Gatunki literackie w Średniowieczu

Literatura Średniowieczna jest nam znana jedynie z dzieł, które zachowały się do naszych czasów. Jest to zbiór niekompletny i bardzo często niepewnie datowany. Zachowane rękopisy sprawiają ogromne trudności w odczytaniu, stan ich jest zazwyczaj bardzo zły, występują mechaniczne uszkodzenia, czytelność na ogół jest słaba.

Między XI a XII w. wypracowano reguły pisarskie, które dotyczyły zasad budowy wierszy, konstruowania dobrej prozy, wskazywały na istnienie pewnych podziałów w zakresie poezji i prozy, wymieniały, a nawet charakteryzowały niektóre gatunki, np. carmina – pieśni, tragedię, komedię, historię, satyrę,. Klasyfikacje te nie zawsze były klarowne i dopuszczały do nachodzenia na siebie różnych gatunków, mieszały je.

Cechą bardzo charakterystyczną okazuje się zacieranie granic pomiędzy tym, co zwykliśmy obecnie nazywać literaturą piękna, a między szeroko pojętym piśmiennictwem. Do literatury zaliczano więc także np. kroniki, kazania, rozprawy teologiczne, mowy, traktaty polityczne, utwory ściśle dydaktyczne. Nawet w ramach jednego dzieło napotkać można połączenia różnogatunkowe.
Bardzo istotnym faktem było pojawienie się wielu nowych gatunków i odmian wyrosłych na gruncie kultury chrześcijańskiej; niektóre z nich np. żywoty świętych, nawiązywały w pewnym stopniu do antycznych wzorców tworzenia życiorysów wybitnych ludzi; inne – np. dramaty religijne: dramat liturgiczny i misterium – były własnym wytworem epoki.

GATUNKI LITERACKIE

LIRYKA

POEZJA LITURGICZNA - krąg utworów o tematyce religijno-filozoficznej, ich autorzy często nawiązywali do wątków i motywów biblijnych. Celem poetów było przybliżenie odbiorcy sfery sacrum, objaśnienie prawd wiary.

POEZJA ŚWIECKA - krąg utworów dotyczących spraw doczesnych, życia świeckiego, zawierających informacje o obyczajowości, wiedzy, mentalności ówczesnych ludzi.

- pieśń
Utwór poetycki należący od starożytności do klasyki poezji. Powiązana z muzyką i tańcem, najstarsza forma poetycka. Pierwszym zapisanym polskim przekazem była pieśń żałobna w Kronice Galla Anonima na cześć Bolesława Chrobrego (XIIw.). Pieśń rozwijała się odzwierciedlając szczególnie wydarzenia historyczne. Dzielimy je na pieśni: religijne, biesiadne, miłosne, historyczne.

- hymn
Uroczysta i podniosła pieśń pochwalna sławiąca bóstwo, bohaterskie czyny, wielkie idee i otoczone powszechnym szacunkiem wartości i instytucje. Utwory tego typu występowały w różnych kręgach kulturowych (np. indyjskie wedy czy żydowskie psalmy) i wiązały się z publicznymi uroczystościami kultowymi. Źródłem europejskiej tradycji gatunku były antyczne hymny greckie. W średniowieczu hymn należał do podstawowych gatunków kościelnej poezji chrześcijańskiej. Najwybitniejszymi autorami utworów hymnicznych byli: Hilary z Poitiers, św. Ambroży, św. Bernard z Clairvaux, Abelard, św. Tomasz z Akwinu.

- sekwencja
Występujący od ok. IX w. rodzaj średniowieczny łacińskiej poezji liturgicznej wyposażonej w melodię, w późniejszej fazie (XII–XIII w.) zbliżony do hymnu. Sekwencje występują obecnie w liturgii głównych świąt katolickich. Istotę sekwencji stanowi zestawienie zwrotek parami, często z pojedynczą zwrotką jako wstępem i zakończeniem.

- psalmy
Hebrajskie pieśni religijne o charakterze modlitewno-hymnicznym. Zbiór psalmów (150) wchodzi w skład Starego Testamentu. Autorstwo większości psalmów przypisuje się królowi Dawidowi.

- satyra

EPIKA

- historiografia
Dział piśmiennictwa obejmujący gatunki o treści historycznej. Słowo historiografia - to inaczej opis historii państwa w danym okresie.

- kronika
Opowieść o dziejach przeszłych lub współczesnych, trzymająca się chronologicznego porządku wydarzeń, łącząca elementy wiedzy historycznej z literacką fikcją i tendencjami moralizatorskimi, politycznymi czy panegirycznymi.

Polscy kronikarze
Gall Anonim, Anonim zwany Gallem (przełom XI i XII w.), autor najstarszej kroniki polskiej w języku łacińskim. Przypuszczalnie francuski benedyktyn. Przebywający an dworze Krzywoustego. Ukazuje w swojej kronice wzór władcy.

Wincenty zwany Kadłubkiem, mistrz Wincenty, błogosławiony (po 1150 lub ok. 1160-1223), kronikarz. Na polecenie Kazimierza II Sprawiedliwego spisał kronikę, składającą się z 4 ksiąg, której data powstania nie jest ustalona. 3 księgi dotyczące najdawniejszych dziejów Polski mają formę dialogu, ostatnia opisuje panowanie Mieszka III Starego i Kazimierza II Sprawiedliwego do 1202. Relacja historyczna przeplatana jest sentencjami, bajkami i przypowieściami.

Długosz Jan (1415-1480), kanonik krakowski, historyk. Piastował funkcję kanclerza biskupa krakowskiego Z. Oleśnickiego. Naraził się Kazimierzowi Jagielończykowi i musiał uciekac z Krakowa. Powrócił otrzymując stanowisko nauczyciela królewskich synów. Autor licznych publikacji historycznych, w tym najsłynniejszego dzieła Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego obejmującego historię Polski od najdawniejszych czasów do 1480.

annał (annales)
Najbardziej pierwotna forma historiografii: spis wydarzeń zestawionych w porządku chronologicznym. Gatunek piśmiennictwa historycznego, uprawiany już w starożytnej Grecji. W średniowieczu annalesy występowały jako zwięzłe zapiski dotyczące bieżących wydarzeń, opracowywane często na marginesach tablic świąt ruchomych, prowadzone były zwłaszcza w klasztorach, czasami w formie uwzględniającej wymogi literackiej narracji, co zbliżało je do kronik.

- kazanie
Przemówienie religijne wygłaszane przez kapłana w trakcie stałych bądź okolicznościowych uroczystości liturgicznych, komentujące ewangelie, wykładające podstawy wiary bądź przekazujące nauki moralne. Kazania bywają wybitnymi utworami literackimi, niekiedy publikowane są ich zbiory (np. Kazania Piotra Skargi), mają charakter pouczający i perswazyjny

- hagiografia
Dziedzina piśmiennictwa chrześcijańskiego, obejmująca żywoty świętych, legendy o ich życiu i czynach. Np. "Legenda o św. Aleksym" - polski tekst powstał ok. r. 1454. Ta wersja opiera się prawdopodobnie na starym tekście włoskim lub francuskim. Najwcześniejsza wersja Aleksego powstała w V - VI wieku w Syrii, skąd przywędrowała do Europy Zachodniej.

Wzorzec kompozycyjny:
1) Prolog - motywy skłaniające autora do napisania dzieła;
2) Opowieść właściwa:
- narodziny (cudownie zapowiedziane);
- dzieciństwo i młodość (objawy przyszłej świętości);
- małżeństwo, ślub czystości i ucieczka z domu;
- dzieje jako żebraka i ascety, cuda, boskie interwencje;
- opis męczeńskiej lub świątobliwej śmierci;
3) Ewentualnie - opisy cudów wokół relikwii.

- apokryf
tekst związany tematycznie z Biblią, który nie jest tłumaczeniem ksiąg Starego Testamentu. Apokryfy są rodzajem "uzupełnienia" Biblii. Temat jest ujęty beletrystycznie, występuje dużo barwnych szczegółów (czasem sprzecznych z Biblią). Największy rozkwit i popularność apokryfów - początki chrześcijaństwa, II i III w. n.e. W Polsce najobszerniejszy tekst, oparty na opowieściach apokryficznych to "Rozmyślania przemyskie" z XV w. Ten utwór pisarza anonima jest uznawany za pierwszy przykład polskiej prozy literackiej (sprawna i interesująca narracja, bogactwo zdarzeń, realia społeczno-obyczajowe i trafna charakterystyka występujących postaci).

- romans rycerski
Epika romansowa wyrosła na gruncie średniowiecznej kultury dworskiej. W romansach nawiązywano do opowieści znanych w literaturze antycznej (dzieje Cezara i Kleopatry, historia pięknej Heleny), jak i do rodzimych legend. Romanse rycerskie podejmowały motywy fantastyczne, akcja wypełniona była barwnymi przygodami i niezwykłymi wydarzeniami. W utworach tego typu idealizowano obraz życia dworskiego, uwznioślano rycerzy i wybranki ich serc. Podobna konwencja rządziła liryką miłosną w XII w. w Prowansji. Np. : "O królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu", "Dzieje Tristana i Izoldy".

- epos rycerski
należą do nich m.in. staroangielski „Beowulf” oraz cykl epicki o królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu, staroislandzka: „Edda starsza”, francuskie chansons de geste, niemieckie „Nibelungi i Gudrun”, hiszpańska poezja heroiczno-ludowa, z której wyrósł „Poemat o Cydzie”, ruskie „Słowo o wyprawie Igora”, włoski epos narodowy – „Boska Komedia” Dantego.

- chansons de geste (fr.)
Francuski poemat epicki z XI - XIII w., opowiadający o czynach i przygodach historycznych i legendarnych bohaterów, układające się w cykle skupione wokół dziejów opiewanych postaci, wybitnych rodów lub znanych sytuacji i zdarzeń. Wśród ok. 100 zachowanych utworów (niektóre w paru wersjach) rozróżnia się kilka zasadniczych grup tematycznych:
- cykl królewski o czynach wojennych Karola Wielkiego (Pieśń o Rolandzie, Le Pèlerinage de Charlemagne);
- cykl o Wilhelmie Orańskim przedstawiający wojny z Saracenami w płd. Francji (Chanson de Guillaume, Prise d'Orange);
- cykl feudalny opowiadający o buntach baronów przeciw cesarzowi, o walkach między rodami, zajazdach, aktach zemsty etc. (Doon de Mayence, Lorreinen);
- cykl utworów o zdobywaniu świętych relikwii (Aspremont);
- cykl o wyprawach krzyżowych (Chanson de Jeruzalem, Chanson d'Antioche).
Arcydziełem gatunku jest Pieśń o Rolandzie, jedna z jego najstarszych realizacji (koniec XI w.). Chanson de gestes recytowane były przez wędrownych żonglerów i truwerów przy akompaniamencie liry na zamkach rycerskich, na odpustach i jarmarkach, w miejscach kultu i na trasach pielgrzymek. Pisane były najczęściej 10-zgłoskowcem, 12-zgłoskowcem i 8-zgłoskowcem; składały się ze strof o różnej wielkości, przeciętnie 14-wersowych, opartych początkowo na jednym asonansie, w późniejszych utworach na jednym rymie; w utworach późnych podstawową miarą wierszową stał się aleksandryn, a dominującą jednostką stroficzną oktawa. W XIV w. gatunek ten uległ daleko posuniętej konwencjonalizacji zarówno w zakresie tematów, jak i stylu; górować w nim poczęły żywioł fantastyczny i baśniowy, awanturniczość i cudowność; u schyłku średniowiecza dawne chansons de geste stały się przedmiotem kompilacyjnych opracowań prozaicznych w obrębie romansu rycerskiego.

- saga
Gatunek epiki heroicznej, pokrewny z eposem rycerskim. Utwór opowiadający o dziejach władców (np. germańska "Pieśń o Nibelungach") popularny przede wszystkim w Danii i Norwegii. Dzisiaj mianem "sagi" określa się utwór epicki (głównie powieść), osnuty wokół dziejów rodziny. Pierwotnie nazywano tak staroislandzkie opowieści prozaiczne, sławiące jakiegoś bohatera (mogła to być postać historyczna lub legendarna) albo dzieje wybitnego, zasłużonego rodu. Do XII wieku sagi trwały w bogatej tradycji ustnej, spisywano je od wieku XIII. W tym samym czasie zaczęły stopniowo zanikać sagi romańskie i celtyckie, pełne fantastyki i tajemniczości.

DRAMAT

- liturgiczny

- misterium
Widowisko sceniczne, którego treść dotyczyła głównie motywów z Nowego i Starego Testamentu. Prezentowało ono fragment dziejów biblijnych, za pomocą którego miało prezentować dramat chrześcijańskich dziejów ludzkości, upadek człowieka, jego odkupienie lub sąd ostateczny. Charakterystyczna dla misterium była obecność tzw. intermediów, czyli scen komicznych, przede wszystkim o charakterze groteskowo-satyrycznym, wplatanych w roli przerywników między sceny przedstawiające zasadniczy tok zdarzeń. Do naszych czasów nie przetrwał żaden tekst dramatu misteryjnego. Najwcześniejsze znane nam misteria pochodzą z XVI wieku.

- moralitet
utwór sceniczny o charakterze moralizatorskim. Służył pomocą w odnalezieniu właściwej drogi do zbawienia. Pierwotnym bohaterem moralitetów był "człowiek w ogóle" (ktoś - niekonkretny). W moralitetach występowały postacie alegoryczne, personifikowane pojęcia, np.: Lenistwo, Pycha, Dobroć, Kłamstwo, Sprawiedliwość, Przezorność, walczące o duszę człowieka. Stałym elementem utworów był motyw walki dobra ze złem. Teksty moralitetów nie dochowały się do naszych czasów - znamy tylko wzmianki o nich.

Polska literatura średniowieczna realizowała charakterystyczne dla epoki wzorce moralizatorskie.

- Geograf Bawarski – IX w.,
- Dagome Iudex – X w.
- Kronika Thietmara – XI w.
- Kronika polska Galla Anonima – XII w.
- Bulla gnieźnieńska – XII w.
- Księga henrykowska – XIII w.
- Kazania Świętokrzyskie – XIII/XIV w.
- Kazania gnieźnieńskie XIV/XV w.
- Psałterz floriański XIV/XV w.
- Bogurodzica – XIII, pierwsza polska pieśń religijna
- Biblia Królowej Zofii – XV w.
- Wiersz Słoty o chlebowym stole – XV w.
- Legenda o Św. Aleksym – XV w.
- Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią - XV w.
- Satyra na leniwych chłopów – XV w.
- Psałterz puławski – XV w.