Starożytność - pojęcia

TRADYCJA, przekazywane z pokolenia na pokolenie treści kulturowe (obyczaje, poglądy, wierzenia, sposoby myślenia i zachowania, normy społeczne itp.) uznane przez daną zbiorowość za społecznie doniosłe dla jej współczesności i przyszłości.

MIT, lit. opowieść o stałej treści zdarzeniowej, przekazująca wyobrażenia danej zbiorowości o świecie i człowieku; pierwotnie ustna, w formie zapisanej przechodziła w sferę fantastyki literackiej; przen. wymysł, bajka. HEROS, u starożytnych Greków półbóg, bohater zaliczany po śmierci w poczet bogów (m.in. Herkules). FILOZOFIA,Termin filozofia jest odpowiednikiem greckiego philosophia ('umiłowanie mądrości');

SOFIŚCI, nauczyciele przygotowujący obywateli do życia publicznego przez nauczanie retoryki, polityki, filozofii, etyki, działający gł. w Atenach w V-IV w. p.n.e. (Protagoras z Abdery Georgiasz z Leontinoj, Hippiasz z Elidy, Krytiasz) do poglądów sofistów nawiązywali cynicy, cyrenaicy, sceptycy.

LOGIKA, teoria poznania naukowego, obejmuje metodologię, semiotykę i logikę formalna; RETORYKA, sztuka lub teoria wymowy, krasomówstwo; nauka zasad sprawnego i ozdobnego wysławiania się; powstała w starożytnej Grecji, rozwinięta najpełniej przez rzymskiego retora Kwintyliana; wykładana w europejskich szkołach do połowy XVIII w.; retoryczne pytanie, zwrot krasomówczy, pytanie, na które nie oczekuje się odpowiedzi.

POETYKA, nauka obejmująca analizę i systematykę (poetyka opisowa) oraz rozwój historyczny (poetyka historyczna) formartystyczno-lit.; poetyka normatywna - zbiór postulatów, zadań i reguł określających w danym okresie prawidłowości dzieła literackiego.

ESTETYKA, dyscyplina filozoficzna traktująca o pięknie, zajmująca się badaniem wartości artystycznych oraz ocen estetycznych, dociekająca przyczyn ich kształtowania się oraz ustalająca kryteria tych wartości i ocen. MONOTEIZM, wiara w istnienie jedynego Boga (judaizm, chrześcijaństwo, islam); przeciwieństwo politeizmu. EWANGELIA, w chrześcijaństwie nazwa utworów historyczno-teologicznych z I w., zawierających opis życia i nauk Jezusa; 4 Ewangelie tzw. kanoniczne (Mateusza, Marka, Łukasza i Jana) wchodzą w skład Nowego Testamentu będącego częścią Biblii.

APOKALIPSA, utwór, którego tematem jest prorocza, zwykle pełna grozy wizja przyszłości, zwłaszcza czasów przed „końcem świata”; w chrześcijaństwie nazwę Apokalipsa nosi ostatnia księga Nowego Testamentu, zwana też Objawieniem świętego Jana; wątki Apokalipsy były często podejmowane w sztuce, zwłaszcza średniowiecznej i barokowej.

WULGATA, łaciński przekład Biblii z IV w. dokonany przez św. Hieronima i od początku uważany za oficjalny tekst Pisma Świętego w Kościele katolickim; od 1979 w liturgii używa się poprawionej wersji Wulgaty, zwanej Neowulgatą. Eikurejczyk człowiek ceniący ponad wszystko uciechy i przyjemności życia lub zwolennik epikureizmu, filozofii stworzonej przez Epikura z Samos.

INWOKACJA, lit. rozwinięta apostrofa otwierająca poemat epicki.

PORÓWNANIE, lit. uwydatnienie właściwości danego zjawiska poprzez wskazanie na jego podobieństwo do jakiegoś innego zjawiska; figura stylistyczna składająca się z dwu członów połączonych spójnikami: jak, niby, jakby itp.; porównanie homeryckie – rozbudowane do rozmiarów samodzielnego obrazu. EPITET, lit. wyraz określający, przydawka uwydatniająca cechę opisywanego przedmiotu; pot. wyzwisko.

HEKSAMETR, lit. w poezji antycznej wers złożony z 6 stóp, zwykle 5 daktyli i trocheja lub spondeja, stosowany w epice; polski odpowiednik - wers 6-akcentowy sylabotoniczny lub toniczny, np. w Powieści Wajdeloty z Konrada Wallenroda A. Mickiewicza. TRYLOGIA, cykl literacki (muzyczny, filmowy) złożony z 3 utworów. ELEGIA, lit.utwór liryczny o treści poważnej i refleksyjnym nastroju, utrzymany w tonie skargi; w poezji antycznej ujęty w formę dystychu elegijnego, odznaczał się dużą różnorodnością tematu i nastroju.

EPIGRAMAT, epigram, zwięzły, dowcipny utwór poetycki o zaskakującej puencie, często o charakterze satyrycznym.

ANAKREONTYK, lit. krótki utwór literacki o tematyce biesiadnej lub miłosnej; nazwa od imienia greckiego poety Anakreonta.

HYMN, uroczysta pieśń pochwalna, związana genetycznie z publicznymi uroczystościami kultowymi, znana w różnych kręgach kulturowych (indyjska Weda, żydowskie psalmy, greckie peany i dytyramby); patetyczny utwór liryczny o treści religijnej, patriotycznej, filozoficznej.

TREN, pieśń żałobna; utwór literacki o charakterze elegijnym, poświęcony zmarłej osobie.
SIELANKA, bukolika, ekloga, idylla, pastorałka, pogodny utwór, często o tematyce miłosnej, przedstawiający uroki życia wiejskiego; ukształtowana w starożytności (Teokryt, Wergiliusz), pełnię rozwoju osiągnęła w sentymentalizmie (S. Gessner, F.Karpiński, F.D. Kniaźnin). SATYRA, utwór literacki ośmieszający i piętnujący ludzkie wady i przywary, zjawiska życia społeczno- politycznego i obyczajowego; do XVIII w. odrębny gatunek poetycki.

PRZYPOWIEŚĆ, parabola, alegoryczna opowieść moralno-dydaktyczna lub religijna (np. w Biblii); dawniej także przysłowie, sentencja, bajka.

PARALELIZM, lit. tożsamość lub podobieństwo treściowe, kompozycyjne składniowe części utworu, zdań, wersów; częsty w pieśniach ludowych.

AFORYZM, zdanie, sentencja formułująca zwięźle i w błyskotliwy sposób jakąś myśl ogólną. PSALM, religijna pieśń hebrajska ze Starego Testamentu (150 śpiewów pochwalnych, błagalnych i innych, przypisywanych królowi Dawidowi); także wzorowany na psalmach biblijnych liryczny utwór modlitewny; liczne muzyczne opracowania psalmów w okresie ars nova, w epoce odrodzenia; od baroku są podstawą wielu religijnych utworów wokalno-instrumentalnych.


Stoik zwolennik stoicyzmu, systemufilozoficznego stworzonego w III w. p.n.e. przez Zenona z Kition, człowiek obojętny na cierpienie i radość, tłumiący swoje uczucia, a zachowujący spokój bez względu na okoliczności. Mecenas właściwie Cilius Mecenas (? - 8 r. p.n.e.), polityk rzymski, przyjaciel i doradca cezara Oktawiana Augusta. Mecenas opiekował się poetami i pisarzami (m.in. Horacym), stąd w późniejszych wiekach zwykło się nazywać protektorów sztuki i nauki "mecenasami".