CZYM JEST FONETYKA?
Fonetyka bada zjawiska dźwiękowe w mowie. To nauka o głoskach. Fonetyka wyjaśnia też, jaką funkcję pełnią poszczególne narządy mowy. Ogólnie zapamiętaj, że fonetyka zajmuje się dźwiękową stroną języka.
CZYM SĄ NARZĄDY MOWY?
To narządy, dzięki którym możemy mówić. Które narządy są narządami mowy? Przede wszystkim:
- płuca z tchawicą,
- krtań z wiązadłami głosowymi,
- jama gardłowa,
- jama nosowa,
- jama ustna z językiem, zębami, dziąsłami, podniebieniem twardym i miękkim oraz wargami.
W jaki sposób wykorzystujemy narządy mowy? Wymawiamy dźwięki, układamy je w sylaby i zdania, po prostu porozumiewamy się.
CZYM JEST LITERA?
Litera to graficzny (pisany) znak głoski, np. w wyrazie czapla jest 6 liter: c-z-a-p-l-a.
Dwuznak to dwie połączone litery, tworzące jeden dźwięk, np. cz, sz, rz, dz, dź,ch.
Zbiór wszystkich liter w języku ułożony w ustalonej kolejności to alfabet.
CZYM JEST GŁOSKA?
Głoska to pojedynczy dźwięk mowy, najmniejsza mówiona i słyszalna część wypowiedzi, np. w wyrazie mapa są 4 głoski: m-a-p-a.
Głoski dzielimy na:
- samogłoski
- spółgłoski
GŁOSKA A LITERA
Liczba głosek i liter w jednym wyrazie często jest inna.
Ale uwaga!
Albo liter i głosek jest tyle samo, np.
Egzamin (7 głosek i 7 liter),
Albo liter jest więcej, np.
Chrzan (4 głoski i 6 liter).
Nie może być odwrotnie – mniej liter niż głosek!
Zwróć uwagę!
- 1 głoska = 1 litera, np. w wyrazie zupa:
głoska z oznaczona jest literą z, głoska u – literą u, głoska p – literą p, głoska a – literą a.
Wyraz zupa składa się więc z 4 głosek i 4 liter.
- 1 głoska = 2 litery, np. w wyrazie dzwon:
Głoska dz oznaczona jest 2 literami: d oraz z, głoska w – literą w, głoska o – literą o, głoska n – literą n.
Wyraz dzwon składa się z 4 głosek i 5 liter.
- 1 głoska = 3 litery, np. dziura:
Głoska dzi jest oznaczona 3 literami: d, z, i, głoska u – literą u, głoska r literą r, głoska a – literą a
Wyraz dziura składa się z 4 głosek i 6 liter.
CZYNNOŚĆ MÓWIENIA
Czynność mówienia związana jest z oddychaniem! Na pewno zauważyłeś, że mówisz tylko wtedy, gdy wydychasz powietrze, czyli tzw. Wydechu. Głoski powstają właśnie dzięki pracy narządów mowy.
Wydychane z płuc powietrze przechodzi pewną drogę. W zależności od tego, jakie dźwięki wymawiamy, narządy mowy odpowiednio kierują powietrzem. Jak to się odbywa?
Najpierw powietrze z płuc przez tchawicę trafia do krtani. W krtani znajdują się wiązadła głosowe – dwa elastyczne mięsnie, mogące się do siebie zbliżać i oddalać. Jeśli wiązadła są rozsunięte, powietrze, wydobywając się z płuc, przepływa między nimi swobodnie. Jeśli są zbliżone do siebie, powietrze wprawia je w drganie. Następnie powietrze, przechodząc przez jamę gardłową,
wydostaje się na zewnątrz organizmu albo przez jamę ustną albo przez jamę nosową. Od czego to zależy? Od tego, jakie głoski wypowiadamy: ustne czy nosowe.
Narządy artykulacyjne to narządy mowy w jamie ustnej.
Ruchome narządy artykulacyjne to:
- wargi
- język
- podniebienie miękkie
Nieruchome narządy artykulacyjne to:
- zęby
- dziąsła
- podniebienie twarde
Artykulacja – to ruchy narządów mowy, które powodują powstawanie głosek.
Miejsce artykulacji – to miejsce w jamie ustnej, w którym narządy mowy zbliżają się do siebie, tworząc zwarcie lub szczelinę.
Język – to najważniejszy narząd mowy. Jego ruchy powodują modyfikację (ukształtowanie) prawie wszystkich głosek – decydują, czy głoska jest twarda, czy miękka. Brak języka sprawiłby, że człowiek byłby niemy.
Języczek – jest zakończeniem podniebienia miękkiego. Jeśli języczek przylega do ściany gardłowej, wtedy dostęp do jamy nosowej jest zamknięty, a powietrze wydostaje się na zewnątrz przez usta.
Wargi – od ich ułożenia zależy brzmienie wszystkich samogłosek oraz spółgłosek p, b, f, w, m.
Nagłośnia – to specjalna klapka, która zamyka dostęp do tchawicy w czasie łykania przez nas pokarmu. Nagłośnia chroni nas przed zachłyśnięciem się.
Uwaga na samogłoskę i
Samogłoska i może sprawiać kłopoty. Dlaczego? Bo występuje w różnych funkcjach:
- jest tylko literą – znakiem graficznym samogłoski, np. irys
(i-r-y-s – 4 litery, 4 głoski);
- jest znakiem miękkości poprzedzającej spółgłoski (przed samogłoską),
np. miasto
5 głosek (m’-a-s-t-o) i 6 liter (m-i-a-s-t-o);
- jest znakiem samogłoski i oraz znakiem miękkości,
Np. kino
4 głoski (k’-i-n-o) i 4 litery (k-i-n-o).
