i mitach celtyckich:

- romanse "Tristan i Izolda"
- przygodowe "O rycerzach okrągłego stołu"
- mistyczne - o poszukiwanie św. Graala
- rycerskie "Pieśń o Rolandzie"

Chanson de geste (gesta) - pieśni o czynach wielkich rycerzy i władców, o ich wyprawach wojennych, tworzone przez tzw. truwerów. Tak jak "Żywota" tworzyły wzorzec osobowy świętego ascety, tak gesta wzorce króla i rycerza. (por.: epos rycerski).

Przykłady.:

- samodzielne: "Pieśń o Rolandzie", "Pieśń o Nibelungach"(skand.), "Słowo o wyprawie pułku Igora" (słow.);

- cykle: królewski (o Karolingach); Wilhelma (o wojnach z niewiernymi w Prowansji)

Epos rycerski - posiada język ubogi w liczne środki styl., proste i wyraziste charktery, sceny ujmujące i pełne grozy, gesta opierają się o określone wzory kutury, obrazy literackie opiewają ideał rycerza, czerpią ze znanych wzorów(np.:śmierć Rolanda), pełnią funkcję uświadamiającą, przypominają o ideałach. (porównaj: wzorce osobowe)

Narrotor jest wszechobecy i wszechwiedzący. Cały utwór pisany jest językiem podniosłym i poważnym. Świat ukazany jest w dwóch płaszczyzanch: ludzkiej i boskiej. Brak inwokacji.

Etos rycerski - (całokształt uznawanych w określonej grupie społecznej zasad, które regulują zachowanie się jej członków) - związany głównie z poczuciem honoru rycerskiego (nie wezwanie posiłków przez Rolanda) i "ceremoniałem" śmierci (patrz: "Pieśń o Rolandzie").

Romanse - pieśni o tematyce miłosnej ("Tristan i Izolda").

Poezja miłosna (prowansalska) - miłosne pieśni rycerskie (gatuek romansu).

Kroniki i roczniki - utwory o treści historycznej. Cechy kroniki:

- staranna kompozycja, narracja, stylistyka;
- urozmaicenie prozaicznego, epickiego toku opowieści o wstawki wierszowane;
- dbałość o piękno stylu i języka;
- elegancka proza łacińska, dzieląca zdania na równoległe (o zbliżonej liczbie sylab) człony, których paralelność podkreślana jest rymem (tzw. proza rymowana).

Literatura pouczająca (parenetyczna) - np.: "O chlebowym stole."

Na granicy średniowiecza i renesansu znajdują się również wspaniałe sonety (utwory podniosłe) o tematyce miłosnej Dantego do Beatrycze i Petrarki do Laury.

KOŚCIELNE - tematyka duchowna.

Żywoty świętych(hagiografia z łac. hagios=święty i graphein=pisać) - opisy życia i śmierci świętych tworzyły - wzorce osobowe.

Wzorzec kompozycyjny:

1. Prolog - powod skłaniające autora do napisania dzieła;

2. Opowieść właściwa:

- narodziny (cudownie zapowiedziane);
- dzieciństwo i młodość (objawy przyszłej świętości);
- małżeństwo, ślub czystości i ucieczka z domu;
- dzieje jako żebraka i ascety, cuda, boskie interwencje;
-opis męczeńskiej lub świątobliwej śmierci;

3. Ewentualnie - opisy cudów wokół relikwii.

Najsłynniejsza jest "Złota Legnda" Jakuba de Voragine.

Model krytycznego żywotopisarstwa - ks. P. Skarga (XVIw.) (również: legenda (od łac. legere=czytać), pasja (w odniesieniu do męki i śmierci), historia).

Dramaty liturgiczne - teatr kościelny.

Pieśni religijne - hymny pisane anonimowo "Ad maiorem Dei gloriam" ("Ku większej chwale Bożej") na potrzeby religijne.

Wypowiedż lamentacyjna - liryka skargi i żalu (o cechach patrz: "Lament świętokrzyski").

POLSKA.

Kronika Galla Anonima - pierwsze znaczące dzieło polskiej literatury (choć pisane po łacinie) i historii narodowej. Rozmiarami nie doruwnują mu ani "Roczniki", ani "Żywota świętych".

Zamierzeniem kronikarza było opisać chwałę i dzieje Bolesława Krzywoustego; ze względu na niego opisał wszystkich jego przodków, poczynając od legendarnego Piasta. Ten sposób pisania kroniki (łączenia prawdy z legendą i fikcją) wynikał ze znanej zapewnie Gallowi starorzymskiej zasady, że "historia bezpośrednio graniczy z poezją". Najważniejszym wszakże było pisać ciekawie i zajmująco.

Trzyczęściowa "Kronika" została doprowadzona do lat 1109-1113 (zwycięskie walki Bolesława z Niemcami). Nie zawiera żadnej daty rocznej, gdyż głównym zadaniem nie było ukazać porządku chronologicznego (dat), ale powiązania przyczynowo-skutkowe. Tym samym dzieło to nawiązywało do gatunku - gestów.

Gall przedstwaił Polskę jako kraj mlekiem i miodem płynący, Polaków jako ludzi wolnych i wolność kochających, a Bolesława jako władcę poważającego każdego podwładnego (wzorzec króla dosknałego).

Bogurodzica - najstarza polska pieśń religijna (hymn), powstała między X a XIVw., jako twórców ma wymienianych nawet Św. Wojciecha i jego uczniów. W najstarszej znanej nam wesji (1407,8) "Bogurodzica" jest hymnem składającym się z dwóch strof o budowie Apostrofa/Apostrofa/Rozkażnik/Rozkażnik (przypominających stofę soficką). Pierwsze trzy wersy o intonacji wznoszącej (antykadencja), ostatni opadającej (kadencja). Ostatni rozkażnik to tzw. klauzula - "Kyrie elejson".

Każdy wers zawiera przeciętnie jedno wypowiedzenie i posiada część wzoszącą, średniówkę, opadającą i rymy wewnętrzne oraz zewnętrzne żeńskie, parzyste, raczej dokładne - typowa budowa wiersz intonacyjno-zdaniowego.

Środki artystyczne to głównie epitety.

Archaizmy:

1. fonetyczne - sławiena, zwolena (brak przegłosu);

2. fleksyjne - Bogurodzica (DC), zyszczy, spuści, raczy -y/-i; w wołaczu majestatyczniejsza końcówka mianownika -a

3. słowotwórcze: Bożyc

4. leksykalne: rodzica, dziela - dla, gospodzin - pan, zwolena - wybrana, ji - o, Bogiem sławiena przez Boga sławiona (stara składnia narzędnik., obecnie dopełniaczowa).

Prośby:

1. ogólna - do Bogarodzicy - "zyszczy, spuści"

2. ogólna - do Jezusa za pośrednictwem Jana Chrzciciela - "słysz modlitwę, napełń myśli"

3. szczegółowa - do Boga - "dać raczy(...) /A na świecie zbożny pobyt,/Po żywocie rajski przebyt"

Legenda o Św. Aleksym - Zapis pochodzi z połowy XVw. i jest kopią wzoru, którego orginał powstał w V-VIw. w Syrii.

Aleksy, syn Eufamijana i Aglijas, któy już w dzieciństwie wykazywał objawy przyszłej świętości, zgodnie z wolą ojca poślubił Fanmijanę, jednak za jej zgodą, dochowując złożonej przysiegi czystości, uciekł z domu i wybrał żywot ascety i żebraka. Przez wiele lat tułał się po świecie. Jego umatwienia były tak duże, iż nawet interweniowała NMP. W końcu trafił pod swój rodzinny dom i tam przez 16 lat, poniżany przez wszystkich, żył w ubóstwie. Dopiero świątobliwa śmierć i jego pośmiertny list odsłoniły tajemnicę życia.

Wiersz Słoty(Złoty)/O zachowaniu się przy stole(o chlebowym stole) - najdawniejszy ze znaych nam utworów o charakterze obyczjowo-dydaktycznym, swego rodzaju podręcznik savoir-viver'u propagujący kulturę zachodu:

- szacnek i usługiwanie przy stole kobiecie;

- kultura przy jedzeniu - nie okazywanie głodu (w wierszu mamy exempla negativa - przykład negatywny, krytykę łakomego sięgania po jedzenie)

Funkcje biesiady(=jedzenie+zabawa+rozmowa):najedzenie się, przyjemność, wesołość płynąca z biesiady - dobry nastrój.

Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią - najdłuższu polski wiersz średniowieczny. Jej tekst urywa się około 500 wresu. Śmierć odpowiadając na pytania Polikarpa rozatcza przed nim obraz swej potęgi i bezwyjątkowego panowania nad wszelkim stworzeniem. Siejąca postrach, nieprzekupna, nieprzejednana zabiera wszystkich, zarówno cnotliwych, jak i grzeszników (szczeólnie ich lubi zabierać) oraz przdstwicieli wszyskich stanów (od żebraka do papieża). Stąd satyryczny i moralizujący ton dzieła.

Utwór wyrasta z długiej, chrześcijańsko-europejskiej tradycji rozważań o śmierci, obejmujących sprawy ostateczne: mękę agonii i śmierć samą, sąd Boży, niebo oraz piekło. Pierwsze utwory tego typu powstały już w IIIw. n.e. Okres niespokojnych kryzysów i wojen XIV-XVw. przyniósł szczególny rozwój dzieł o tematyce "wzgardy dla świata" i akcentuje motyw vanitas, tj.marności (wszystkie uciechy świata podlegają władzy śmierci).

Śmierć ukazana nie jest tutaj jako szkielet z kosą, lecz jako rozkładający się trup niewiaty.

Posłuchjcie, bracia miła - inaczej: to "Żale Matki Boskiej pod Krzyżem", arcydzieło polskiej liryki lamentacyjnej.

Monolog Marii uwydatnia przede wszystkim wymiar matczynego cierpienia (widzi i opisuje pasję Jedynego Syna), jego skalę uczuciową, eksponuje zarazem ludzką wspólnotę odczuć; jest zupełnie inny od "Bogurodzicy".

W "Lamencie świętokzryskim" zwracają uwagę wyrażne opozycje czasowe (przeszłść i doświadczana, dramatyczna terazniejszość) oraz przestrzenne (strefy: ziemska i ponadziemska, duchowa, sakralna, jednoczone zbawczym drogowskazem Krzyża). Współcierpienie z Synem ("compassio") Marii czyni z Niej również Współodkupicelkę.

Najważniejsza cecha: uwidoczniona w pieśni opozycja pionu i poziomu, sfer wertykalnej i horyzontalnej, jest jedną z najbardziej charakterystycznych cech przestrzenno-czasowej struktury wszechświata odzwierciedlanej w sztuce chrześcijańskiej (por. niezliczone dzieła inspirowane motywem "Stabat Mater Dolorosa"- "Stała Matka Boleściwa").

Satyra na leniwych chłopów - satyra piętnująca wady XV-wiecznego chłopstwa (lenistwo, złośliwość, opieszałość) widziana okiem szlachcica.

OBCA.

Pieśń o Rolandzie - epicki poemat napisany w podnisłym tonie, w orginale zapisany aleksandrynem (10 lub 11 zgłoskowcem), z asonansami (rymami mającymi wspólne tylko kilka liter), koncentrujący się wokół wyprawie Karola Wielkiego do Hiszpanii zajętej orzez Arabów (778r.). W "Pieśni" opisane jest zwycięstwo nad poganami, zdobycie Hiszpanii i tragiczna klęska tylnej straży armii, która w trakcie powrotu do Francji została zdradziecko napadnięta w wąwozie Roncenval i po bohaterskiej obronie wycięta. Zginął wówczas kwiat rycerstwa, w tym i hr. Roland - siostrzan Karola Wielkiego.

W "Pieśni" jedną z najważniejszych i najbardziej symbolicznych scen jest scena śmierci Rolanda (będąca swoistym nawiązaniem i wykorzystaniem wzorów epoki jeżeli chodzi o etos rycerski i o godne umieranie bohaterów - ze sceny śmierci Rolanda "przeziera wyrażnie pewien ogólny wzorzec bohaterskiego umierania, który wskutek swej powtarzalności stał się ednym z toposów literatuty europejskiej"[A.W.Labuda]).

- modlitwa za parów;
- modlitwa za siebie do Gabriela;
- wzgórek (jak Golgota);
- upada na wznak pod drzewem, między 4 marmurami (jak Drzewo Krzyża i 4 cnoty główne);
- próba zabrania miecza śmierć Saracena;
- próba złamania miecza (skoro odchodzi właściciel, "umrzeć" musi i miecz, jego chluba);
- rękawica wzniesiona do nieba (hołd lenny względem Boga);
- wyznanie grzechów Rolanda;
- Gabriel zbiera rękawicę (przyjęcie hołdu, a więc i odpuszczenie grzechów);
- dusza hrabiego idzie do nieba, prowadzona przez anioła Cherubina, świętego Michała i świętego Gabriela.

Opis Durendala:

- nawet słońce nie przyćmi jego blasku;
- miał złotą gałkę z relikwiami;
- był piękny i biały;
- podarowany (obok królewskiej chorągwi) Karolowi przez Boga, dla największego z wodzów cesarskich.

Dzieje Tristana i Izoldy - piękna, poetycka historia, w dzisiejszym kształcie skompilowana przez J. Bediera z dwóch wersji: Thomasa i Beroula. Opowiada o tragicznych kochankach - Tristanie i Izoldzie. Tristan (siostrzan i wasal kr. Koenwalii Marka, zdadzanego, lecz nie ośmieszonego, a uszlachetnionego męża Izoldy) i Izolda - poddani niepokonanej, czarodziejskiej mocy namiętniości, zarazem świadomi zła zdrady, żyjący w ustawicznym napięciu emocjonalnym. poszukujący się i rozłączający - są do dziś żywym symbolem kochanków ucieleśniającym szczęście i cierpienia miłości.

Twórczość Francois'a Villona - żyje w piętnastowiecznym Paryżu, w czasie głodu, wojen, nędzy. Poznaje więzienia, jest złodziejem, ociera się o szubienice. Tworzy wiele bardzo różnych dzieł. Są m.in. "Rozprawa serca y ciała Wilonowego", ale i "Ballady złodziejskie", i wiele, wiele innych. Dwa najbardziej znane to "Mały Testament" tzw. Legaty - pisane w formie żartów oraz "Wielki Testament" - zwierający elementy biografii. Ostatni z tych utworów, oceniany najwyżej "Wielki Testament", jest jakby wyznaniem lirycznym, "pamiętnikiem", w którym możliwe elementy prawdy łączą się z poetycką fikcją. "Śmieję się płacząc" - powiada poeta, prezentując na przemian rozmaite stany swej dwistej, rozpiętej między złem a poczuciem skruchy natury.

W "Wielkim Testamencie" dostrzegamy wątek venitas venitatis - marność nad marnościami.

Twórczość Dantego Alighieri - genialny włoski (florencki) poeta, polityk (stronnik Gwelfów Białych) napisał cykl pieśni, łacińską rozprawę o języku narodowym, zbiór wierszy przeplatanych prozą "Życie nowe", których zawarł opisy wyidealizowanej, platonicznej miłości do Beatrycze (sonety Dantego) oraz najsławniejsze swoje dzieło "Komedię", której potomni w tytule dodali przymiotnik "boska".

"Boska komedia" to opis podróży, jaką odbył trzydziesopięcioletni Dante w ciągu tygodnia od nocy z Wielkiego Czwartku na Wielki Piątek jubileuszowego 1300r. (autor piszący od ok. 1307r. swe dzieło ma już ponad 40 lat).

Dzieło jest uważane za summę średniwiecznej wiedzy teologicznej (summa teologie), filozoficznej i historycznej,(+ własna fantazja Dantego), jest zarazem olbrzymim obrazem ówczesnego, realistycznie odmalowanego świata, z którego zmarłymi przedstawicielami, w tym znanymi także autorowi za ich życia, spotyka się on w czaie swej wizyjnej wędrówki po krainach Piekla. Czyśćca i Raju. Przewodnikami Dantego - pielgrzyma są kolejno starozytny poeta Wergiliusz i Beatrycze; dodatkowych nauk udzielają mu spotkani po drodze zmarli filozofowie, politycy, uczeni, artyści... Rzeczą godną podkreślenia jest fakt, iż Dante rozmawiając nawet z grzesznikami okazuje im szacunek.

Dante wyraziście opisuje swą wędrówkę zarówno w senie dosłownym, jak i alegorycznym, dlatego też utwór ten można interpretować jako historię wyzwolin człowieka, jego wznoszenia się po szczeblach poznania aż do najwyższego, rajskiego, pozarozumowgo pojęcia piękna, dobra i mądrości.

Pomysł nie był orginalny. Już wsześniej po krainach zmarłych chodzili Eneasz, czy Orfeusz, a w średniowieczu upowszechnie znane były tzw. wizje przedstawiające pielgrzymkę żywych do piekła.

Wszystko w dziele jest przemyślane i podporządkowane m. in. - numerologii. Utworem rządzi liczba 3: dzieło składa się z trzech części, pisanych tercyną (strofą trójwersową o układzie rymów: aba, bcb, cdc), każda z 3 części zawiera 33 pieśni i jedną dodatkową pieśń wstępną; każde z królestw zawiera po 9 kręgów.

Budowa piekła (stożek wybity pędem spadającego Lucyfera):

1. ludzie nieochrzczeni;
2. ludzie grzeszący przeciw szóstemu przykazaniu (panuje król Minos);
3. obżartuchy;
4. skąpcy, okrutnicy;
5. gniewający się;
6. miasto heretyków - koniec piekła górnego;
7. krąg pod władzą Minotaura podzialony na trzy rejony: a. mordercy; b.samobójcy; c. lichwiarze i blużniercy;
8. dziesięć czeluści - kara dla tych, którzy nadużyli zaufania innych: a. stręczyciele(jest tu Jazon); b. pochlebcy; c. symoniści (jest tu papież Mikałaj III); d. wróżbici; e. oszuści; g. złodzieje; h. fałszywi doradcy (jest tu Odys); i schizmatycy, fałszerze, podrzegacze (jest tu Mahomet); j.fałszerze prawdy.
9.krąg zdrajców - cztery podokręgi: a. krąg Kaina - zdrajcy bliskich; b. krąg Antenora - zdrajcy kraju i stronnictwa; c. Tolomea - zdrajcy innych; d. Lucyfer - zdrajca BOGA (Judasz) i Cezara (Brutus i Kasjusz).

Budowa nieba opisana jest w/g systemu Ptolemeusza (dziewięć planet, dziewięć nieb, w tym empireum - niebo BOGA).

Dante tworzy też sonety, których genezą jest miłość do Beatrycze (osoby przedstawionej jako piękna, skromna, dobrotliwa, cnotliwa kobieta < miłość czysta - ideał miłości średniowiecznej). Styl sonetów to już "dolce stil nuovo" - "słodki, nowy styl" - idea czystej miłości, dzięki której dusza doskonali się.

Budowa sonetu:

- 14 wierszy w trzech strofach 4:4:3:3;
- rymy: abba abba cac dad (jak w kl. włoskim); abba abba cde edc cde efg (jak w kl. franc.);
- quatriny (4) - charakter narracyjno-opisowy;
- tercymy (3) - charakter fefleksyjno-lryczny.

Nowatorstwo Dantego. Dante jest już przedstwicielem renesansu:

- język narodowy - lingua vulgaris;
- posyacie mitologiczne;
- pisze o sprawach ludzkich;

Jednak jeszcze trwa w średniowieczu:

- pisze naturalistycznie;
- dzieło to - summa teologie.