Co to jest czasownik?
za Słownikiem Języka Polskiego PWN:
część mowy obejmująca wyrazy oznaczające czynność lub stan; też: wyraz należący do tej części mowy
Na jakie pytania odpowiada czasownik?
Czasownik odpowiada na pytania co robi? (śpiewa, pracuje, maluje) co się z nim dzieje? (choruje, świta, ściemnia się, wisi)
Osobowe i nieosobowe formy czasownika
Osobowa forma czasownika wskazuje na osobę, która daną czynność wykonuje, np:
czytał - kto? - on
piszę - kto? - ja
wyślecie - kto? - wy
Nieosobowa formy czasownika, nie wskazuje na wykonawcę czynności i jest to:
- bezokolicznik (forma podstawowa) zakończony na -c, -ć, np: piec, biegać, malować
- czasowniki zakończone na -no, -to, np: napisano, ugotowano, umyto
- formy zwrotne z “się”, np: uważa się, znajduje się, gotuje się
- imiesłowy:
1) przymiotnikowe czynne - zakończone na -ący, -ąca, -ące, np: pracujący
2) przymiotnikowe bierne - zakończone na - ny, -ty, np: pytany, gotowany)
3) przysłówkowe współczesne - zakończone na -ąc: biegnąc
4) przysłówkowe uprzednie - zakończone na -wszy -łszy: usłyszawszy, przyszedłszy
| osobowe formy czasownika | nieosobowe formy czasownika |
|---|---|
| czytam, gotujesz, uczy się, zrobię, posprzątał, zdobyła, wysłuchaliśmy, piszą | pisać, iść, być, zrobi się, napisano, usłyszawszy, rycząc, |
UWAGA - gerundium to rzeczownikowa postać czasownika:
czytać - czytanie
pisać - pisanie
gotować - gotowanie
Koniugacja czasownika
To inaczej odmiana czasownika. Czasowniki odmieniają się przez:
- osoby
- liczby
- rodzaje
- strony
- tryby
- czasy
- aspekty
Odmiana czasownika przez osoby i liczby
Osobowe formy czasownika występują w 2 liczbach - pojedynczej i mnogiej. W obu liczbach są 3 osoby:
Liczba pojedyncza
1 os - JA - gotuję, sprzątam
2 os - TY - gotujesz, sprzątasz
3 os - ON/ONA/ONO - gotuje, sprząta
Liczba mnoga
1 os - MY - gotujemy, sprzątamy
2 os - WY - gotujecie, sprzątacie
3 os - ONI/ONE - gotują, sprzątają
Rodzaj czasownika
Rodzaje czasownika można rozpoznać tylko w czasie przeszłym, przyszłym złożonym oraz w trybie przypuszczającym. W pozostałych czasach i trybach jest to niemożliwe.
Czasowniki występują w trzech rodzajach w liczbie pojedynczej i w dwóch w liczbie mnogiej:
Liczba pojedyncza
rodzaj męski - ON (będzie) pisał, napisałby
rodzaj żeński - ONA (będzie) pisała, napisałaby
rodzaj nijaki - ONO (będzie) pisało, napisałoby
Liczba mnoga
rodzaj męskoosobowy - ONI (będą) pisali, napisaliby
rodzaj niemęskoosobowy - ONE (będą) pisały, napisałyby
Strony czasownika
Czasowniki występują w trzech stronach: czynnej, biernej i zwrotnej.
Strona czynna - podmiot (ja, ty, Kasia, nauczycielka) jest wykonawcą czynności, np:
Jola wczoraj przeczytała zadaną lekturę.
Strona bierna - tutaj podmiotem zdania jest przedmiot (wyraz w funkcji dopełnienia w stronie czynnej) wykonywanej czynności, a czynność jest zbudowana z osobowej formy czasownika “być” i przymiotnikowej formy czasownika, np: jest czytany, był przeczytany, jest naprawiany, była wykąpana.
Zadana lektura była wczoraj przeczytana przez Jolę.
Strona zwrotna - kiedy podmiot jest sam wykonawcą czynności, a więc wszystkie czasowniki z zaimkiem “się”, np: myje się, gotuje się, pierze się.
Jola kąpie się w wannie.
Czasowniki przechodnie i nieprzechodnie
Czasowniki przechodnie to takie, które da się zamienić ze strony czynnej na bierną, np:
Mama pierze pościel. Pościel jest prana przez mamę.
Czasowniki nieprzechodnie to takie, które występują tylko w stronie czynnej, np:
Jutro idę do kina.
Tomasz nie czuje się dobrze.
Kot śpi w koszyku.
Tryby czasownika
Osobowe formy czasownika mogą występować w trzech trybach: oznajmującym, przypuszczającym i rozkazującym.
| tryb oznajmujący | tryb przypuszczający | tryb rozkazujący |
|---|---|---|
| określa czynności, które się odbywają, odbywały się lub będą się odbywać. Jutro jadę na wycieczkę. | określa czynności, które mogą się odbyć po spełnieniu jakiś warunków. Pojechałabym na wycieczkę, gdyby była zdrowa. | określa życzenie, rozkaz lub polecenie. Nie marudź, tylko jedź na wycieczkę! |
Czasy
W języku polskim występują trzy czasy: przeszły, teraźniejszy i przyszły.
| czas przeszły | czas teraźniejszy | czas przyszły |
|---|---|---|
| Używamy do określenia czynności, które były wcześniejsze niż chwila mówienia, np: poszedłem, rozmawiałem, pracowałem; | Używamy do określenia czynności która dzieje się w chwili mówienia, np: idę, rozmawiam, pracuję; | używamy do określenia czynności, które nastąpią po chwili mówienia. Wyróżniamy dwa typy: - czas przyszły prosty - gdy czynność zakończy się (z użyciem czasowników dokonanych), np: zrobi, pomaluję, zaśpiewa - czas przyszły złożony - gdy czynność nie zakończy się (z użyciem czasowników niedokonanych i osobowej formy czasownika “być”), np: będzie śpiewać, będę grać, będą czytać |
Aspekt czasownika
Aspekt czasownika informuje o tym, czy czynność została zakończona (aspekt dokonany) czy nie (aspekt niedokonany). Dlatego rozróżniamy dwa typy czasowników - dokonane i niedokonane
Czasowniki dokonane - informują o czynność która została lub będzie zakończona, np: przeczytał (czas przeszły) lub przeczyta, napisze (czas przyszły),
UWAGA - od czasowników dokonanych nie da utworzyć się 1 os l.p w czasie teraźniejszym!
Czasowniki niedokonane - informują o czynności która trwała, trwa lub będzie trwać i nie ma zakończenia i rezultatu działania, np:
spała, czytała, pisał, będzie pisać, piszę, czytamy
Imiesłowy
Imiesłowy to nieosobowe formy czasownika, które odnoszą się do przymiotników (odpowiadają na pytania jaki? jaka? jakie?) lub do przysłówków (odpowiadają na pytanie jak? kiedy?)
Imiesłowy przymiotnikowe dzielimy na czynne i bierne.
| Imiesłowy przymiotnikowe czynne | Imiesłowy przymiotnikowe bierne |
|---|---|
| - są zakończone na -ąca -ący -ącę, - są tworzone od czasowników niedokonanych: piszący, śpiewające, śpiące Widziałeś na Youtube śpiewające koty? | - są zakończone na -ny -ty, -na -ta, -ne, -te - są tworzone od czasowników przechodnich (takich, które występują w stronie biernej): napisane, umyty, kupiony Te listy nigdy nie zostały przeczytane. |
Imiesłowy przysłówkowe dzielimy na współczesne i uprzednie.
| Imiesłowy przysłówkowe współczesne | Imiesłowy przysłówkowe uprzednie |
|---|---|
| - zapytamy o nie zadając pytanie jak? - nazywają czynności lub stany które towarzyszą innej czynności - są zakończone na -ąc Pisząc list, płakała rzewnie. Wychodząc, zamknij proszę okna. | - zapytamy o nie zadając pytanie kiedy? - tworzymy je od czasowników dokonanych - mają końcówkę -łszy, -wszy Wszedłszy do domu, powiedział “dobry wieczór”. Umywszy zęby, zakręcił tubkę z pastą. |
Jak piszemy “nie” z czasownikiem
“Nie” z czasownikami piszemy zawsze rozdzielnie - nie lubię, nie chcę, nie może, nie kochają, nie napisał;
Czasowniki które zawierają cząstkę nie na początku wyrazu i nie są zaprzeczeniem piszemy razem: nienawidzić, niedosłyszeć, niedowidzieć, niedomagać
Czasownik w pigułce
1. Czasownik to odmienna część mowy, odpowiada na pytania: co robi? co się z nim dzieje?
2. Czasownik nazywa stany i czynności: gotuje się, śpiewa, paruje, prasował, tańczyła
3. Czasowniki występują w formie osobowej (możemy określić, kto jest wykonawcą danej czynności) lub nieosobowej.
4. Nieosobowe formy czasownika to:
- bezokolicznik - pisać, malować
- imiesłowy - piszący, zrobiwszy
- formy zakończone na -no, -to - napisano, umyto
- formy zwrotne z “się” - zrobi się
5. Gerundium to rzeczownikowa forma czasownika, np: bieganie, czytanie, malowanie.
6. Koniugacja to inaczej odmiana czasownika. Czasowniki odmieniają się przez:
- liczby - mamy dwie liczby: pojedynczą i mnogą
- osoby - 3 osoby w l. pojedynczej (ja,ty, on/ona/ono) i 3 osoby w l. mnogiej (my, wy, oni)
- rodzaje - 3 rodzaje w l. pojedynczej: męski, żeński, nijaki; 2 rodzaje w l. mnogiej: męskoosobowy i niemęskoosobowy; Rodzaj możemy określić tylko w czasie przeszłym, przyszłym -złożonym i w trybie przypuszczającym.
- strony - czynna (kąpie) bierna (jest kąpany) zwrotna (kąpie się)
- tryby - oznajmujący (pisał), przypuszczający (pisałby), rozkazujący (pisz!)
- czasy - przeszły (czytał), teraźniejszy (czyta), przyszły prosty (przeczyta) lub złożony (będzie czytał)
- aspekt - dokonany (przeczytał, wyprała, zrobiła) i niedokonany (czytała, prała, robiła)
7. Czasowniki możemy podzielić na przechodnie - ze strony czynnej można utworzyć stronę bierną (zbudował - został zbudowany) i nieprzechodnie, które nie występują w stronie biernej (idę, biegnę)
8. Imiesłowy to nieosobowe formy czasownika, dzielą się na przymiotnikowe: czynne lub bierne i przysłówkowe: współczesne lub uprzednie.
9. Partykułę “nie” z czasownikami piszemy zawsze osobno.
10. Cząstkę “by”, “bym”,”byśmy” charakterystyczną dla trybu przypuszczającego z osobową formą czasownika piszemy łącznie: pisałaby, zrobiłabym, ale z bezokolicznikiem piszemy rozdzielnie: pisać by, zrobić by.
