Estetyka baroku

Barok to okres w kulturze trwający od około końca XVI do połowy XVIII w. Jest epoką dziwną, ale i niezwykłą zarazem.

O charakterystycznych własnościach stylu barokowego przesądza nasycenie go ogromną ilością różnorakich nowych elementów poetyckich. Stosowano najbardziej wyszukane porównania, przenośnie, omówienia, epitety, grę słów, powtarzano wielokrotnie różne określenia tej samej treści.

Ponadto wykorzystywano:
- kontrasty, stosowane by zdumieć i zadziwić czytelnika,
- paradoksy,
- oksymorony,
- hiperbole (wyolbrzymienie zjawisk i treści),
- anafory (wielokrotne powtórzenia zwrotów na początku kolejnych wersów),
- inwersje,
- paralelizmy składniowe.

Styl sztuki barokowej przejawia się wielopostaciowo i różnicuje się w trzech zasadniczych nurtach: w baroku tzw. dekoracyjnym, w barokowym klasycyzmie i barokowym realizmie; późną fazę stanowi rokoko. Uczeni próbowali uchwycić specyfikę stylu barokowego w zestawieniu go ze stylem renesansowym. Konfrontacja taka wyłoniła pięć par opozycji, z których uwydatniły się zwłaszcza: płaskość – głębia, forma zamknięta – forma otwarta, jasność – niejasność. Z pewnym uproszczeniem można przyjąć, że w sztuce interesującej nas epoki uwidacznia się szczególnie dynamiczne ujęcie przestrzeni, skłonność do wyjaskrawiania kontrastów, efektów świetlnych i ekspresywnych gestów.

W sztuce baroku występują niespotykane dotąd ostre przeciwieństwa i gwałtowne kontrasty. Brakuje w niej jednorodności i coraz bardziej dochodzi do głosu indywidualizm artystyczny. Całe życie dla człowieka baroku było teatrem. W baroku powrócono do średniowiecznej wizji śmierci, człowiek znowu się jej boi. Widoczny jest kryzys ideałów renesansu – spokojna klasyczna harmonia między treścią a formą ulega olśniewającemu bogactwu formy, logiczna konstrukcja całości (w literaturze czy architekturze) staje się mniej istotna niż dekoracyjność wyglądu. Krytyce podlegają założenia humanizmu renesansowego, a główne umiejętności godzenia ziemskich i wiecznych wartości, rozsądne poszukiwanie ziemskiego szczęścia i tolerancja religijna. Epoka baroku szuka własnej oceny spraw wiecznych i nowych odpowiedzi na pytanie „czym jest człowiek?”.

Kontrreformacja istotnie wpłynęła na sztukę baroku. Kościół wyznaczył, co należy uznać za katolickie w dziedzinie nauki, dyscypliny i zwyczajów; wytyczył też jasno zasady sztuki, zwłaszcza sakralnej. Przeciwstawiając się średniowiecznej swobodzie legend, jej zmyślonym i poszerzonym o cudowne dodatki fabułom hagiograficznym i biblijnym, Kościół nawiązał jednak generalnie do średniowiecza, jako wielkiej epoki wzorów chrześcijańskich. Stąd wzięła się widoczna w literaturze barokowej popularność hagiografii. Strzegąc czystości wiary Kościół potrydencki postulował wierność Pismu św. I odrzucenie wszelkich historii pozabiblijnych. W centrum zainteresowania znalazły się narodowe przekłady Biblii, sztuka i program edukacji szkolnej. Rzeźba i malarstwo miały kształcić nieuczony, prosty lud i utwierdzać go w wierze. Nakazano zatem ostrożne i zgodne tylko z kanonicznymi przekazami przedstawianie scen religijnych, a jednocześnie wydano walkę świeckim „nieprzystojnym” obrazom, szczególnie tym, które – wzorem renesansowych malowideł – nawiązywały do swobodnej obyczajowo tematyki mitologicznej.

W szkołach natomiast wyrzucano „bezwstydne” pogańskie księgi starożytne bądź cenzurowano je omijając „nieprzystojne” fragmenty np. inwokacje do fałszywych bogów. Kultywowano ozdobność starożytnej mowy łacińskiej, a adaptacja starożytności szła w kierunku jej chrystianizowania. Charakterystycznym zjawiskiem było łączenie wątków antycznych z biblijnymi, poszukując motywów analogicznych. Do realizacji programu Kościoła walnie przyczynił się zakon jezuitów. Szeroko z czasem rozwinięta sieć szkół zakonnych propagowała nowe metody nauczania i utrwalało przemiany kulturowe. Organizacja kościelna dysponowała potężną bronią: cenzurą. Nieprawomyślne utwory umieszczano na indeksie. W spisie ksiąg zakazanych znalazło się wiele dzieł, także Kopernika. Czujność Kościoła wyrażała się też w rewidowaniu drukarń i księgarń, w niszczeniu zakazanych pism, zwłaszcza heretyckichi antykościelnych.

Opera pojawiła się w renesansowych Włoszech i traktowana była początkowo jako bardzo elitarna forma rozrywki. Ludzie renesansu zafascynowani byli wszystkim, co związane było z kulturą starożytnej Grecji i Rzymu. Kiedy zastanawiano się nad polepszeniem kondycji dramatu, jako wzór do naśladowania stawiano teatr grecki, w którym, jak sądzono, aktorzy odśpiewywali swe partie. Te rozważania dały możliwość powstania eksperymentalnej opery. Wystawiono ją w 1597 r. Wczesne przedstawienia operowe skierowane były do publiczności arystokratycznej. Niejednokrotnie były pisane na zamówienie bogatych sponsorów. Opery uświetniały huczne książęce wesela oraz wystawne dworskie przyjęcia. Pierwszy otwarty spektakl odbył się w 1637 r. eksperyment okazał się sukcesem i zaczęły powstawać teatry operowe. Wraz z rozwojem opery zmieniała się relacja między muzyką a tekstem. Początkowo muzyka była sprawą drugorzędną. Później muzyce nadano dramatyczny charakter, wyrażała ludzkie emocje. W XVIII w. Muzyka była najważniejszą częścią przedstawienia, a arie solowe były możliwością popisania się zdolnościami wokalnymi.

Estetyka barokowa nie deklarowała wyraźnego konfliktu z estetyką renesansu. Artyści baroku wzbogacali, uświetniali i czynili bardziej zrozumiałą dla współczesnych spuściznę renesansu.

Zanim styl barokowy zapanował wszechwładnie, pojawiły się pewne nowe cechy zwiastujące przełom. Artyści zagadnienia perspektywy, anatomii, koloru i światłocienia opanowali w doskonałym stopniu. Odtwarzanie natury nie miało dla nich żadnych trudności. Zaczęto więc celowo komplikować kompozycje dzieł, dobrowolnie piętrzyć trudności, poszukiwać dla postaci póz i gestów niezwykłych, nawet sztucznych. Kontrasty światłocieniowe i kolorystyczne obrazów stały się ostrzejsze, bardziej wyraziste. Styl ten nazwano manieryzmem. Manieryzm wydał wiele dzieł olśniewających przepychem i elegancją, a niekiedy pełnych wzniosłości i uduchowienia. W rzeźbie i malarstwie charakterystyczne dla manieryzmu jest nienaturalne wydłużenia postaci.

Później rozwinął się iluzjonizm, dzięki któremu odbiorca miał odnieść wrażenie, że obserwuje autentyczne wydarzenia, zaznaczano trójwymiarowość przedmiotów. Najprostsze z iluzjonistycznych prac dają wrażenie, iż stoimy przed drzwiami lub oknem z rozległym widokiem, w rzeczywistości będącymi ściennymi malowidłami. Do najbardziej wyrafinowanych dzieł należą malowidła sufitowe, zaprojektowane tak, iż widz traci poczucie istnienia granicy między ścianą a sklepieniem.

Fenomenem jest portret trumienny. Charakterystyczne dla Polski portrety zmarłych malowane techniką olejną na blasze, o kształcie odpowiadającym przekrojowi trumny, na ogół sześcio- lub ośmioboczne. Portrety trumienne umieszczano u wezgłowia trumny, a po uroczystościach pogrzebowych zawieszano w kościele lub krypcie. Są głównie wizerunkami szlachty i duchowieństwa, pojawiły się w końcu XVI w., rozpowszechniły w XVII i XVIII w., wykonywali je na ogół cechowi malarze. Portrety trumienne odznaczają się pewną naiwnością i realizmem.