Gramatyka i literatura - zagadnienia z szkoły podstawowej

1. Podział literatury na rodzaje i gatunki.
Literatura dzieli się na:
- epikę (opowiadanie, nowela, mit, powieść, opowieść, legenda)
- lirykę (tren, wiersz, fraszka)
- dramat (właściwy, tragedia, komedia, romantyczny)

2. Epitet
Epitet jest jednym z środków stylistycznych. Określa rzeczownik. Np. zielony listek

3. Porównanie
Porównanie to środek stylistyczny. W porównaniu używamy wyrazów: JAK, JAKBY, NIBY, NICZYM, NA KSZTAŁT. Np. W Gdańsku staliśmy tak jak mur.

4. Metafora
Inaczej przenośnia. Wyrażenie, którego sens jest inny niż wynika z poszczególnych wyrazów. Np. powódź kwiatów.

5. Uosobienie
Personifikacja to nadanie cech ludzkich zwierzętom, roślinom i rzeczom. Np. cyprysy mówią

6. Ożywienie
Animizacja to nadanie cech istot żywych rzeczom. Np. Stół pobiegł.

7. Apostrofa
To bezpośredni zwrot do człowieka, rzeczy lub pojęcia. Np. Litwo! Ojczyzno moja

8. Cechy dramatu.
Dramat to utwór wierszowany i sceniczny. Podzielony jest na akty i sceny. Zawiera didaskalia i tekst główny.

9. Didaskalia
Inaczej tekst poboczny. Zawiera on wskazówki dla reżysera i aktorów. Np. blablabla sapie blebleble

10. Cechy baśni. Znane Ci baśnie.
Baśń to utwór epicki. Czas i miejsce są nieokreślone. Występują fantastyczne postaci i nierealne rzeczy. Np. Kopciuszek, Calineczka, Królowa Śniegu.

11. Cechy bajki. Znane Ci bajki.
Bajka to utwór wierszowany. Jego bohaterami często są zwierzęta. Występuje wtedy uosobienie. Np. Czapla, ryby i raki

12. Cechy ballady. Znane Ci ballady.
Ballada to utwór wierszowany zawierający elementy dramatu i baśni. Często jego tematem jest zbrodnia. Np. Pani Twardowska, Lilie

13. Cechy legendy. Znane Ci legendy.
Podanie to utwór epicki zawierający ziarnko prawdy. Np. Lech, Czech i Rus; O smoku wawelskim

14. Co to są mitologia i mit? Znane Ci mity.
Mitologia to zbiór mitów. Mit to utwór epicki opowiadający o bogach i herosach. Jest całkowicie zmyślony. Np. Demeter i Kora, Dedal i Ikar, Porwanie Sabinek, Siedem prac Heraklesa

15. Tren.
Tren to utwór wierszowany wyrażający żal i smutek po stracie bliskiej osoby. Treny pisał J. Kochanowski po śmierci jego córki Urszulki.

16. Cechy fraszki.
Fraszka to krótki utwór wierszowany zawierający DO lub NA w tytule. Jest to utwór o treści żartobliwej, zawiera puentę. Fraszki pisał J. Kochanowski, np. Na zdrowie, Na lipę, Na nabożną.

17. Cechy noweli.
Nowela to krótki utwór epicki opowiadający o nędzy i biedocie społeczeństwa. Ma on smutny charakter. Nowele pisali: Bolesław Prus (Anielka, Antek, Kamizelka, Katarynka) i Maria Konopnicka (Nasza Szkapa,
Dym (?))

18. Co to jest wiersz stroficzny?
Jest to wiersz podzielony na zwrotki.

19. Co to jest wiersz stychiczny?
Jest to wiersz niepodzielony na zwrotki.

20. Co to jest wiersz biały?
Jest to wiersz, w którym nie występują rymy.

21. Co to jest rym? Rodzaje rymów.
Rym to podobne brzmienie głosek np. na końcu wersu w wierszu. Występują rymy:
- okalające (ABBA)
- krzyżowe (ABAB)
- parzyste (AABB)

22. Podmiot liryczny to osoba wypowiadająca się w wierszu. Narrator to osoba, która opowiada dane zdarzenie, etc. Istnieje narracja w 1 os. I w 3 os.

23. Wyrazy bliskoznaczne. Przykłady.
Wyrazy bliskoznaczne to wyrazy, które brzmią inaczej, ale znaczą to samo lub prawie to samo. Np. dom – budynek, droga – ulica

24. Wyrazy pochodne. Przykłady.
Są to wyrazy, które pochodzą od danego słowa, np. dom – domostwo, domownik

25. Homonimy. Przykłady.
Są to wyrazy, które brzmią tak samo, ale znaczą co innego. Np. blok, muszka, zamek.

26. Przez co odmienia się rzeczownik? Jak nazywa się ta odmiana?
Rzeczownik odmienia się przez przypadki. Odmianę tę nazywamy deklinacją.

27. Przypadki rzeczownika i ich pytania.
– Mianownik – Kto? Co?
– Dopełniacz – Kogo? Czego?
– Celownik – Komu? Czemu?
– Biernik – Kogo? Co?
– Narzędnik – Z kim? Z czym?
– Miejscownik – O kim? O czym?
– Wołacz – O!

28. Temat i końcówka.
Temat to niezmienna część wyrazu. Końcówka to pozostała część.

29. Oboczność.
To wymiana głosek w obrębie tematu.

30. Rzeczowniki własne i pospolite.
Własne to nazwy, które piszemy z dużej litery, a pospolite z małej. Np. Wisła (własny) i góry (pospolity)

31. Przez co odmienia się czasownik? Jak nazywa się ta odmiana?
Czasownik odmienia się przez osoby. Jest to koniugacja.

32. Tryby czasownika. Użyj ich w zdaniu.
– rozkazujący – Idź do sklepu!
– oznajmujący – Idę do sklepu.
– pytający – Pójdziesz do sklepu?

33. Strony czasownika. Zdanie w stronie czynnej zamień na bierną.
– zwrotna – Ala się maluje.
– czynna – Ala maluje obraz.
– bierna – Obraz jest malowany przez Alę.

34. Rodzaje imiesłowów i ich końcówki.
– przymiotnikowy
- czynny - -ący –ąca -ące
- bierny - -ny –na -ne -ty -ta -te
– przysłówkowy
- współczesny - -ąc
- uprzedni - -łszy -wszy

35. Wymień odmienne i nieodmienne cz. mowy.
Odmienne: rzeczownik, liczebnik, czasownik
Nieodmienne: zaimek, przyimek, przysłówek, spójnik, partykuła

36. Rodzaje stopniowania przymiotników i przysłówków.
– regularny (np. twardy – twardszy – najtwardszy)
– nieregularny (np. mały – mniejszy – najmniejszy)
– opisowy (np. inteligentny – bardziej inteligentny – najbardziej inteligentny )

37. Przymiotniki, które stopniują się nie regularnie.
– duży – większy – największy
– mały – mniejszy – najmniejszy
– dobry – lepszy – najlepszy
– zły – gorszy – najgorszy

38. Pytania przysłówka. Co określa?
Pytania: Jak? Gdzie? Kiedy? Określa czasownik, np. cicho (jak?) przeszli.

39. Rodzaje liczebników. Podaj po 2 przykłady.
– porządkowy (drugi, szósty)
– główny (osiem, dwanaście)
– ułamkowy (pół, ćwierć)
– zbiorowe (pięcioro, czworo)
– nieokreślone (kilka, trochę)

40. Znane Ci przyimki (10). Co to znaczy, że przyimek jest niesamodzielną częścią mowy?
Przed, pod, po, dla, do, od, obok, koło, na, nad, wzdłuż, według To oznacza, że sam nic nie znaczy, nie może sam tworzyć zdania.

41. Przed: i, a, oraz, też, także, zarazem, albo, lub, czy, bądź

42. Wymień spójniki (25)
I, a, oraz, też, także, zarazem, albo, lub, czy, bądź, ale, lecz, natomiast, jednak, więc, zatem, toteż, dlatego, ponieważ, bo, że, żeby, by, aby, kiedy, gdy

43. Rodzaje orzeczeń.
Imienne i czasownikowe

44. Czasowniki tworzące orzeczenie imienne
Być, stać się, zostać

45. Podmioty.
– gramatyczny – Ewa pije sok.
– logiczny – Kasi nie było w szkole.
– domyślny – Poszli na spacer.
– szeregowy – Ania i Tomek jedzą obiad.
– zbiorowy – Wojsko wycofało się.

46. Przydawka – pytania, co określa.
Pytania: Jaki? Jaka? Jakie? Który? Która? Które? Czyj? Czyja? Czyje? Ile? Czego? Z czego? Określa rzeczownik.

47. Dopełnienie – pytania, co określa.
Pytania: wszystkie pyt. Przypadków oprócz mianownika. Określa czasownik.

48. Okoliczniki i ich pytania.
– miejsca – gdzie?
– czasu – kiedy?
– sposobu – jak?
– przyczyny – dlaczego?
– warunku – pod jakim warunkiem?
– celu – po co?
– przyzwolenia – mimo co? Mimo czego?

49. Rodzaje zdań złożonych współrzędnie i narysuj ich wykresy.
– łączne
– rozłączne
– wynikowe
- przeciwstawne

50. Archaizm. Podaj przykład.
Archaizm to używanie wyrażeń, które wyszły z użycia, np. bogdaj byś, umęczon

51. Jakie znasz słowniki?
Ortograficzny, języka polskiego, poprawnej polszczyzny, wyrazów bliskoznacznych, języków obcych (np. polsko-angielski)

52. Związki frazeologiczne. Podaj parę przykładów.
Związki frazeologiczne to wyrażenia mające inne znaczenie niż to, które wynika z poszczególnych wyrazów. Np. pogoda pod psem, patrzeć wilkiem, czarna owca, mieć cały dom na głowie, udawać Greka

53. Co to jest sprawozdanie?
Jest to forma wypowiedzi. Narrator brał udział lub obserwował opisywane zdarzenie.

54. Co to jest recenzja?
Jest to forma wypowiedzi, w której narrator ocenia np. film, książkę. Ocena może być subiektywna lub obiektywna.

55. Forma listu.
W prawym górnym rogu data i miejsce. Zwrot grzecznościowy nad treścią listu. Wstęp, rozwinięcie i zakończenie. Podpis pod tekstem.

56. Forma zaproszenia.
Kto, kogo i gdzie zaprasza; na którą godzinę, kiedy, na co

57. Jak dawniej powstawała książka?
Dawniej książki były przepisywane przez mnichów w klasztorach. Jeden wyprawiał skórę na pergamin, inny robił atrament, inny okładkę, a jeszcze inny pisał. Księgi były drogocenne; oprawiane w drewniane okładki, które były czasami inkrustowane szlachetnymi metalami i kamieniami lub zdobione kością słoniową. Były bardzo drogie, toteż bardzo mało osób miało do nich dostęp. Aby nikt ich nie ukradł, często przykuwano je łańcuchami do podłogi. Dawniejsze księgi miały inicjały.

58. Co to jest: repertuar, antrakt, errata, inicjał?
Repertuar to wykaz, spis np. ról granych przez danego aktora, filmów granych w danym kinie czy spektakli wystawianych w danym teatrze.
Antrakt to przerwa w teatrze, np. między aktami jakiejś sztuki.
Errata to dołączony do książki spis błędów, np. że na stronie 123 zamiast blablabla miało być blebleble 
Inicjał to bogato zdobiona pierwsza litera np. rozdziału w dawniejszych księgach. W dzisiejszych czasach jest to pierwsza litera imienia lub nazwiska, np. Jan Nowak

59. Cechy charakterystyki.
Charakterystyka jest podzielona na cztery części:
- 1.Prezentacja opisywanej postaci
– 2. Wygląd postaci
– 3. Charakter
- 4. Nasze zdanie o opisywanej osobie

60. Jak zapisać dialog (2 sposoby)?
Dialog można zapisać tak:
- Witaj przybyszu – powiedział odźwierny
i tak:
Odźwierny powiedział: „Witaj przybyszu”

61. Co to jest literatura?
Literatura to wszystko co człowiek kiedykolwiek napisał, ogół piśmiennictwa, wszystko co zostało napisane.

62. Działy gramatyki i czym się zajmują.
– fleksja – cz. mowy
– składnia – cz. zdania
- słowotwórstwo – w. bliskoznaczne, w. pochodne, homonimy, etc.
– fonetyka – akcent, wymowa, etc.

63. Zasady ortograficzne.
Ż wymienia się na H, etc.
RZ wymienia się na R, etc.
RZ piszemy po CH, P, B, T, W, D, etc.
Ó wymienia się na O, etc.
Ó piszemy w zakończeniach –ów –ówka i w takich wyrazach jak ÓSEMKA
H i CH trzeba wykuć na pamięć 

64. Budowle renesansu w Polsce.
– Kaplica Zygmuntowska
– Zamość (cały, bo to wzorcowe miasto renesansowe)
– elementy zabudowy miasta w Poznaniu, Lublinie, Tarnowie, etc.

65. Wymień polskich reżyserów.
Pasikowski, Holland, Łeblowska, Polański, Wajda, Hoffman

66. Wymień pisarzy polskich, którzy otrzymali literacką nagrodę Nobla i za co.
– Władysław Reymont za „Chłopów”.
– Czesław Miłosz za całokształt twórczości.
– Wisława Szymborska za całokształt twórczości.

67. Formy czasownika
– imiesłów
– bezokolocznik
– osobowa
– formy zakończone na –no i –to

68. Adam Mickiewicz.
A. Mickiewicz żył w epoce romantyzmu. Był jednym z trzech wieszczów narodowych ówczesnej Polski. Napisał „Ballady i Romanse”, „Dziadów”, „Pana Tadeusza”, „Odę do młodości”. Był jednym z emigrantów. Był zwolennikiem polskiego mesjanizmu, czyli porównywania Polski do umierającego Jezusa Chrystusa. Uważany jest za największego poetę Polski. Urodził się w 1798, a zmarł w 1855 r.

69. Jan Gutenberg.
Gutenberg był niemieckim rzemieślnikiem, który wynalazł druk. Pierwszą wydrukowaną książką była „Biblia 42-wierszowa” w 1455 roku. Dzięki drukowi ksiązki stały się powszechnie dostępne i można było drukować tysiące ulotek, które pełniły rolę dzisiejszych gazet. Przed wynalezieniem druku Johann (bo tak brzmi jego prawdziwe imię) zajmował się odbijaniem drzeworytowych druków okolicznościowych (obrazków, kalendarzy, etc.)

70. Jan Kochanowski.
Drugi poeta polski, który zaczął pisać w naszym ojczystym języku. Miał prawdziwy talent: pisał fraszki, treny i pierwszą polską tragedię renesansową „Odprawa posłów greckich”. Jednak po śmierci jego córki Urszulki (1580) nigdy już nie pisał żartobliwych fraszek, tylko treny. Żył w latach 1530 – 1584.

71. Kto pierwszy zaczął pisać po polsku i co napisał?
Po polsku pierwszy zaczął pisać Mikołaj Rej, który powiedział: „Niech narody wżdy postronni znają, iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają”

72. Wymień czasy czasownika.
Czasy czasownika to: przeszły (to co było), teraźniejszy (to co jest) i przyszły (to co będzie). Są dwa rodzaje czasu przyszłego: prosty (Zjem kanapkę) i złożony (Będę jeść kanapkę).