Zagadnienia z gramatyki

1.
Rzeczownik to taka część mowy, która służy przede wszystkim do oznaczania przedmiotów (ożywionych, nieożywionych i abstrakcyjnych); podstawową funkcją składniową rzeczownika jest funkcja podmiotu, może on również pełnić funkcję dopełnienia, przydawki, okolicznika. Pod względem fleksyjnym odznacza się odmianą przez przypadki i liczby oraz występowaniem w jednym z rodzajów gramatycznych (męskim, żeńskim i nijakim w liczbie pojedynczej; męskoosobowym i niemęskoosobowym w liczbie mnogiej).
a) stosunkowo nieliczne rzeczowniki odmieniają się tylko w liczbie mnogiej. Należą do nich zarówno rzeczowniki własne, np. Tatry, Karpaty, Sudety, Niemcy, Włochy, jak i pospolite, np. sanie, drzwi, nożyce, imieniny, usta, wrota, dzieje, dożynki.
Rzeczowniki takie, jeśli oznaczają przedmioty, które można liczyć, łączą się z liczebnikami, np. dwoje sań, troje drzwi.
b) rzeczowniki mające tylko formy liczby mnogiej nie dadzą się przeważnie zaliczyć do określonego rodzaju gramatycznego: męskiego, żeńskiego lub nijakiego. Stąd wynika niekiedy wątpliwość co do form ich dopełniacza. Większość tych rzeczowników ma w dopełniaczu czysty temat, podobnie jak rzeczowniki rodzaju żeńskiego i nijakiego, np. sań, wrót, dożynek, Tatr, Karpat. Niektóre jednak przybierają końcówkę –ów, charakterystyczną dla rzeczowników rodzaju męskiego, np. dziejów, Sudetów, Andów. Rzeczowniki Niemcy, Węgry, Włochy (nazwy państw) zachowały w miejscowniku tradycyjną, choć nietypową formę: w Niemcz-ech, we Włosz-ech, na Węgrz-ech
c) rzeczowniki, które oznaczają zbiory osób lub rzeczy albo pojęcia, odmieniają się tylko w liczbie pojedynczej, np. szlachta, mieszczaństwo, nauczycielstwo, igliwie, miłość, dobroczynność.
d) niektóre rzeczowniki obcego pochodzenia nie odmieniają się w ogóle. Wśród nich najczęściej używane są rzeczowniki kakao, boa, salami, jury. Nieodmienność tych wyrazów tłumaczy się tym, że nie dadzą się one dopasować do polskich wzorców odmiany rzeczowników.


2.
Czasownik to taka cześć mowy, która nazywa czynności, procesy i stany; jej podstawową funkcją składniową jest funkcja orzeczenia. Pod względem fleksyjnym charakteryzuje się odmianą przez osoby, czasy, tryby i strony, a ponadto przez liczby i częściowo rodzaje.
a) Wśród form czasownika rozróżniamy formy osobowe i nieosobowe. Do form osobowych czasownika, pełniących w zdaniu funkcje orzeczenia należą:
· Formy czasu teraźniejszego, przeszłego i przyszłego trybu orzekającego, np. piszę, piszesz, pisze; pisałem, pisałeś, pisał; będę pisał, będziesz pisał, będzie pisał (lub będę pisać itd.);
· Formy trybu rozkazującego, np. pisz, piszmy, piszcie;
· Formy trybu przypuszczającego, np. pisałbym, pisałbyś, pisałby;
· Formy strony czynnej (przykłady jak wyżej), biernej i zwrotnej, np. jestem chwalony, chwalę się.
b) Spośród form nieosobowych czasownika wyróżnić należy bezokolicznik, który w zdaniu pełni funkcje przeważnie podmiotu lub dopełnienia albo też jest częścią składową formy złożonej czasu przyszłego, np. Pływać jest przyjemnie. Postaram się kupić bilety do teatru. Wieczorem będę odrabiać lekcje.
Bezokolicznik bywa też używany zamiast form trybu rozkazującego w zdaniach rozkazujących, np. Nie spóźniajcie się na lekcje! – Nie spóźniać się na lekcje!
c) Rozróżniamy czasowniki niedokonane i dokonane. Czasowniki niedokonane oznaczają trwanie czynności lub stanu w teraźniejszości, przeszłości lub przyszłości. Mają one formy trzech czasów: teraźniejszego, przeszłego i przyszłego, np. robię, robiłem, będę robił (lub będę odpoczywać)
czasowniki dokonane oznaczają zakończenie czynności lub stanu w przeszłości lub przyszłości. Występują one w dwóch czasach: przeszłym i przyszłym, np. zrobiłem, zrobię; odpocząłem, odpocznę.
Czas przyszły czasowników niedokonanych ma formy złożone, a czasowników dokonanych- formy proste.

3.
Przymiotnik to część mowy, która nazywa cechy (jakościowe i relacyjne) przedmiotów, a jej podstawową funkcją składniową jest funkcja przydawki. Przymiotnik odmienia się przez rodzaje, liczby i przypadki.
a) podstawową funkcją przymiotnika jest określenie rzeczownika, z którym przymiotnik wchodzi w związek zgody. Formy przypadka, liczby i rodzaju przymiotnika zależą od przypadka, liczby i rodzaju rzeczownika. Przymiotnik może być określany przez inne wyrazy i wyrażenia, przede wszystkim przez przysłówki, a ponadto przez rzeczowniki i wyrażenia przyimkowe, np. bardzo ładny, mało wydajny, wysoce nietaktowny; żądny sławy, podobny do brata, ciekawy z pozoru.
b) w liczbie pojedynczej rozróżniamy trzy rodzaje przymiotnika: męski, żeński i nijaki. Formy odmiany przymiotnika rodzaju męskiego różnią się od form przymiotników rodzaju nijakiego w mianowniku, bierniku i wołaczu, w pozostałych przypadkach są jednakowe (np. dobrego chłopca, dziecka; dobremu chłopcu, dziecku).
W liczbie mnogiej przymiotniki maja dwie formy rodzajowe: męskoosobową i niemęskoosobową. Te dwie różne formy występują w mianowniku, bierniku i wołaczu (np. M., W. Dobrzy uczniowie, dobre uczennice, materiały, dzieci, B. Dobrych uczniów, dobre uczennice, materiały, dzieci). W pozostałych przypadkach liczby mnogiej przymiotniki mają formy jednolite (np. dobrymi uczniami, uczennicami, materiałami, dziećmi).
c) niektóre przymiotniki obok form mianownika liczby pojedynczej rodzaju męskiego z końcówką –y, np. wesoły, zdrowy, pełny, pewny, winny, gotowy, godny, mają także formy pozbawione końcówki: wesół, zdrów, pełen, pewien, winien, gotów. Tylko w takiej formie występują przymiotniki: rad, wart. Są to pozostałości dawnych form przymiotników, które niegdyś odmieniały się jak rzeczowniki. Nazywamy je rzeczownikowymi formami przymiotników. Rzeczownikowe formy przymiotników występują dziś w mianowniku liczby pojedynczej tylko w funkcji orzecznika, np. Jestem rad że cię widzę. Bądź zdrów. Jesteś mi winien sto złotych.
Inne formy przypadkowe dawnej rzeczownikowej odmiany przymiotników wchodzą dziś w skład wyrażeń przyimkowych o znaczeniu przysłówka, np. od dawna, z wolna, bez mała, po polsku, po prostu, naprędce, wkrótce.

4.
Związek główny- związek podmiotu z orzeczeniem, orzeczenie decyduje o powstaniu zdania;
Związek zgody- charakteryzuje się dostosowaniem formy fleksyjnej podrzędnika do nadrzędnika, a więc połączeniem rzeczownika z przydawką lub podmiotu z odpowiednią formą osoby i liczby orzeczenia ( z pewnymi zastrzeżeniami);
Związek rządu- analizując połączenie wyrazu nadrzędnego, najczęściej czasownika, przymiotnika, przysłówka-z dopełnieniem, np. oglądać film; dowodzić armią; chętny do pomocy; lepiej od ciebie, lub rzeczownika z przydawką rzeczowną w przypadkach zależnych: książka ojca, kapelusz siostry, zauważamy, że nadrzędnik wymaga ściśle określonej formy gramatycznej podrzędnika.