Prezydent RP
Organami państwa w zakresie władzy wykonawczej są Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej i Rada Ministrów. Zgodnie przeto z przyjętą powszechnie zasada systemów parlamentarnych, egzekutywa w naszym kraju została podzielona pomiędzy dwie podstawowe instytucje ustrojowe.
Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej pochodzi z wyborów powszechnych, może więc powoływać się na bezpośredni mandat narodu.
Konstytucyjnie nie jest jednak reprezentantem narodu. Jego funkcją ustrojową nie jest urzeczywistnianie zwierzchnictwa narodowego, lecz pełnienie funkcji najwyższego reprezentanta Państwa Polskiego w stosunkach wewnętrznych i międzynarodowych.
Do podstawowych zadań Prezydenta należy czuwanie nad przestrzeganiem Konstytucji RP, stanie na straży suwerenności i bezpieczeństwa państwa, nienaruszalności i niepodzielności jego terytorium oraz przestrzegania umów międzynarodowych.
Prezydent jest wybierany przez naród na 5 lat w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich, w głosowaniu tajnym. Ponownie może być wybrany tylko jeden raz. Prezydentem może zostać każdy obywatel polski, który ukończył 35 lat i korzysta z pełni praw wyborczych do Sejmu.
Wybory Prezydenta RP zarządza marszałek Sejmu. Prawo zgłaszania kandydatów na Prezydenta przysługuje organizacjom politycznym i społecznym oraz wyborcom. W każdym przypadku zgłoszenie powinno być poparte podpisami co najmniej 100 tysięcy wyborców.
Za wybranego uważa się kandydata, który otrzyma więcej niż połowę głosów, bez względu na frekwencję wyborczą. Jeżeli żaden z kandydatów nie uzyska wymaganej większości, w 2 tygodnie później przeprowadza się drugą turę głosowania (wybory ponowne). Biorą w niej udział dwaj kandydaci, którzy otrzymali największą liczbę głosów w pierwszym głosowaniu i nie wycofali swojej kandydatury. Za wybranego w ponownym głosowaniu uważa się kandydata, który otrzymał więcej ważnych głosów.
Nowo wybrany Prezydent obejmuje urząd po złożeniu przysięgi wobec Zgromadzenia Narodowego
Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej ma przede wszystkim grać rolę czynnika stabilizacji wewnętrznej i zewnętrznej, oddziałującego na funkcjonowanie innych naczelnych władz państwa, w tym zwłaszcza na parlament i rząd. Jest to koncepcja prezydenta silnego, o władczych uprawnieniach w stosunku do innych organów państwowych, ale nie zajmującego się bieżącym zarządem sprawami państwa.
Akty prawne Prezydenta wymagają dla swej ważności kontrasygnaty, czyli współpodpisania, Prezesa Rady Ministrów albo właściwego ministra. Niektóre akty Prezydenta, określone przez małą konstytucję, są jego samodzielnymi decyzjami i nie potrzebują kontrasygnaty. Są to m.in. takie uprawnienia, jak: rozwiązanie parlamentu, weto ustawodawcze, skierowanie ustawy przed jej podpisaniem do Trybunału Konstytucyjnego, desygnowanie Prezesa Rady Ministrów.
Prezydent RP nie może sprawować jakiegokolwiek innego urzędu lub mandatu.
Szczególne znaczenie ma układ stosunków między Prezydentem a rządem. Dla stabilności i efektywności władzy wykonawczej jest konieczna harmonijna współpraca Prezydenta z rządem. Utrzymujący się między nimi konflikt musiałby mieć negatywne konsekwencje dla mechanizmu państwowego i życia publicznego w ogóle. Dlatego też Prezes Rady Ministrów ma m.in. obowiązek informowania Prezydenta o podstawowych problemach będących przedmiotem prac Rady Ministrów, a Prezydent jest upoważniony do zwoływania w sprawach szczególnej wagi posiedzeń rządu i przewodniczenia im.
Zakres kompetencji Prezydenta RP
Prezydent, organ władzy wykonawczej, ma uprawnienia dotyczące wszystkich sfer działania państwa. Wiele z tych uprawnień ma pierwszoplanowe znaczenie polityczne, ich całokształt zaś umożliwia Prezydentowi aktywne wpływanie (przez pobudzanie, współdziałanie, korygowanie, blokowanie) na działalność wszystkich trzech władz.
Wśród uprawnień Prezydenta związanych z funkcjonowaniem parlamentu są kompetencje techniczno-organizacyjne, takie jak zarządzanie wyborów do Sejmu i Senatu, zwoływanie ich pierwszego posiedzenia po wyborach lub wyznaczanie marszałków — seniorów (przewodniczących inauguracyjnych posiedzeń izb). W tej grupie mieszczą się także kompetencje o dużym znaczeniu politycznym, jak rozwiązanie parlamentu (w sytuacjach określonych w konstytucji), podpisywanie ustaw i z tym związane prawo ustawodawczego weta zawieszającego, prawo zwracania się do Trybunału Konstytucyjnego o rozstrzygnięcie kwestii zgodności z konstytucją ustawy przekazanej mu do podpisu, wygłaszanie w parlamencie orędzi, prawo inicjatywy ustawodawczej.
Kompetencje Prezydenta w sferze władzy wykonawczej nie polegają na współsprawowaniu z Radą Ministrów bieżącego zarządu sprawami państwa. Są związane przede wszystkim z wytyczaniem kierunków polityki państwa i zapewnieniem jej stabilności oraz ze stwarzaniem warunków polityczno-organizacyj-nych dla działań rządu i administracji.
Prezydent sprawuje ogólne kierownictwo w dziedzinie stosunków zagranicznych. On także dysponuje w tej dziedzinie konkretnymi kompetencjami, które służą realizacji tego ogólnego kierownictwa. Chodzi tu o ratyfikowanie i wypowiadanie umów międzynarodowych, mianowanie i odwoływanie pełnomocnych przedstawicieli RP w innych państwach oraz przyjmowanie listów uwierzytelniających i odwołujących akredytowanych przy nim przedstawicieli dyplomatycznych innych państw. Prezydent ma także, gdy nie obraduje Sejm, nadzwyczajną kompetencję do podejmowania postanowienia o stanie wojny.
Prezydent sprawuje ogólne kierownictwo w dziedzinie stosunków zagranicznych. On także dysponuje w tej dziedzinie konkretnymi kompetencjami, które służą realizacji tego ogólnego kierownictwa. Chodzi tu o ratyfikowanie i wypowiadanie umów międzynarodowych, mianowanie i odwoływanie pełnomocnych przedstawicieli RP w innych państwach oraz przyjmowanie listów uwierzytelniających i odwołujących akredytowanych przy nim przedstawicieli dyplomatycznych innych państw. Prezydent ma także, gdy nie obraduje Sejm, nadzwyczajną kompetencję do podejmowania postanowienia o stanie wojny.
Do Prezydenta należy również ogólne kierownictwo w dziedzinie zewnętrznego i wewnętrznego bezpieczeństwa państwa. W razie zewnętrznego zagrożenia państwa Prezydent może wprowadzić stan wojenny na części lub całym terytorium RP, a także ogłosić częściową lub powszechną mobilizację. Jest najwyższym zwierzchnikiem Sił Zbrojnych RP, ale nie może być ich naczelnym dowódcą. Prezydent jest zobowiązany do powołania na okres wojny naczelnego
wodza. W porozumieniu z ministrem obrony narodowej lub na jego wniosek Prezydent obsadza najwyższe stanowiska w Siłach Zbrojnych. W razie zagrożenia wewnętrznego bezpieczeństwa państwa lub klęski żywiołowej Prezydent może wprowadzić na czas określony, nie dłuższy niż 3 miesiące, stan wyjątkowy. Przedłużenie tego stanu może nastąpić tylko raz, na okres nie dłuższy niż 3 miesiące, za zgodą Sejmu. Organem doradczym Prezydenta w zakresie bezpieczeństwa państwa jest Rada Bezpieczeństwa Narodowego.
Prezydent RP ma bardzo szeroki zespół uprawnień nominacyjnych i niektórych innych, tradycyjnie przysługujących głowie państwa. Tylko Prezydent ma prawo występowania do Sejmu z wnioskiem o powołanie i odwołanie prezesa NBP i Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego. Do niego należy powoływanie prezesów Sądu Najwyższego, Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego i — na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa — wszystkich pozostałych sędziów. Nadaje pierwszy stopień oficerski i mianuje na stopnie generałów, admirałów i Marszałka Polski; nadaje tytuły naukowe profesora. Powołuje 1/3 członków Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji. Prezydent nadaje obywatelstwo polskie, ordery, odznaczenia, korzysta z prawa łaski.
Przysługują mu także uprawnienia prawotwórcze. Na podstawie ustaw i w celu ich wykonania Prezydent wydaje rozporządzenia i zarządzenia, kontrasygnowane przez Prezesa Rady Ministrów lub właściwego ministra.
W związku z rozległością uprawnień, przy braku instytucji stałego zastępcy — wiceprezydenta, Prezydent został upoważniony do powoływania ministrów stanu w celu reprezentowania go w sprawach związanych z wykonywaniem jego uprawnień. Organem wykonawczym Prezydenta jest Kancelaria Prezydenta, której szefa powołuje Prezydent.
Zastępstwo i odpowiedzialność Prezydenta RP
Opróżnienie urzędu Prezydenta przed upływem kadencji następuje wskutek: śmierci, zrzeczenia się urzędu, uznania przez Zgromadzenie Narodowe trwałej niezdolności do sprawowania urzędu ze względu na stan zdrowia uchwałą podjętą większością co najmniej 2/3 głosów, w obecności co najmniej połowy ogólnej liczby członków Zgromadzenia Narodowego, a także w razie złożenia z urzędu orzeczeniem Trybunału Stanu.
Gdy urząd Prezydenta jest opróżniony, do czasu objęcia urzędu przez nowego Prezydenta, zastępuje go Marszałek Sejmu. Podobnie dzieje się wówczas, gdy Prezydent tymczasowo, np. na skutek choroby, nie może sprawować urzędu. Gdyby jednak Marszałek Sejmu nie mógł wykonywać tej funkcji, wówczas przejmuje ją Marszałek Senatu. Osobom zastępującym Prezydenta przysługują wszystkie jego uprawnienia. Nie mogą jednak rozwiązać Sejmu. Widać w tym troskę o niepogłębianie destabilizacji struktur państwowych w okresie braku jasności co do obsady urzędu Prezydenta RP.
Prezydent Rzeczypospolitej nie ponosi odpowiedzialności politycznej.
Unormowania konstytucyjne od początku reaktywowania urzędu Prezydenta są w tym względzie jednoznaczne i stabilne. Jest to rozwiązanie zgodne generalnie z założeniami systemu parlamentarnego. Za akty prawne Prezydenta podejmowane za kontrasygnatą Prezesa Rady Ministrów lub właściwego ministra bierze polityczną odpowiedzialność osoba, która je współpodpisuje z Prezydentem.
Za akty podejmowane przez Prezydenta samodzielnie odpowiada on jedynie konstytucyjnie. Prezydent może być pociągnięty do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu za naruszenie konstytucji lub ustaw (odpowiedzialność konstytucyjna) oraz za popełnienie przestępstwa (odpowiedzialność karna).
Postawienie Prezydenta w stan oskarżenia może nastąpić jedynie na mocy uchwały Zgromadzenia Narodowego, podjętej na wniosek co najmniej 1/4 ogólnej liczby członków Zgromadzenia. Taką uchwałę Zgromadzenie Narodowe może podjąć tylko większością 2/3 ogólnej liczby jego członków. Z chwilą postawienia w stan oskarżenia Prezydent tymczasowo nie może sprawować urzędu. Zastępuje go wówczas, na ogólnych zasadach, Marszałek Sejmu lub Marszałek Senatu. W razie uznania przez Trybunał Stanu, iż zarzucane Prezydentowi czyny zostały przez niego popełnione w sposób zawiniony, Trybunał orzeka złożenie Prezydenta z urzędu.
Prezydent RP zajmuje zatem w strukturze władz państwa pozycję kluczową. Od jego autorytetu, zdolności mediacyjnych i rozwagi, od sposobu pojmowania przez niego arbitrażu politycznego w znacznym stopniu zależy sprawne funkcjonowanie naczelnych władz państwa.
Pozycja ustrojowa i kompetencje Rady Ministrów
Drugim składnikiem władzy wykonawczej jest Rada Ministrów. Prowadzi ona politykę wewnętrzną i zagraniczną RP oraz kieruje całością administracji rządowej. Przyjęto zasadę domniemania kompetencji na rzecz Rady Ministrów. Jest ona zatem władna podejmować decyzje we wszystkich sprawach polityki państwa, które nie zostały wyraźnie zastrzeżone dla Prezydenta, innego organu administracji państwowej bądź samorządu.
Do zadań Rady Ministrów należy w szczególności zapewnienie wykonania ustaw, wydawanie rozporządzeń z mocą ustawy, wydawanie rozporządzeń w celu wykonania ustaw i na podstawie udzielonych w nich upoważnień oraz podejmowanie uchwał w zakresie wykonywania jej konstytucyjnych uprawnień. Rada Ministrów jest kierownikiem, koordynatorem i kontrolerem działalności wszystkich innych organów administracji rządowej i ponosi za ich pracę odpowiedzialność przed Sejmem. Na niej ciąży coroczny obowiązek sporządzania projektu budżetu państwa i innych centralnych planów finansowych. Po ich uchwaleniu przez Sejm jest zobowiązana zapewnić ich wykonanie. Do niej należy ochrona interesów Skarbu Państwa. Rada Ministrów sprawuje również w granicach i formach określonych w prawie nadzór nad samorządem terytorialnymi innymi postaciami samorządu. Na niej wreszcie spoczywa zadanie, pod ogólnym kierownictwem Prezydenta, utrzymywania stosunków i zawierania umów z rządami innych państw oraz z organizacjami międzynarodowymi, a także zapewnienia zewnętrznego i wewnętrznego bezpieczeństwa państwa.
Skład Rady Ministrów
Radę Ministrów tworzą: Prezes Rady Ministrów jako jej przewodniczący, wiceprezesi Rady Ministrów, ministrowie oraz inne osoby, których członkostwo wynika z ustaw szczególnych. W przypadku niepowołania wiceprezesa Rady Ministrów jego obowiązki może pełnić jeden z ministrów. Rada Ministrów działa kolegialnie.
Prezes Rady Ministrów, potocznie nazywany premierem, nie jest tylko przewodniczącym kolegium ministrów — pierwszym wśród równych, lecz kierownikiem praG rządu oraz koordynatorem i kontrolerem pracy poszczególnych ministrów. W celu wykonania ustaw i na podstawie udzielonych w nich upoważnień Prezes Rady Ministrów wydaje rozporządzenia. Jest ponadto zwierzchnikiem służbowym wszystkich pracowników administracji rządowej.
W drodze rozporządzenia Rada Ministrów może tworzyć komitety Rady Ministrów jako jej organy opiniodawczo-doradcze, a zarazem koordynujące działalność ministrów w określonych dziedzinach. Komitetom takim z reguły przewodniczą wiceprezesi Rady Ministrów, a w ich skład wchodzą wskazani w rozporządzeniu ministrowie. Od jesieni 1993 r. istnieją dwa takie komitety: Komitet Ekonomiczny i Komitet Spoleczno-Polityczny. W 1994 powołano ponadto Komitet Spraw Obronnych. Organem doradczym Prezesa Rady Ministrów w zakresie polityki prawa jest Rada Legislacyjna, złożona z wybitnych prawników.
Ministrowie są nie tylko członkami Rady Ministrów, lecz także szefami resortów, czyli kierownikami określonych działów administracji państwowej. Kierownictwo to sprawują przy pomocy sekretarzy i podsekretarzy stanu, powoływanych przez Prezesa Rady Ministrów na wniosek ministra. W celu wykonania ustaw i na podstawie udzielonych w nich upoważnień ministrowie wydają rozporządzenia i zarządzenia. Na wniosek Prezesa Rady Ministrów rozporządzenie lub zarządzenie ministra może zostać uchylone przez Radę Ministrów. W skład Rady Ministrów mogą być także powołani ministrowie do wypełniania zadań wyznaczonych przez Prezesa Rady Ministrów. Organizację i tryb pracy Rady Ministrów określa ustawa z 1996 r.
Powoływanie rządu
Główna rola vi procesie powoływania rządu przypada na przemian Prezydentowi i Sejmowi. Procedura ta stwarza niewątpliwie większości parlamentarnej pełne możliwości powołania odpowiadającego jej rządu. Inicjatywa wychodzi od Prezydenta, który powołuje rząd w ciągu 14 dni od pierwszego posiedzenia Sejmu lub przyjęcia dymisji Rady Ministrów. Powołania rządu dokonuje się w następujący sposób: Prezydent desygnuje Prezesa Rady Ministrów, a na jego wniosek powołuje Radę Ministrów w składzie zaproponowanym przez Prezesa Rady Ministrów. Prezes Rady Ministrów powinien w ciągu 14 dni od powołania rządu przedstawić Sejmowi program działania rządu i zwrócić się o udzielenie mu wotum zaufania, które Sejm może wyrazić bezwzględną większością głosów. Jeżeli Sejm nie uchwali wotum zaufania dla rządu powołanego przez Prezydenta, może w ciągu następnych 21 dni taką samą większością sam wybrać rząd. Gdy i ta próba się nie powiedzie, inicjatywa wraca do Prezydenta, który w ciągu kolejnych 14 dni powołuje nowy rząd. Aby ten rząd się utrzymał, wystarcza udzielenie mu zaufania przez Sejm zwykłą większością. Gdy Sejm i tym razem zaufania odmówi, może sam wybrać rząd identyczną większością. Gdyby jednak czterokrotnie podejmowane próby (dwie Prezydenta, dwie Sejmu) nie zakończyły się powodzeniem, Prezydent Rzeczypospolitej zostaje postawiony przed dylematem: rozwiązać parlament czy powołać na okres 6 miesięcy rząd przejściowy, opierający się wyłącznie na autorytecie Prezydenta. Powołanie rządu przejściowego jest jednak rozwiązaniem tymczasowym. Jego sens polega na stworzeniu parlamentowi
- stronnictwom politycznym szansy ukształtowania koalicji większościowej, zdolnej wyłonić rząd. Rząd tymczasowy może zostać przekształcony w rząd parlamentarny przez wyrażenie mu wotum zaufania przez Sejm. Może także zostać zastąpiony przez rząd parlamentarny w wyniku zastosowania konstruktywnego wotum nieufności. Jeżeli w ciągu wspomnianych 6 miesięcy nie zostanie wykorzystana żadna z tych możliwości, Prezydent jest zobowiązany rozwiązać obie izby parlamentu i zarządzić nowe wybory. Powstanie takiej sytuacji oznacza bowiem, że stronnictwa reprezentowane w Sejmie okazały się całkowicie niezdolne do ukształtowania większości potrzebnej do powołania rządu. Taki parlament w systemie parlamentarnym traci rację bytu i powinien być rozwiązany m.in. w tym celu, aby nowe wybory stworzyły możliwość wyjścia z impasu politycznego. Po wyborach cała procedura powoływania rządu zaczyna się od początku.
Odpowiedzialność rządu
Polityczna odpowiedzialność rządu przed parlamentem należy do istotnych cech systemu parlamentarnego. Sposób realizacji tej zasady może być natomiast różnorodny. W Polsce Prezes Rady Ministrów składa na ręce Prezydenta Rzeczypospolitej dymisję rządu w wypadku: ukonstytuowania się nowo wybranego Sejmu, rezygnacji postanowionej przez Radę Ministrów lub swojej własnej, nieudzielenia przez Sejm wotum zaufania Radzie Ministrów oraz uchwalenia przez Sejm wotum nieufności. W pierwszych trzech wypadkach Prezydent jest zobowiązany dymisję przyjąć i odwołać Radę Ministrów.
Formą pociągnięcia rządu do odpowiedzialności politycznej przez Sejm jest wyrażenie rządowi wotum nieufności. Z takim wnioskiem może wystąpić co najmniej 46 posłów, tj. 1/10 składu Sejmu. Wniosek ten może być poddany pod głosowanie w Sejmie dopiero po 7 dniach od daty jego zgłoszenia. Rozwiązywanie to zmierza do zapewnienia warunków podjęcia tej ważnej politycznie decyzji bez emocji, na podstawie rzeczowej argumentacji. Wyrażenie wotum nieufności następuje bezwzględną większością głosów. W razie odrzucenia wniosku powtórny wniosek w tej sprawie może być zgłoszony dopiero po upływie 3 miesięcy od daty poprzedniego głosowania, chyba że z takim wnioskiem wystąpi co najmniej 115 posłów, tj. czwarta część ich ogólnej liczby. Obecnie w Polsce są znane dwa rodzaje wotum nieufności: zwyczajne i konstruktywne. Zwyczajne wotum nieufności ma charakter wyłącznie negatywny: bezpośrednio zmierza jedynie do obalenia dotychczasowego rządu. Jednakże jego zastosowanie niekoniecznie musi doprowadzić do obalenia rządu. Decyzja polityczna bowiem została oddana w ręce samego Prezydenta, który może dymisję rządu przyjąć i odwołać go lub jej nie przyjąć i i rozwiązać Sejm. Konstruktywne wotum nieufności, znane również w niektórych krajach zachodnioeuropejskich, polega na jednoczesnym (w drodze jednej uchwały) wyrażeniu dotychczasowemu rządowi wotum nieufności i wyborze nowego Prezesa Rady Ministrów, obarczonego misją utworzenia rządu. Rozwiązanie to ma m.in. tę zaletę, iż zapobiega formowaniu się jedynie negatywnych koalicji, niezdolnych do powołania nowego rządu. Poszczególni ministrowie ponoszą również odpowiedzialność indywidualną. Tryb, w jakim sieją egzekwuje, jest taki sam, jak tryb odpowiedzialności całego rządu. Zanegowany przez Sejm minister ma obowiązek podać się do dymisji, a Prezydent jest zobowiązany dymisję przyjąć. Za szczególny rodzaj odpowiedzialności politycznej ministrów można również uznać zmiany w składzie Rady Ministrów dokonywane przez Prezydenta na wniosek Prezesa Rady Ministrów.
W 1982 r. została ustanowiona, wzorem konstytucji międzywojennych, instytucja odpowiedzialności konstytucyjnej, m.in. osób zasiadających w rządzie oraz kierowników urzędów centralnych, za naruszenie konstytucji i ustaw. W sprawach tych orzeka powoływany przez Sejm Trybunał Stanu. Może on orzekać także o odpowiedzialności karnej za przestępstwa popełnione w związku z zajmowanym stanowiskiem przez osoby pociągnięte do odpowiedzialności konstytucyjnej. Prawo pociągnięcia do odpowiedzialności konstytucyjnej przysługuje wyłącznie Sejmowi. Za czyny nie stanowiące przestępstwa, a naruszające konstytucję i ustawy, Trybunał Stanu może orzec złożenie z urzędu, utratę praw wyborczych, zakaz zajmowania stanowisk w aparacie państwowym i organizacjach społecznych oraz utratę orderów, odznaczeń i tytułów honorowych. Może także poprzestać na stwierdzeniu winy, bez wymierzania kary. Za czyny wypełniające znamiona przestępstwa Trybunał Stanu wymierza kary przewidziane w ustawach karnych.