Literatura starożytna i średniowieczna - wybrane zagadnienia

I. Epoka starożytna

1. Jak rozwijały się rodzaje literackie ?
Wszystkie rodzaje literackie mają swój początek w kulturze starożytnej Grecji. Epika powstała na podstawie wierszowanych opowieści o bogach i bohaterach. Liryka zaś pochodzi od dawnych pieśni i modlitw. Natomiast dramat wyrósł z greckich obrzędów ku czci bogów.

Wszystkie rodzaje literackie wyróżniają poszczególne cechy. Np. lirykę charakteryzuje forma graficzna, wyrażanie uczuć, emocji, refleksji, podmiot liryczny oraz środki artystyczne. Epikę zaś narracja, świat przedstawiony, wątki, fabuła i dialog. Natomiast dramat – podział na akty i sceny, osoby dramatu, tekst główny i poboczny (didaskalia), napięcie oraz konflikt.

2. Co to jest literatura i kultura ?
Literaturą jest to co zostało zapisane i co ma wartość dla kultury jednego lub wielu narodów.

Natomiast kultura to ogół duchowego i materialnego dorobku ludzkości wytworzony na kolejnych etapach rozwoju historycznego, nieustannie utrwalany i wzbogacany.

Literaturę ze względu na odbiorców dzielimy na wysoką i masową. Literatura wysoka wymaga od odbiorcy wysiłku i skupienia, zmuszająca do głębszych przemyśleń. Zaś literatura
masowa odzwierciedla jedynie tematy, które interesują największe rzesze czytelników, często nie przedstawia całej prawdy.

Wyróżniamy także odmiany literatury. Są nimi: literatura naukowa i popularnonaukowa, literatura faktu, piękna, graniczna, dydaktyczna oraz publicystyka.
Istnieją także różne gatunki literackie, takie jak:
OPOWIADANIE - niewielki utwór epicki o jednowątkowej fabule i swobodnej kompozycji.
NOWELA - krótki utwór epicki prozą o zwięzłej, jednowątkowej fabule i wyrazistej kompozycji, pokrewnej strukturze dramatu, zamknięty puentą.
POWIEŚĆ - utwór epicki prozą, o rozbudowanej fabule i różnorodnej tematyce; odmiany powieści: historyczna, społeczno-obyczajowa, psychologiczna, fantastycznonaukowa, polityczna, sensacyjna, kryminalna.
BAJKA - krótki utwór o charakterze moralistycznym i dydaktycznym, najczęściej z życia zwierząt.
PAMIĘTNIK - opowiadanie z pewnym dystansem czasowym o wydarzeniach, w których autor występował jako uczestnik bądź naoczny świadek.
BALLADA - utwór epicko-liryczny, niekiedy udramatyzowany, o tematyce fantastycznej lub historycznej, utrzymany zwykle w nastroju grozy i tajemniczości (ballada romantyczna).
ODA - utwór poetycki utrzymany w patetycznym stylu, opiewający wielkie wydarzenia, wybitne postacie itp.
HYMN - uroczysta pieśń pochwalna, związana genetycznie z publicznymi uroczystościami kultowymi, znana w różnych kręgach kulturowych (indyjska Weda, żydowskie psalmy, greckie peany i dytyramby); patetyczny utwór liryczny o treści religijnej, patriotycznej, filozoficznej.
FRASZKA - drobny utwór poetycki wierszem, najczęściej humorystyczno - satyryczny.
PIEŚŃ - stroficzny utwór wierszowany z powtórzeniami, paralelizmami, refrenami, przeznaczony do śpiewu; podstawowy gatunek liryki ludowej.
POEMAT - dłuższy utwór wierszowany o charakterze epickim lub epicko-lirycznym.
KOMEDIA - gatunek dramatyczny o żywej akcji i zazwyczaj pomyślnym zakończeniu, przedstawiający w zabawny sposób wady i przywary ludzkie; często przesycony satyrą społeczną, polityczną, obyczajową.
TRAGEDIA - utwór dramatyczny o silnie zarysowanym konflikcie moralnym, ideowym, psychologicznym, prowadzącym nieuchronnie do klęski wybitnej i szlachetnej jednostki; powstała w starożytnej Grecji; do tragedii antycznej nawiązała tragedia klasycystyczna XVII w.

3. Jak rozwijała się powieść ?
Właściwie powieść rozwijała się od początku istnienia cywilizacji ludzkiej. Wszystko zaczęło się od malowideł ściennych prehistorycznych myśliwych. Później były opowieści babilońskie o Gilgameszu (1500 lat p.n.e.) oraz opowieści staroindyjskie. Potem mity i opowieści romansowe Greków i Rzymian. Następnie eposy i romanse rycerskie, powieść totrzykowska, realistyczna (XIXw.), aż do współczesnych odmian powieści.

4. Jak kształtowało się pismo ?
Od początku istnienia literatury kształtowało się pismo. Na początku były to znaki ideograficzne. Później powstały hieroglify oraz sumeryjskie pismo klinowe. Na końcu ludzie wymyślili pismo sylabiczne, a potem alfabetyczne, którym posługujemy się do dzisiaj.
W starożytności, za pomocą pisma wyrażano wyobrażenia na temat powstania świata i człowieka oraz opowieści bogach i bohaterach. Jednymi ze stwórców mitów był Homer, który w VIIIw. p.n.e. stworzył i zapisał system bogów oraz Hezjod, który upodobnił bogów do ludzi i ustalił ich cechy.

5. Biblia (Stary i Nowy Testament)
Biblia jest to dzieło, w którym zapisane są dzieje chrześcijaństwa. Składa się z dwóch części: pierwsza to Stary Testament liczący 46 ksiąg, natomiast druga to Nowy Testament – 27 ksiąg.
Pierwsze zapisy Starego Testamentu sięgają V i VIw. p.n.e., lecz poprzedziła je tradycja ustna sięgająca XIXw. p.n.e. Został napisany po hebrajsku i po grecku. W późniejszym czasie powstało wiele tłumaczeń na łacinę i inne języki (m.in. przez św. Hieronima, Jakuba Wójcika). Nowy Testament powstał w I i IIw. p.n.e., a napisany został w języku greckim. Składa się z Ewangelii, listów apostołów, Dzieji Apostolskich oraz Apokalipsy św. Jana. Ta ostatnia jest to wizja końca świata według Biblii, która ukazała się jednemu z Ewangelistów.
Biblia zawiera także wiele przypowieści. Jedną z nich jest przypowieść "O synu marnotrawnym", która opowiada o przebaczeniu ojca za krzywdę jaką wyrządził mu syn. Inne przypowieści to: "Wędrówka do Ziemi Obiecanej", "O miłosiernym Samarytaninie".
Wszystkie mają jakiś morał, który ma nas czegoś nauczyć. Biblia zawiera również poemat o stworzeniu świata. Mówi on, że to Bóg w siedem dni stworzył świat z "pustki".

6. Co pozostawiła po sobie Biblia ?
Biblia pozostawiła po sobie wiele dóbr kulturowych. Wielu artystów w swoich dziełach odniosło się do Biblii. Jednym z przykładów jest malowidło Hansa Memlinga "Sąd Ostateczny" lub freski Michała Anioła w Kaplicy Sykstyńskiej w Watykanie. Innymi przykładami są ikony prawosławne. Również w języku mamy wiele odniesień do Biblii, np.
określenia takie jak: trąba jerychońska, judasz, cham, syn marnotrawny.

7. Co to jest mitologia ?
Mitologia jest to zbiór mitów, czyli opowiadań o bogach i bohaterach, powstałych wokół wierzeń Greków i Rzymian. Jest to również nauka badająca mity (ich powstawanie, pochodzenie, treść). Wyróżniamy cztery gatunki mitów: kosmogeniczne (o powstaniu świata, np. "Kronos i Reja"), antropogeniczne (o losach ludzi, np. "Prometeusz"), genealogiczne (o powstaniu rodu ludzkiego, np. "Mit o Labdakidach") oraz teogeniczne (o bogach, np. "O Niobe").

8. Wprowadzenie do antyku.
Antyk to inaczej świat starożytny, głównie kultura grecko-rzymska, rozwijająca się w basenie Morza Śródziemnego od końca II tysiąclecia p.n.e. do Vw. n.e.

II. Średniowiecze.

1. Zarys epoki
Średniowiecze to epoka trwająca mniej więcej od V w. do XV w. To okres kiedy najwyższą wartością był Bóg, a ludzie nie mogli interesować się niczym innym jak religia.
Sztuka średniowiecza była związana tylko i wyłącznie ze sztuką religijną. Wszystkie malowidła przedstawiały osoby święte lub sceny z Biblii.
Społeczeństwo w tej epoce dzieliło się na cztery warstwy: duchowieństwo, rycerstwo, mieszczaństwo i chłopów. Rycerstwo było powszechnie szanowaną klasą, miało własny kodeks moralny, zasady postępowania i obyczaje.

2. Rozwój epoki rycerskiej.
"Pieśń o Rolandzie" jest typowym przykładem eposu rycerskiego. Opowiada o Rolandzie – typowym rycerzu średniowiecznym, który bohatersko ginie w czasie wojny. Nie wiadomo kto dokładnie napisał to dzieło, zapewne powstało ono pod koniec XIw.
Cykl arturiański to inaczej "Opowieści Okrągłego Stołu". Został zapisany w XIIw. i XIIIw. Jest to cykl opowieści o rycerzach Okrągłego Stołu, ich przygodach i samym życiu. Epos ten zawiera wiele cech charakterystycznych dla eposu rycerskiego: w utworze toczą się wojny, odbywają się pojedynki i turnieje, coraz częściej literatura opowiada o miłości.
Parodią eposu rycerskiego jest "Don Kichote". Jest to opowieść o trochę pomylonym rycerzu i jego przygodach. Zawiera elementy humorystyczne, ale czasem budzi politowanie.
Typowymi postaciami eposu rycerskiego byli szlachetni rycerze, którzy byli honorowi i przestrzegali kodeksu rycerskiego.

3. Rozwój literatury religijnej.
PSALM - religijna pieśń hebrajska ze Starego Testamentu (150 śpiewów pochwalnych, błagalnych i innych, przypisywanych królowi Dawidowi); także wzorowany na psalmach biblijnych liryczny utwór modlitewny; liczne muzyczne opracowania psalmów w okresie ars nova, w epoce odrodzenia; od baroku są podstawą wielu religijnych utworów wokalno-instrumentalnych.
MISTERIA - w starożytności obrzędy religijne dostępne dla tych, którzy przeszli przez wtajemniczenie (inicjację); do najstarszych w Grecji należały misteria eleuzyńskie i dionizyjskie; największy zasięg miały misteria Izydy i Ozyrysa; w czasach cesarstwa rzymskiego rozpowszechniły się tracko-frygijskie misteria Sabazjosa i misteria irańskiego Mitry.