Bunt w romantyzmie. Źródła i sens buntu bohaterów literackich. Przeanalizuj wybrane utwory.

Szanowna Komisjo!

Bunt jest częścią natury człowieka. Postawa jakże bliska największym jednostkom w historii, które cechowała pewność siebie oraz własnych przekonań. Ma też niewątpliwie wiele twarzy i tak naprawdę może zostać wywołany przez niezliczoną liczbę czynników. Można buntować się przeciwko władzy, Bogu i religii, ograniczeniom społecznym, systemom politycznym czy po prostu innym ludziom. Istnieje bunt młodych przeciwko starym, związany z konfliktem pokoleń. Od wieków buntowali się uciśnieni, poniżani, biedni występując w obronie o godność czy sprawiedliwość. W literaturze motyw buntu jest bardzo ważnym elementem inspiracji i stanowi motyw pojawiający się praktycznie we wszystkich epokach i różnych wcieleniach. Czy bunt zawsze bywa zasadny? Jakie są przyczyny takiej postawy? Mam nadzieję, że dzięki odpowiednio skomponowanej bibliografii uda mi się nakreślić Państwu obraz buntu w literaturze różnych epok a także usystematyzować choćby pewne kategorie czynników które go wywoływały.

Zanim jednak przejdę do analizy istoty zagadnienia stanowiącego temat mojej prezentacji, chciałbym przez chwilę pochylić się nad definicją kluczowego pojęcia, które stanowi niejako punkt wyjściowy do dalszych rozważań. Czym w zasadzie jest bunt? Z pozoru proste pytanie może w gruncie rzeczy nastręczyć wiele trudności przy próbie zdefiniowania tego terminu. Według literatury popularnonaukowej bunt to nic innego jak sposób przystosowania jednostki poprzez odrzucenie celów społecznych grupy oraz społecznie uznawanych środków realizacji celów społecznych oraz zastąpienie ich własnymi celami i środkami ich osiągania. W dużym uproszczeniu jest to po prostu postawa sprzeciwu wobec konwenansów.

Pierwszym przykładem wykorzystania tegoż motywu w literaturze, nad którym chciałbym się pochylić są przekazy mitologiczne. Najbardziej znanym buntownikiem jest Prometeusz, który wielokrotnie usiłował przeciwstawić się wszechwładzy Zeusa.

Podczas ofiary w Mekone podzielił woły na dwie części. Zeus wybrał kości przykryte tłuszczem i odtąd te części miały być mu składane w ofierze. Prometeusz wykradł ogień z Olimpu i podarował go ludziom, aby poprawić ich nędzne bytowanie na ziemi, nie uważał bowiem, że ogień należy się tylko bogom. Kolejnym mitologicznym przykładem sprzeciwu jest Ikar. Ikar buntuje się przeciw swojemu ojcu i wbrew ostrzeżeniom wznosi się zbyt wysoko słońca, które topi skrzydła zbudowane przez Dedala z wosku i piór. Jest symbolem młodości, która pragnie wznosić się wysoko, pragnąc wolności i swobody, choć przez brak doświadczenia i wyobraźni często ponosi klęskę.

Przejrzał zamiary Zeusa i usiłował go przechytrzyć, ostrzegając przed otwieraniem puszki Pandory. Za swoje występki został skazany na przykucie do skał Kaukazu gdzie drapieżny ptak wydzierał mu odrastającą stale wątrobę. Od jego imienia na określenie postawy buntu wobec Boga i niezgody na taki kształt świata, w którym Stwórca zgadza się na istnienie cierpienia, utworzono termin "prometeizm". Kolejnym mitem, w którym możemy zauważyć bunt jednostki wobec innego człowieka, jest mit o Ikarze, który to sprzeciwia się swojemu ojcu i wbrew ostrzeżeniom wznosi się zbyt wysoko słońca, które topi skrzydła zbudowane przez Dedala z wosku i piór. Jest symbolem młodości, która pragnie wznosić się wysoko, pragnąc wolności i swobody, choć przez brak doświadczenia i wyobraźni często ponosi klęskę. Tak też zawsze warto mierzyć siły na zamiary i czerpać z tej historii naukę, że nie zawsze bunt jest właściwym rozwiązaniem. Ikar, zafascynowany wolnością, nie posłuchał ojca, wzbił się zbyt wysoko i słońce roztopiło wosk. Młodzieniec spadł do morza, które odtąd nazywane jest morzem Ikaryjskim.

Naglony przez czas chciałbym przejść teraz do omówienia kolejnego literackiego przykładu buntu. W księgach Starego Testamentu odnajdziemy historię Adama i Ewy, którzy to zbuntowali się przeciwko Bogu i jego zasadom. Ewa dała się skusić wężowi i zerwała z drzewa zakazany owoc, po czym skusiła do zjedzenia jabłka także Adama. Za wykroczenie spotkała ich kara - zostali wygnani z Raju, a Bóg odebrał im nieśmiertelność. Podczas kosztowaniu owocu z drzewa poznania dobrego i złego kierowała nimi ciekawość, która została przedstawiona za pomocą węża – kusiciela, wysłannika Szatana. Jeśli wierzyć biblii jest to jeden z pierwszych przykładów buntu w historii ludzkości. A że biblia zawiera także inne opisy tegoż zjawiska, możemy się przekonać poddając analizie chociażby kolejny przykład zapisany w tejże. Mam tu na myśli Księgę Rodzaju gdzie Kain, syn Adama i Ewy, brat Abla, chciał przechytrzyć Boga i złożył ofiarę z warzyw i owoców, co już było w tamtych czasach dużą odwagą i jednocześnie także właśnie buntem. Bóg oczywiście ofiary nie przyjął. Kain rozzłościł się i z zazdrości zabił brata. Czy został ukarany? Tak, został wypędzony z raju, skazany na tułaczkę. Aby go chronić, Bóg naznaczył go piętnem. Kain rozmnażał się, a ziemia zapełniała się ludźmi. Byli oni jednak coraz mniej pokorni i posłuszni. Buntowali się. Bóg zesłał potop na ziemię, ale wkrótce znowu sytuacja się powtórzyła. Ludzie chcieli być potężniejsi od samego Stwórcy i postanowili wybudować wieżę sięgającą aż do samego nieba. Jednak buntownicy – budowniczy wieży także spotkali się z karą. Bunt napotkał bunt, można by powiedzieć... Bóg pomieszał im języki i od tej pory nie mogli się ze sobą porozumiewać. Dzieje Narodu Wybranego także zawierają motyw buntu przeciwko Bogu. W drodze do Ziemi Obiecanej, Mojżesz udał się na Górę Synaj aby odebrać od Boga tablice Dekalogu. W tym czasie Izraelczycy, którzy zbuntowali się przeciwko posłuszeństwu tylko jednemu Bogu, rozkazali Aaronowi, aby zrobił im złotego cielca. Mężczyzna nie miał wyjścia i postąpił tak, jak mu rozkazano. Izraelczycy składali mu ofiary i czcili go. Taki stan rzeczy trwał do powrotu Mojżesza. Gdy powrócił, nakazał Lewitom zabicie buntowników, zginęło około trzech tysięcy mężczyzn.

Przejdę teraz do kolejnej części mojego dzisiejszego wystąpienia w której postaram się możliwie najpełniej omówić inne, nie mniej ważne dzieła, w których tenże temat jest nad wyraz widoczny.W Zbrodni i karze, Fiodor Dostojewski przedstawia Rodiona Roskolnikowa, który buntuje się przeciwko zasadom panującym na świecie. Rodion nie akceptuje świata urządzonego pod dyktando pieniądza. Bohater na każdym kroku zauważa nierówność społeczną. Poszukuje sposobów przełamania zła w społeczeństwie, czuje się jednostką powołaną by zaradzić problemom innych. Jako wybitna jednostka czuje się zdolny do zapewnienia innym szczęścia czynem niemoralnym i niezgodnym z prawem – morderstwem. Mamy tutaj jednoznaczny przykład buntu przeciwko obowiązującemu systemowi społecznemu. Zainspirowany filozofią Nietzschego, dzieli ludzi na gorszych i lepszych, czyli takich, którzy dla dobra społeczeństwa mają prawo wykorzystywać jednostki z najniższych warstw społecznych. Uznając się za takiego nadczłowieka, Rodion w geście buntu zabija starą lichwiarkę, aby następnie ukradzione jej pieniądze przeznaczyć na pomoc osobom pokrzywdzonym przez los. Bunt Raskolnikowa polega więc na negacji etyki chrześcijańskiej i relatywizacji moralności, a spowodowany jest otaczającą go niesprawiedliwością i wyzyskiem, których symbol stanowi stara lichwiarka. Przyczyny buntu Rodiona są zatem szlachetne, ale sposób jego realizacji– niedopuszczalny. Żadne bowiem, nawet najbardziej wspaniałomyślne motywy nie mogą usprawiedliwiać zabójstwa.
Zanim przejdę do podsumowania przytoczonych przykładów, chciałbym teraz skupić się na dziele Kena Keseya, które zapewne wielu bardziej znane jest w filmowej adaptacji Milosa Formana. Lot nad kukułczym gniazdem ukazuje historię buntu w nieco bardziej współczesnym wydaniu. W szpitalu psychiatrycznym pojawia się nowy pacjent, Randle Patrick McMurphy. Następują wielkie zmiany, pacjenci zaczynają się buntować przed wszechwładnymi rządami bezwzględnej siostry Ratched. Starają się odzyskać swoją indywidualność, walczą, by traktować ich jak ludzi, nie jak przedmioty, nie chcą, by faszerowano ich środkami psychotropowymi. McMurphy odnosi sukcesy - pacjenci dostają pozwolenie na odbycie wycieczki, udaje się także zorganizować w szpitalu huczne przyjęcie. Zwycięstwo tegoż buntowniczego zrywu jest jednak pozorne. Wydarzenia kończą się dramatycznie. McMurphy za swój bunt zapłacił najwyższą cenę, gdyż zabieg lobotomii, któremu został poddany, jest właściwie równoznaczny ze śmiercią. Został pokonany gdyż po tym zabiegu nie był zdolny do samodzielnego myślenia inaczej nie można go było zwyciężyć. Poświęcenie bohatera nie poszło na marne jego przyjaciele zostali innymi ludźmi. Zginął człowiek – zwyciężyła idea można by podsumować to w jednym zdaniu. Tematem powieści jest walka jaką toczy jednostka ze społeczeństwem, które narzuca jej określone normy, tłumi jej osobowość indywidualność, a tym samym ogranicza jej wolność, wyklucza zaistnienie jakiegokolwiek buntu.

Podsumowując: Mam nadzieję, że udało mi się przedstawić Państwu genezę i sens buntu w wybranych dziełach literackich. Z mitologii do dziś czerpie cała kultura europejska, która dzięki nim jest w pewnych miejscach bardzo do siebie podobna bez względu na kraj. Przedstawione powyżej przykłady ukazują zarówno bohaterów, którzy buntując się osiągnęli zamierzone cele, jak i tych, nie zrealizowali planowanych zamierzeń. Co charakterystyczne, wszyscy musieli ponieść niejednokrotnie bolesne konsekwencje swojego sprzeciwu. Pierwsi ludzie utracili raj i nieśmiertelność, Prometeusz został skazany na wieloletnie męki, Ikar zapłacił najwyższą cenę w postaci utraty życia. Mimo to sądzę, że potrzebujemy aktywnego działania na rzecz przemiany świata. Czy bylibyśmy w tym właśnie miejscu gdyby nie bunt naszych przodków przeciwko systemom władzy? Wydaje się, że bunt jest wpisany w naturę człowieka. Zawsze będziemy się buntować, bo też nigdy otaczający nas świat nie będzie idealny a przemyślany bunt jest drogą ku rozwojowi.
Dziękuje za uwagę.