Geneza „Pana Tadeusza” Adama Mickiewicza
Pomysł napisania utworu powstał podczas pobytu Mickiewicza w Wielkopolsce, gdzie przebywał, chcąc wziąć udział w powstaniu listopadowym, niestety powstanie upadło. Poeta spotkał się z życzliwością i gościnnością, poznając tradycje i obyczaje polskiej szlachty. Utwór powstał w latach 1832-34, a wydany został w Paryżu w 1834 r. Mickiewicz pierwotnie zamierzał napisać powieść wzorowaną na sielance Goethego „Herman i Dorotea”. „Pan Tadeusz” odzwierciedla tęsknotę poety za utraconą ojczyzną, czego potwierdzeniem jest „Inwokacja” i Epilog. Zawiera także krytykę skłóconych środowisk emigracyjnych. Z tego powodu Mickiewicz wraca oczami wyobraźni i serca do kraju lat dziecinnych, aby utrwalić i ocalić od zapomnienia szlacheckie obyczaje i tradycje, to, co odchodzi w przeszłość, czego potwierdzeniem jest wielokrotnie użyty przymiotnik ostatni, np. ostatni zjazd, ostatni, który tak poloneza wodził. Soplicowo stało się symbolem raju, arkadii, miejsca szczęśliwego, ostoją polskości i tożsamości narodowej.
Czas i miejsce akcji
Akcja ksiąg I-X rozgrywa się w ciągu kilku dni lata 1811 r., a księgi XI-XII obejmują jedną noc i dzień wiosny 1812 r. Miejscem akcji jest Soplicowo w majątku sędziego Soplicy w Nowogródzkiem, w pobliskich ruinach zamku, o który toczy się spór, bo należał do Horeszków, a obecnie do Sopliców (otrzymali go od przedstawicieli Targowicy, bo Horeszko walczył przeciwko Moskalom, a Jacka Soplicę uznano za sprzymierzeńca) a także w Dobrzynie – zaścianku, gdzie mieszkają Dobrzyńscy, a zwłaszcza Maciek.
Gatunek i styl utworu
- Pan Tadeusz to epopeja, której bohaterem jest szlachta, spośród której wyróżnia się Jacek Soplica/ksiądz Robak;
- Napisany trzynastozgłoskowcem;
- Ukazuje szlachtę jako zbiorowość w przełomowym okresie historycznym – przemarsz wojsk napoleońskich przez Soplicowo w drodze do Rosji i związane z Napoleonem nadzieje na odzyskanie niepodległości;
- Ukazuje budzenie się nowej świadomości społecznej – Tadeusz z Zosią nadają chłopom prawo wolności i ziemię, a to zapowiedź idei demokratycznych;
- Rozpoczyna się inwokacją skierowaną do Litwy – ojczyzny i Matki Boskiej Częstochowskiej oraz Ostrobramskiej;
- Zawiera szczegółowe opisy obyczajów i tradycji, które opóźniają akcję – to retardacja;
- Ukazuje mentalność szlachty, pozytywne i negatywne cechy typowe dla Sarmaty, są kłótliwi i nieustępliwi, co prowadzi do konfliktów, ale w sytuacji zagrożenia potrafią się zjednoczyć i pokonać wroga;
- Epopeja składa się z 12 ksiąg (liczba podzielna przez 6);
- Napisany językiem poetyckim, obrazowym, zawierającym porównania homeryckie, niezliczone epitety, metafory, wyrazy dźwiękonaśladowcze, tworząc styl wysoki;
- Opisy przyrody pełnią funkcję:
- Idealizują i sakralizują ojczystą przyrodę, ukazując Soplicowo jako arkadię lub raj na ziemi;
- Jest tłem wydarzeń;
- Wyznacza rytm dnia i prac polowych, odzwierciedla emocje i nastroje mieszkańców, zapowiada nadchodzące zagrożenie albo powrót do spokoju i harmonii;
- Dzięki licznym personifikacjom i uosobieniom, przyroda staje się bohaterem, np. opis dwóch stawów, wschodu i zachodu słońca.
Problematyka
- Obraz polskiej szlachty;
- Spór o zamek;
- Perypetie miłosne;
- Losy i kreacje nowego typu bohatera – Jacka Soplicy/księdza Robaka;
- Rola historii i pamięci o przeszłości;
- Rola przyrody
Motywy: motyw miłości, przemiany, postawy patriotycznej, zemsty i przebaczenia, uczty, obyczajów szlacheckich, kobiety, kosmopolitki, kosmopolity, kłótni, kapłana, emisariusza, powstania i walki, postaci historycznych, mitu Napoleona.
Utwór napisany dla pokrzepienia serc.
Soplicowska szlachta stojąca na straży polskości i tradycyjnych wartości
- Soplicowo przedstawione zostało jako centrum i ostoja polskości.
- Szacunek i podziw dla ojczystej przyrody – „Cudze chwalicie, a swego nie znacie” – rozmowa Hrabiego z Tadeuszem.
- Wnętrze dworku wypełniały narodowe pamiątki: zegar z kurantem wygrywającym "Mazurka Dąbrowskiego", portrety przedstawiające narodowych bohaterów: Kościuszkę (powstanie kościuszkowskie, 1794, bohaterska postawa kosynierów , idee demokratyczne, o wolność mogła walczyć nie tylko szlachta), Rejtana (poseł na sejm w 1773, sprzeciwiał się Targowicy i podpisaniu układu rozbiorowego), Jasińskiego (Generał związany z powstaniem kościuszkowskim), Korsaka (przyjaciel Jasińskiego), serwis ukazujący historię sejmików szlacheckich.
- Ponadto Sędzia Soplica dbał, by życie zgodne było z tradycją polską, przywiązywał wielką wagę do polskich obyczajów – gościnność, biesiady, polowanie, mowa o grzeczności.
- Rytm życia w Soplicowie wyznaczały pory dnia, Sędzia dbał o to, by chłopi zaczynali pracę ze wschodem słońca, a kończyli razem z zachodem.
- Ranek, południe i wieczór gromadziły gości przebywających we dworku przy stole biesiadnym, na którym podawano wyłącznie polskie potrawy.
- Mieszkańcy Soplicowa nie ulegali francuskiej modzie. Nosili narodowe stroje: kontusze i żupany.
- Koncert Jankiela: koncert wykonuje Żyd, który czuje się Polakiem, mówi płynnie po polsku, zasymilował się i spolonizował, choć nie wypiera się swojego żydostwa, zna historię;
a) radosne wydarzenia Konstytucji 3 maja – 1791, sejm czteroletni 1788-1792, dźwięki głośne, dynamiczne, wydobycie radości z ludzi – waga wydarzenia, likwidacja liberum veto – dowód troski o państwo;
b) tragiczna Targowica – 1792, zgrzyt żelaza, syk węża – kłótnie, symbol upadku, zdrady, przekleństwa, współpracy z Rosjanami, przedkładanie prywaty nad dobro ojczyzny;
c) rzeź Pragi w czasie powstania kościuszkowskiego – 1794, słychać tysiące coraz głośniejszych hałasów, jęk dzieci, płacz matek – epitety określające sytuację tych ludzi, przypominają tragiczne wydarzenia, dowód patriotyzmu, pamięć o ofierze poniesionej przez Polaków;
d) utworzenie Legionów Polskich we Włoszech – o żołnierzu tułaczu – sytuacja Polaków na wygnaniu (emigracja), Mazurek Dąbrowskiego – rola i waga pieśni, zawiera nowoczesną definicję patriotyzmu (dopóki naród żyje, Polska nie zginie), dodaje nadziei (Janczewski wchodząc do kibitki woła „Jeszcze Polska nie zginęła póki my żyjemy).
- Jacek Soplica wstępuje do Legionów Dąbrowskiego (Regio, Włochy), walczy u boku Napoleona, był zaangażowany, walczył pod Jeną, Austerlitz, odniósł ranę, zasłonił Hrabiego i Gerwazego.
Wydarzenia historyczne poprzedzające akcję
- 1791 – Konstytucja 3 Maja (Stolnik jest zwolennikiem);
- 1792 – Targowica (podczas krajowych zamieszek i odpartego ataku Moskali, Jacek zabija Stolnika Horeszko);
- 1797 – we Włoszech powstają Legiony Polskie;
- 1807 – Napoleon tworzy Księstwo Warszawskie (Soplica bierze udział w bitwach pod Jeną w 1806 i Somosierrą w 1807).
Wydarzenia historyczne w trakcie trwania akcji
- 1811 – Polacy oczekują na wybuch wojny z Rosją (w Soplicowie pojawiają się kłótnie, zajazd, ucieczka głównych bohaterów, umiera Soplica);
- 1812 – wyprawa Napoleona na Moskwę i klęska (poemat milczy, Soplicowo odwiedzając polscy generałowie Dąbrowski i Knaziewicz. Jacek zostaje zrehabilitowany i pośmiertnie odznaczony);
- Tło historyczne zostało również zobrazowane w koncercie Jankiela.
Wątki epopei
- wątek główny – dzieje Jacka Soplicy;
- wątek sporu o zamek – proces o zamek między Sędzą i Hrabią;
- wątek romansowy – Soplica chciał, aby Tadeusz ożenił się z Zosią, jednak w paradę weszła Telimena;
- wątek Kusego i Sokoła.
Najważniejsi bohaterowie
- Jacek Soplica/ksiądz Robak;
- Sędzia Soplica – młodszy brat Jacka, właściciel Soplicowa, kawaler, tradycjonalista;
- Tadeusz Soplica – syn Jacka Soplicy, bratanek Sędziego, narzeczony Zosi;
- Wojski Hreczecha – daleki krewny Sędziego, znawca łowów, gry na rogu, mistrz rzutu nożem, ojciec Tekli;
- Telimena – daleka krewna Sopliców, opiekuje się Zosią, tajemnicza, zaręczona z Rejentem, romansowała z Hrabią i Tadeuszem;
- Zosia Horeszkówna – córka zmarłej na Syberii Ewy Horeszkówny, narzeczona Tadeusza, wnuczka Stolnika;
- Stolnik Horeszko – ojciec Ewy, dziadek Zosi, spokrewniony z rodami arystokratycznymi, odmówił Jackowi ręki Ewy, zabity przez Soplicę;
- Hrabia Horeszko – młody panicz, kawaler, ostatni z rodu Horeszków po linii żeńskiej;
- Klucznik Gerwazy (Mopanek, Scyzoryk) – namawia Hrabiego do organizacji zajazdu, nienawidzi Sopliców, wierny sługa Horeszków;
- Podkomorzy – znajomy i przyjaciel Sędziego;
- Rejent Bolesta i Asesor – byli w sporze o psy;
- Jankiel – Żyd, mistrz gry na cymbałach, karczmarz, związany z Polską patriota;
- Maciej Dobrzyński – stary, mądry szlachcic, szczyci się szacunkiem, przedstawiciel szlachty zaściankowej, sprzeciwiał się Targowicy.
Zajazd, w dawnej Polsce powszechnie stosowana forma regulowania sąsiedzkich zatargów, głównie wtedy, gdy władze sądowniczo-państwowe nie były w stanie wyegzekwować legalnych postanowień i wyroków dotyczących sporów majątkowych i finansowych.
Cechy epopei
- Utwór poetycki – „Pan Tadeusz” pisany był wierszem, trzynastozgłoskowcem.
- Utwór wielowątkowy – wątek historyczny, romansowy, sporu o zamek, humorystyczny.
- Wszechwiedzący narrator.
- Obecność bohatera zbiorowego – bohaterem zbiorowym „Pana Tadeusza” jest szlachta polska.
- Bohater jednostkowy jest postacią pozytywną, wyrazicielem ideałów i przekonań autora, kreowany na wzór do naśladowania – Jacek Soplica budził z początku protesty. Jest szarym człowiekiem, którzy dzięki nadzwyczajnej sile charakteru odnalazł właściwą drogę postępowania i dlatego może służyć jako wzór dla osób jemu podobnych.
- Tematem epopei jest życie narodu w ważnym momencie dziejowym – w „Panu Tadeuszu” przełomowy moment zmiany stosunków ekonomicznych i społecznych w kraju – kończy się epoka dominacji szlachty, jej rządów i związanych z tym specyficznych obyczajów i tradycji.
Charakterystyka Jacka Soplicy
- Po przemianie ksiądz Robak.
- Główny bohater epopei Adama Mickiewicza pt. „Pan Tadeusz”.
- Jego losy stanowią główny wątek historii.
- Jest postacią bardzo dynamiczną. Najwięcej informacji o nim pojawia się w II i X księdze.
- Prawda o Jacku jest bardzo złożona. O dziejach Jacka Soplicy początkowo dowiadujemy się z opowieści Gerwazego, a później podczas spowiedzi, która jest przybliżeniem do prawdy. Początkowy wizerunek wykreowany przez Gerwazego, miał na celu zniechęcić Hrabię do Soplicy, ukazać w złym świetle, a nawet wzbudzić nienawiść do rodu Sopliców, by przystąpić do procesu o zamek.
- Pochodził ze średnio zamożnej szlachty.
- Miał długie wąsy i w młodości był przystojnym mężczyzną, szczycił się znakomitą sprawnością fizyczną – bardzo dobrze jeździł konno, znakomicie strzelał i po mistrzowsku władał szablą.
- Młodszy brat – Sędzia, właściciel Soplicowa i kawaler.
- Kłótliwy, porywczy, dumny, odważny, uparty, nieprzejednany, silny charakter.
- Szanowany w województwie, miał ogromne wpływy – mógł jednorazowo zebrać 300 szabel (głosów). Jego wpływy i możliwość manipulacji chciał wykorzystać magnat Stolnik Horeszko,
- Naiwność Jacka wynikała ze szlacheckiej pychy, ponieważ był przekonany, że „szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie”.
- Według Gerwazego, Jacek to hulaka, paliwoda i kłótnik, który przejawia megalomanię i jest przekonany o swojej wielkości, często przychodził nieproszony do Stolnika, Stolnik upokorzył go, dając mu czarną polewkę, tym samym odmawiając ręki córki – Ewy.
- Podczas spowiedzi potwierdza wpływy w województwie, mówi także, że to Stolnik często sam zapraszał go do siebie i rozpowiadał wszystkich, że ten jest jego przyjacielem. Pomimo tego, że Jacek domyślał się, że jest to nieprawda, był naiwny i sądził, że dzięki temu uda mu się zdobyć rękę Ewy, która kochała go z wzajemnością.
- Stolnik doskonale zdawał sobie sprawę z uczucia łączącego Soplicę i Ewę, ale dodatkowo złamał serce Jacka, pytając go o poradę, czy bogaty Kasztelan jest wystarczająco dobrym kandydatem na męża dla córki.
- Traktowany instrumentalnie przez Horeszkę.
- Nie został potraktowany czarną polewką – jedynie gdybał.
- Wziął ślub z przypadkową kobietą, która urodziła mu syna, Tadeusza.
- Tłumione uczucie do Ewy doprowadziło do alkoholizmu. Staje się szaleńcem, opętanym żądzą zemsty. Wkrótce jego żona umiera z żalu, zostawiając mu syna.
- Podczas najazdu Moskali widzi triumfującego Stolnika – w ramach zemsty sięga po karabin i zabija go. Zostaje posądzony o zdradę i współpracę z Moskalami. Według Gerwazego, zabił go z premedytacją.
- Zabójstwo Stolnika Horeszki powoduje przełom i głęboką przemianę w jego życiu. Przez ową przemianę i wszystkie inne wydarzenia Jacek pokornieje.
- Wyjeżdża za granicę. Odbywa służbę żołnierską w armii Napoleona. Na znak pokuty przyjmuje strój mnicha, przyjmuje imię „Robak” (kiedyś wielki pan, teraz mały robak) i staje się emisariuszem, wysłańcem prowadzącym działalność konspiracyjną na terenie trzech zaborów.
- Nie dba o sławę, często narażając na niebezpieczeństwo własne życie.
- Postanawia odkupić swoje winy młodości, walcząc o wolność ojczyzny.
- Udaje mu się pogodzić rody Horeszków i Sopliców poprzez małżeństwo Tadeusza z Zosią.
- Odważnie ratuje życie Hrabiemu i Tadeuszowi, celnie strzelając do niedźwiedzia podczas polowania.
- W karczmie Jankiela spotyka sie ze szlachtą, by namówić do powstania szlacheckiego i pomóc Napoleonowi w rozgromieniu Moskali, a tym samym odzyskaniu niepodległości.
- Podczas najazdu wojsk rosyjskich zostaje śmiertelnie ranny. Przed śmiercią dokonuje długiej spowiedzi, w której wyjawia swoje prawdziwe nazwisko i uzyskuje przebaczenie Gerwazego. Umierał szczęśliwy.
- Dawniej on rozkazywał i nie widział nad sobą żadnej władzy – teraz wypełnia rozkazy przełożonych. Przedtem dla wykonania prywatnej zemsty wykorzystał najazd wrogów – teraz walczy o wolność ojczyzny, przelewa krew, cierpi. Za młodu najważniejsze były dla niego jego własne sprawy – teraz podporządkowuje życie sprawie narodowej. Z upływem lat przybyło mu doświadczenia i stał sie mądrym człowiekiem.
- Dzieje Jacka Soplicy są metaforą skomplikowanej i tragicznej historii Polski, ponieważ jego przemiana duchowa symbolizować ma metamorfozę całej szlachty, która odrzuciwszy dumę i pychę, powinna działać razem dla dobra kraju, która upadła, ale znalazł w sobie siły, aby stać się narodem wybranym.
Inwokacja
- W patetycznym nastroju otwiera wielkie dzieło.
- Słowo Litwa, pojawiające się w pierwszym zdaniu Inwokacji jest synonimem całej ojczyzny, Polski. W ten sposób twórca nie tylko wskazuje naczelną tematykę dzieła, ale także dokonuje gloryfikacji i sakralizacji utraconej ojczyzny.
- Mickiewicz jest wygnańcem, emigrantem, podpisał lojalkę i nie może wrócić do Polski.
- Porównanie Litwy do utraconego zdrowia – określenie wartości ojczyzny, odwołanie do fraszki Kochanowskiego.
- „Widzę i opisuję” – przywołuje ojczyznę we wspomnieniach, „kraj lat dziecięcych”.
- Dopiero w dalszej części tekstu następuje zwrot do Matki Boskiej jako królowej Polski. Mickiewicz odwołuje się tu do charakterystycznego dla polskiej tradycji kultu maryjnego.
- Matka Boska Częstochowska – przestrzeń Polski.
- Matka Boska Ostrobramska – przestrzeń Litwy (zawierającą się w większej całości – Polsce)
- Matka Boska Nowogródzka – patronka miejsca jego dzieciństwa.
- Poeta przywołuje w Inwokacji wydarzenie ze swojego dzieciństwa, kiedy został cudownie uzdrowiony za wstawiennictwem Matki Boskiej Nowogródzkiej. Ten cud ma wzniecać w rodakach-emigrantach wiarę, że podobnie jak wtedy, tak i teraz może zdarzyć się coś nieoczekiwanego i wszyscy wrócą do Polski.
- Mickiewicz jako impresjonista (Witkiewicz). Opis soplicowskiej przestrzeni jest bardzo plastyczny. Malowanie krajobrazu słowami.
- Różnorodność pól, harmonijne współistnienie człowieka z naturą.
- Obraz utraconej przyrody przypomina arkadię i utopię.
