Rzeczywistość łagrowa w powieści "Inny świat" Gustawa Herlinga-Grudzińskiego

Gustaw Herling-Grudziński został w 1940 roku aresztowany w Grodnie przez NKWD, oskarżony o działalność szpiegowską i skazany na pięć lat pobytu w obozach. Do 1942 roku przebywał w łagrze w Jarcewie, później, dzięki porozumieniom polsko-sowieckim, dostał się do armii Andersa i wraz z nią opuścił Związek Radziecki. W roku 1951 ukazała się w Londynie dokumentalna relacja z łagrowych przeżyć i obserwacji poczynionych
przez Gustawa Herlinga-Grudzińskiego na Sybirze - "Inny świat".

“Inny Świat” noszący podtytuł „Zapiski sowieckie”, jest utrwaleniem doświadczeń, przeżyć i przemyśleń autora z okresu jego pobytu w więzieniach i obozach, aż do uwolnienia i wstąpienia do armii polskiej. Była to pierwsza tego typu relacja, dlatego wywołała tak wielkie zainteresowanie. Ale waga „Innego Świata” nie polega tylko na wartościach czysto reportażowych, dokumentalnych, bo choć książka oparta została na autobiograficznym materiale, reportażem nie jest. Poszczególne rozdziały przynoszą nie bezpośrednie zapiski z tego, co się wydarzyło każdego dnia, lecz ułożone są w krótkie anegdoty. Są opisy codziennej rzeczywistości obozu, jak analiza organizacji pracy przymusowej więźniów i jej wykorzystanie w różnych porach roku, jak charakterystyki współwięźniów różnych narodowości, stanu psychiki, poziomu wykształcenia i wiedzy o świecie, jak próby dotarcia do mentalności strażników, wśród których nie brakowało łajdaków, opisy głodu stale towarzyszącego, czy życia erotycznego, które autor przedstawia bez sentymentów i upiększeń.
Poeta przedstawia w swojej książce wiele skomplikowanych ludzkich biografii. Składają się one na rodzaj portretu zbiorowego, bowiem prawdziwym bohaterem nie jest jednostka, ale właśnie zbiorowość ludzka.

Grudziński przedstawiając obóz z perspektywy więźnia, bardzo dokładnie opisuje jego funkcjonowanie jako mechanizmu, który zniewala człowieka, poniża, upadla i prowadzi do powolnej i przerażającej śmierci- jak zwierzę. Głównym celem obozu miała być jak najwydajniejsza praca na rzecz państwa, połączona z niszczeniem prawdziwych lub domniemanych wrogów. Na przymusowe prace w łagrach skazywani byli często niewinni ludzie, którym przedstawiano absurdalne zarzuty. Podstawą oskarżenia mógł być zwykły żart lub przypadkiem wypowiedziane nic nieznaczące zdanie. Każdemu było można przypisać jakaś winę. Przyznawanie się do niepopełnionej winy uzyskiwano poprzez długie i męczące przesłuchiwania i wpajanie kłamstw, czy tortury. Więźniów nakłaniano do współpracy, przez co w łagrach panowała nieufna atmosfera i każdy był zastraszany.

"Inny świat" jest zarazem próbą ukazania sowieckiego obozu pracy, jak też wpływu łagrów na psychikę. Autor obserwuje i opisuje proces degradacji człowieczeństwa, do którego doprowadza stworzony przez Rosjan cały system presji i ograniczeń. Pokazuje okrucieństwo, przemoc, bezprawie oraz upodlenie człowieka.
Więźniowie, aby przeżyć, muszą zapomnieć o wartościach, jakie dotychczas wyznaczały granice ich postępowania. Jeżeli chcieli myśleć o przetrwaniu, musieli dostosować się do reguł rządzących w łagrach.
Rzeczywistość łagrowa to przede wszystkim ciężka i mordercza praca w nieludzkich warunkach. Więźniowie stanowią tanią siłę roboczą. Są więc bezwzględnie i maksymalnie wykorzystywani. Życie ludzkie nie przedstawia tu żadnej wartości, każdego więźnia można zastąpić innym. Donosy, gwałty i mordowanie chorych, niezdatnych do pracy oraz prostytucja do której zmuszane były kobiety są na porządku dziennym. Więźniowie są zmuszani do składania obciążających zeznań, zanikają uczucia miłości i przyjaźni. Wśród ludzi są chorzy oraz skrajnie wyczerpani, którzy umierają tam bez pomocy i nadziei, głodzeni na śmierć. Mało wydajnym pracownikom przysługują mniejsze porcje żywności, a kto nie nadaje się już do pracy trafia do “Trupiarni”.

Złagrowany człowiek pozbawiony był jakichkolwiek ludzkich wartości, zdolny był do wszystkiego: kradzieży, zabójstwa, kłamstw, poświęcenia własnej rodziny, zdrowia czy cnoty, dla swojego dobra, by tylko przeżyć.W łagrach człowiek popadał w stan tępoty, posłuszeństwa, uległości.
Więźniowie obozów pracy nie utracali jednak do reszty człowieczeństwa. Mieli nadzieję na powrót do świata wartości, mieli świadomość zmarnowanego życia, modlili się bezgłośnie, protestowali, czasami jedynie bijąc głową o pryczę.

Autor wyraźnie wskazuje na konieczność niepoddawania się terrorowi.Człowiek musi walczyć nie tylko o swoje życie, ale przede wszystkim o zachowanie człowieczeństwa, nawet w sowieckich łagrach, na "nieludzkiej ziemi".

„Inny świat” opisuje siłę i słabość człowieka starającego się przeżyć w obozowych warunkach.Pomimo ciężkich warunków, w jakich przyszło żyć tamtym ludziom nie wolno usprawiedliwiać zła, okrucieństwa, bestialstwa, jakie miało miejsce w jakichkolwiek realiach. Istnieją wartości niepodważalne, takie jak: godność, wolność, wrażliwość na krzywdę, a walka o nie nadaje sens ludzkiemu życiu.
Z zapisków Grudzińskiego wynika, iż tylko głęboka wiara i nie poddawanie się niezależnie od okoliczności, życiowych klęsk i niepowodzeń daje siłę obozowiczom.