O baroku.

I. Nazwa epoki
Barok - nazwa epoki wyrażająca zepsucie , bezguście i brak dobrego smaku - tak bowiem oceniano tę epokę zarzucając jej odejście od stylu klasycystycznego a tworzenie innych, nowych form. Jednak oznacza ona również coś niezwykle rzadkiego, niezwykłego (z portugalskiego barocco - rzadka i cenna perła o nieregularnych kształtach).

II. Wybór stylu życia
Świadomość istnienia człowieka w nietrwałym świecie dóbr podległym ruchowi czasu, a zarazem jego poczucie nieskończonej wieczności i konieczności samookreślenia się wobec obu tych opozycji ukształtowały niespokojny rytm ówczesnej literatury i sztuki, ujawniły wewnętrzne rozdarcie jednostki. Człowiek - świadomie przeżywający swe istnienie - musiał przyjąć jakąś określoną postawę, z wszystkimi jej ostatecznymi konsekwencjami:

Człowiek Baroku miał do wyboru dwa style życia:
1. Opierał się na postawie człowieka podziwiającego dobra nietrwałe, lecz piękne i one były podstawą jego egzystencji.
2. Dążył do wpojenia umysłowi człowieka wartości nadrzędnych, nieprzemijalnych, które doprowadziłyby go do zbawienia.

III. Sytuacja w Polsce

a)
Polska jako druga potęga w Europie miała ideał rycerza kresów, który za wszelką cenę broni swej ziemi i zdobywa nową. Polska była wówczas przedmurzem chrześcijaństwa, jako że graniczyła z pogańską Turcją, Tatarami oraz prawosławną Rosją (wówczas pojęcie chrześcijaństwa ograniczano raczej do katolicyzmu).

b) Konflikt polskiej szlachty uciskającej prawosławne chłopstwo.
c) Podziały wewnątrz szlachty spowodowane różnicami majątkowymi i poglądami.
d)Dwa wzory kultury (dwa prądy kulturowe i literackie):

- ziemiański:
Ten wzór przejmowała szlachta lansująca hasło spokojnego życia na wsi, wśród ojczystej przyrody, pamiątek i kultów narodowych (Wacław Potocki, Jan Chryzostom Pasek, Zbigniew Morsztyn).

- dworski:
Magnaci przejmujący style europejskie, mieszkający w ogromnych dworach, mający powiązania z zagranicą (Jan Andrzej Morsztyn, Daniel Naborowski)

e) Sarmatyzm jako świadomość wspólnego pochodzenia, wspólnych obyczajów, kultury jednoczącej całą szlachtę.
Sarmaci - starożytne plemię irańskie, jego członkowie odznaczali się wojowniczością, męstwem. Siedemnastowieczna szlachta polska uważała się za potomków dawnych Sarmatów.



f) Osłabienie Rzeczypospolitej nękanej wojnami i grabieżczą polityką magnatów dążących do osłabienia władzy królewskiej.

g) Kontrreformacja jako wzmocnienie władzy Kościoła, ograniczenie sztuki i wykorzystanie jej do wzmocnienia wiary chłopstwa i ciemnego mieszczaństwa; działalność jezuitów przyczyniająca się do wzrostu władzy (wręcz dyktatury) i wpływów Kościoła. Szeroka fala prześladowań i cenzury spowodowała upadek sztuki, głównie piśmiennictwa.
W całej Europie następuje jakby zwolnienie rozwoju sztuki lub nawet całkowity zastój.


IV. Barok jako styl sztuki

Sztuka barokowa charakteryzuje się wielopostaciowością. Jest to styl ozdobny, dekoracyjny, o fantazyjnym i lekkim stylu /rokoko/. Dominowały opozycje:
płaskość - głębia
forma zamknięta - forma otwarta
jasność - ciemność
Dążono do wyeksponowania kontrastów, trójwymiarowości oraz świetlnych i ekspresywnych gestów. Rozwój opery i teatru.


V. Poezja Jana Andrzeja Morsztyna

Morsztyn wzoruje się na poezji włoskiego twórcy (G. Marino), który uważał, iż najważniejszy jest koncept (pomysł). Chodziło oto, aby zaskoczyć i zaszokować czytelnika.

"Do trupa"
Występuje porównanie osoby zakochanej do trupa:

Podobieństwa:
trup: zakochany:

strzała śmierci strzała miłości
brak krwi (bladość) brak rumieńców
gromnica (świece) miłość (promień skryty)
twarz przykryta zaślepienie
związane ręce(złożone) rozum łańcuchem powity

Różnice:
trup: zakochany:

milczy kwili
nic nie czuje cierpi
jak lód piekielna śrzeżoga /gorąc/
nie żyje żyje

Niespowiedziana konkluzja:
lepiej być trupem niż nieszczęśliwie zakochanym



"Niestatek"
Wiersz jest wyliczanką sytuacji niemożliwych:
"(...)Wiatr w wór zamknie(...)"
"(...) w sieci obłoki połowi (...)"

Zakończenie jest jednocześnie punktem kulminacyjnym:
"(...) Niźli będzie stateczna która białogłowa (...)"


"Bierzmowanie"
Bierzmowanie - miłość świecka.
Wytłumaczenie tytułu odnajdujemy w ostatnim wersie "Już Cię ogniskiem nie Jagnieszką zowę" Jagnieszka sprawia, iż podmiot liryczny odczuwa "miłosną gorączkę":
Ogień, żarzy, słońce gorętsze, piecze, iskry, ognistej, palisz.
Portret Jagnieszki jest dynamiczny (płaczesz, śmiejesz się, tańcujesz)

"Na Tomka"
Tomek pragnie pojąć za żonę Kaśkę, pomimo, iż jest ona brzydka. Za to ma majątek.



VI. Poezja Daniela Naborowskiego.

"Krótkość żywota"

"Był przodek, byłeś ty sam, potomek się rodzi"


"Dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, głos, punkt - żywot ludzki słynie".
Krótkość, ulotność, nieuchwytność - oto całe życie człowieka.


"Cnota grunt wszystkiemu"
Wszystkie wartości ziemskie przemijają - nieprzemijalna jest cnota i sława człowieka

"Do Anny"
Występuje anafora z czasem. Wszystko przemija z wyjątkiem miłości do Anny (wierność).



"Na oczy królewny angielskiej"
oczy - pochodnie - gwiazdy - słońca - nieba - bogowie

pochodnie - płonne, ciepłe, iskrzące
gwiazdy - dalekie, zimne, jasne, błyszczące, świecące,
słońce - gorące, ogromne, promieniste, palące.
nieba - niebiańskie, błękitne, lazurowe, pogodne, przejrzyste.
bogowie - boskie, władcze.


VII. Satyryczne utwory Wacława Potockiego


"Zbytki polskie"

Obraz:
"O czymże Polska myśli i we dnie i w nocy?".

Rozrzutna szlachta , która dba jedynie o swe interesy i dobra materialne (piękne stroje, liczną służbę, zabawę, przepych) nie bacząc na biedę i nędzę reszty społeczeństwa wkrótce doprowadzi Polskę do upadku:

"Że te wszystkie ich pompy, wszystkie ich splendece
Pogasną jako w wodzie pogaszone świece..."


"Nierządem Polska stoi"
Co roku w Polsce wydawane są nowe prawa, których nikt nie przestrzega, z wyjątkiem słabej szlachty.


"Pospolite ruszenie"
Akcja rozgrywa się w obozie pospolitego ruszenia, gdzie rotmistrz każe budzić żołnierzy na wieść o planowanym ataku Kozaków. Lecz szlachcice wyrwani ze snu odmawiają doboszowi stawienia się na posterunku, skutkiem czego dobosz i rotmistrz zniechęceni sami idą spać.


"Kto mocniejszy ten lepszy" (O kadukach aryjańskich)

Dialog dwóch szlachciców o wygnaniu arian:
1. Arianie powinni wyjechać, liczą się katolicy, nawet ci, którzy nie praktykują, ale za to nie sprzeciwiają się prawom Kościoła. Z czasem powinno się wygnać i innych innowierców.

2. Katolików jest więcej, są silniejsi i dlatego prześladują arian. Arianie cenią swoją wiarę - zostawili swoje domy i majątki, ale z niej nie zrezygnowali.


"Transkacja wojny chocimskiej" - utwór ku pokrzepieniu serc.


Inwokacja - prośba do Boga o pomoc w opisywaniu dziejów "sarmackiego Marsa"

Sytuacja przedstawiona - przemówienie hetmana Jana Karola Chodkiewicza przed bitwą pod Chocimiem w 1621 r. oraz opis bitwy:

Przemówienie Chodkiewicza:
1. Wskazanie na nieumiejętność pięknego mówienia:
""...ani mnie ust natura nie formowała z miodu...."

2. Przedstawienie żołnierzom celu ich służby i walki (Bóg, Ojczyzna i król) oraz obrony (krewni, żony, dzieci, rodziny; w końcu chrześcijaństwo)

3. Wyliczenie łask jakie spadają na obywatela, który dzielnie walczy i ginie za ojczyznę.

4. Wyszydzenie wroga, jego słabości i cech:
"Niechaj was to nie stracha,
niech oczu nie mydli,
że się poganin upstrzy, uzłoci, uskrzydli".

"Mało co tam wojennych - dziady, kupce, Żydy".

5. Chwalenie Polaków, przypomnienie o ich pochodzeniu, o dumie i szlachetnych przodkach.


Chodkiewicz był mówcą doskonałym. Jego pierwsze słowa o nieumiejętności pięknego wysławiania się są tylko galanterią. Wszyscy doskonale wiedzą, że jest on świetnym mówcą ale z racji reprezentowanej pozycji wie, iż to nie przystoi żołnierzowi, dlatego też pragnie zachować pozory.

W swym przemówieniu Chodkiewicz pragnie podnieść żołnierzy na duchu i zachęcić do walki . Właśnie dlatego specjalnie szydzi z Turków, wyśmiewa ich styl ubierania się, mnogość różnorakich zwierząt jakie posiadają w swych oddziałach - choć doskonale wie, że cały ten ekwipunek służy do zastraszenia przeciwnika i zmusza go do ucieczki (Chodkiewicz również zdaje sobie sprawę jak skuteczne są te działania).

Mimo wszystko próbuje podnieść morale swych podwładnych przypominając o ich wspólnym, szlachetnym pochodzeniu i o sprawie za jaką walczą i jakiej bronią.


Opis walki:
"Pełno ran, pełno śmierci, wiązną konie w mięsie
Krew się zsiadła na ziemi, galaretą trzęsie;
Ludzie się niedobici w swoich kiszkach plącą,
Drudzy chlipią z paszczeki posokę gorącą".

Zwycięstwo rycerstwa polskiego nad poganami.
Potocki w swym dziele przedstawia bohaterstwo, waleczność dawnej szlachty - ma się ona stać wzorem dla współczesnych
Utwór ku pokrzepieniu serc - ukazanie Polski w trudnej sytuacji - potrafiono ją zmienić.


VIII. Wizerunek Sarmaty na podstawie "Pamiętników" J. Ch. Paska.

Cechy "polskiego" Sarmaty:
obrońca chrześcijaństwa, zwolennik złotej wolności szlacheckiej, duma, poczucie wyższości nad innymi narodami; konserwatysta. W XVII w. sarmatyzm to synonim głupoty i hipokryzji.

Jan Chryzostom Pasek.

Skończył gimnazjum jezuickie, brał udział w wojnie z Moskwą i Szwedami, odbył wyprawę do Danii.

J. Ch. Pasek jako żołnierz:
:często się pojedynkował (wbrew prawu)
:uważał się za dobrego żołnierza - czuł się patriotą, ale zawsze liczył na wojenny łup.
:podróżnik - czuje wyższość wobec innych narodów, gardzi nimi

J.Ch. Pasek jako gospodarz:
:ziemianin,
:najeżdża sąsiadów, często procesuje się z nimi
:jest okrutny wobec poddanych

Wykształcenie:
:powierzchowna znajomość łaciny i retoryki
:wierzy w zabobony

Wiara:
:modli się,
:przestrzega postów,
:odbywa pielgrzymki

ale jednocześnie nie zawsze żyje w zgodzie z nakazami Kościoła.


Pasek szuka żony - słucha rad przyjaciół, zwraca uwagę na majątek wybranki, jest bezradny wobec kobiet

Makaronizmy - zwroty łacińskie wplatane w język polski

Wydra pana Paska zwana była Robakiem, łowiła w stawie dla swego pana ryby; pilnowała domu jak pies.

Pamiętniki paska to dzieło literackie i dokument hispotyczny.





Molier

"Świętoszek"
Tytułowy bohater to Tartuffe.
Zostaje on wprowadzony do domu Orgona (Orgon spotkał go w kościele) oczarował niektórych domowników, doprowadził do tego, iż oddano mu cały majątek.

Świętoszek - obłudnik, hipokryta:
leżał krzyżem w kościele, udawał poboznego a jednoczesnie próbował uwieść żonę pana domu; był zdecydowany wyrzucić całąrodzinę na bruk.

Zakończenie:
pojawiają się żołnierze jak Deus ex machina i aresztująŚwiętoszka.

"Skąpiec"
Tutułowy bohater to Harpagon.

Jest złym ojcem - nie interesuje się swymi dorosłymi dziećmi; ciągle narzeka na nie, nie pozwala na małżeństwo zgodne z uczuciem (nie chce dać posagu, szuka bogatych kandydatów do małżeństwa).

Jest złym gospodarzem, głodzi dokowników i służbę oraz zwierzęta (np. konie do zaprzęgu). Oszczędza również na ubraniach, wydaje absurdalne polecenia (nie ścierać kurzu z mebli zbyt mocno bo się zniszczą.); jednocześnie chce uchodzić za osobę ważną, chociaż często narzeka na swą nędzę. Jest lichwiarzem, ponad życie kocha pieniądze i tylko pieniądze. Inni bohaterowie komedii - mało sympatyczni, od Skąpca żądają tylko pieniędzy!!!.

Fabuła utworu:
Akcja rozgrywa się w domu Harpagona.

Kilka tygodni wcześniej, do kamienicy obok sprowadziła się wraz ze swą opiekunką piękna panna Marianna. Harpagon pragnie pojąć ją za żonę. Podczas rozmowy ze synem Kleantem
wychodzi jednak na jaw, iż Kleant kocha Mariannę i chce się z nią ożenić. Harpagon nie wyraża oczywiści zgody. Jednocześnie w domu Harpagona pojawia się młody człowiek - Walery, który wkrótce zakochuje się w córce Harpagona.

Kiedy jednak prosi go o rękę jego córki - otrzymuja odpowiedź odmowną (Harpagon wie, że Walery jest biedny, a poza tym nie chce dać córce posagu).

Dzieci Harpagona doskonale wiedzą, iż z powodu skąpstwa ojca nie będą mogli zrealizować swych małżeńskich planów. Dlatego też decydują się na szantaż i Kleant kradnie ukochaną szkatułkę ojca. Gdy Harpagon się o tym dowiaduje zaczyna podejrzewaćWalerego, lecz wkrótce cała prawda wychodzi na jaw. W ostatniej scenie przybywa stary przyjaciel Harpagona - Anzelm. W wyniku toczonej rozmowy z Walerym okazuje się, iż Walery i Mariana są rodzeństwem, a Anzelm jest ich ojcem (wszyscy dawniej mieszkali w Neapolu, ale musieli go opuscić - w trakcie podróży doszło do katastrofy - zatonął statek na którym płynęli. Rodzina w zamieszaniu musiała się rozłączyć i odnaleźli się dopiero teraz).

Jednocześnie Kleant ujawnił ojcu iż to on skradł szkatułkę i nie wyjawi miejsca gdzie ją ukrył, tak długo, aż ojciec nie zgodzi się na oba małżeństwa swych dzieci. Harpagon w końcu zgadza się, a Anzelm zobowiązuje się pokryć wszelkie koszta obu uroczystości.