Templariusze (1119 – 1307)

Templariusze, Fratres Militiae Templi, Pauperes Commilitones Christi Templique Salomonis, zakon rycerski założony w 1119 przez rycerza z Szampanii Huguesa de Payensa. Początkowo był bractwem chroniącym pielgrzymów przybywających do Ziemi Świętej, później głównym zadaniem zakonu stała się walka z muzułmanami. Nazwę templariusze wzięli od ich siedziby w pobliżu dawnej świątyni (templum) Salomona w Jerozolimie.
Templariusze nosili białe płaszcze z czerwonym krzyżem. Reguła zakonna, oparta na cysterskiej (zatwierdzona w 1128), stała się wzorem dla większości zakonów rycerskich. Liczne nadania i zręcznie prowadzone operacje finansowe pozwoliły templariuszom zgromadzić wielkie bogactwa zarówno w Palestynie, jak i w krajach Europy. Pozycja ekonomiczna zapewniła im wpływ na decyzje słabych królów jerozolimskich i władców europejskich, zaciągających długi w zakonnych domach bankierskich.
Po upadku Królestwa Jerozolimskiego templariusze przenieśli się na Cypr (1291), a następnie do Francji. Zadłużony u templariuszy król francuski Filip IV Piękny pragnąc uwolnić się od wierzycieli, uwięził 13 października 1307 wszystkich członków zakonu we Francji, oskarżając ich o herezję, świętokradztwo, czary, rozpustę i spiskowanie z Saracenami. Ich majątki we Francji uległy konfiskacie, wielu templariuszy spalono na stosie (m.in. 54 dostojników zakonnych, wśród nich wielkiego mistrza J. de Molaya).Pod naciskiem Filipa IV papież Klemens V rozwiązał 1312 zakon, jego majątki formalnie przekazano joannitom. We Francji zostały w dużej mierze zagarnięte przez króla.
Templariusze pojawili się na wyspie Cypr po raz pierwszy zaraz po jej zdobyciu przez Ryszarda Lwie Serce w roku 1191.Najwyższy Mistrz Robert de Sable podpisał umowę z Ryszardem o zakupie wyspy za 100 tysięcy złotych dinarów. Nie była to wysoka cena biorąc pod uwagę dotychczasowe dochody z wyspy. Ryszard Lwie Serce zgodził się na 40 tysięcy dinarów w gotówce, pozostałe 60 tysięcy miało być spłacane w ratach. Jako gwarancję spłaty Ryszard przyjął jeden z zamków Templariuszy w Palestynie. Templariusze za swoją siedzibę na Cyprze obrali Kolossi, małą miejscowość niedaleko Limassolu.
Zakon nie miał planów wobec wyspy innych niż eksploatacja. Na ludność narzucono dodatkowe podatki, na które ta – podobnie jak wobec Ryszarda Lwie Serce – postanowiła odpowiedzieć buntem. Na ostateczny dzień rozprawienia się z Templariuszami wybrano Wielką Sobotę 5 kwietnia 1192 roku. Planowano działanie z zaskoczenia i masakrę wszystkich zakonników. Samych Templariuszy na Cyprze było niewielu: 14 braci z końmi, 29 innych na koniach i 74 żołnierzy piechoty. Spisek został wykryty przez zakonników, ale zbyt późno by podjąć jakiekolwiek działania obronne. Niewielka liczba zakonników na czele z Arnautem de Bouchart, schroniła się w zamku w Nikozji, bez jakiegokolwiek zaopatrzenia, więc bez szans na dłuższą obronę. Na propozycję Templariuszy, że opuszczą wyspę i udadzą się do Syrii, tłum odmówił żądając krwi łacinników, z rąk których wcześniej zginęło wielu wyznawców kościoła ortodoksyjnego. Po takiej odpowiedzi, Bouchart wolał walczyć do końca i zginąć z godnością, niż z głodu jak tchórze. Rankiem w niedzielę Wielkanocną uzbrojeni zakonnicy wyskoczyli z twierdzy, zaskakując zgromadzonych i nieprzygotowanych do walki Greków. Rycerze dokonali rzezi na Grekach, „jak na barankach”, nie oszczędzając tych, którzy szukali schronienia w pobliskim kościele. Ulice spłynęły krwią. Zakonnicy nie ograniczyli się do Nikozji. Plądrowali wsie, mordowali wszystkich, którzy stanęli im na drodze. Przerażona ludność opuszczała domostwa i ukrywała się w górach.
Templariusze mieczem podporządkowali sobie wyspę, ale wiedzieli, że nie zdobyli szacunku jej mieszkańców. Czy to z obawy przed przyszłymi buntami, czy to za sugestią bezdomnego króla Jerozolimy, Rycerze postanowili odsprzedać Cypr Gwidonowi Guy de Lusingan? Dynastia Lusinganów panowała na wyspie do 1489 roku. Templariusze nie opuścili jednak Cypru, a ich posiadłości wkrótce powiększyły się o miejscowości Gastria i Sigouri w regionie Karpasia (płn.-wsch. Cypr), Yermasoegia i Matikoloni (k. Limassolu) i Psimolofou (k. Nikozji).
W 1198 roku papież Innocenty III zwrócił się do Templariuszy z prośbą obrony Cypru przed atakami wrogów, jednocześnie prosząc o to samo Zakon Szpitalników i Księcia Antiochu. Templariusze niechętnie odnieśli się do tej prośby, pomni doświadczeń z ludnością cypryjską z lat 1191-1192. Szpitalnicy wykorzystali okoliczności i przejęli niektóre z fortec Templariuszy, m.in. Kolossi.
6 maja 1308 roku gubernator ds. Zakonu na Cyprze otrzymał list od papieża Klemensa V z rozkazem aresztowania członków zakonu i przejęcia ich posiadłości ruchomych. Rozkaz ten miał być wykonany natychmiast, w ciągu jednego dnia. Templariusze nie mieli zamiaru poddać się bez walki. Pod pretekstem odpowiedzi na zagrożenie ze strony Saracenów chwycili za broń. Gubernator, sam czują się zobowiązany wobec Templariuszy za ich dotychczasową pomoc, wysłał księcia Galilei do Limassolu, by ten ich aresztował. Gubernator tłumaczył się i przepraszał zakonników, ale podkreślał, że próbował ukryć ich winy jak tylko się dało, ale jest bezsilny wobec rozkazów papieża. Zapowiedział, że jego pieczęć i pieczęć Zakonu powinny być umieszczone na ich posiadłościach, a te strzeżone. Templariusze mieli przekazać broń i konie, i stawić się w pałacu arcybiskupa Nikozji.
Pod nieobecność Najwyższego Mistrza Zakonu, Marszałek Ayme d’Oselier, za zgodą braci, odmówił oddania broni i koni, godził się na przejęcie posiadłości ruchomych przez Gubernatora i zapieczętowanie skarbów, pod warunkiem, że te pozostaną przy nich. Co do ich samych, Marszałek zaproponował, że Gubernator pozwoli im przebywać w jednej z posiadłości, pod strażą? Tam mieliby oczekiwać ostatecznej decyzji papieża o do ich losów. Jeżeli Gubernator nie zgodziłby się na takie warunki, będą walczyć aż do śmierci.
Postawa templariuszy rozgniewała Gubernatora, który zażądał pod groźbą śmierci, że podporządkują się rozkazom Papieża. Zakonnicy odpowiedzieli, że stawią się u Gubernatora za cztery miesiące. W tym czasie powinien on wysłać posłańców do Papieża, którego ostatecznej decyzji w ich sprawie będą oczekiwać i podporządkują się jej.
29 maja 1308 roku Gubernator upoważnił Franciszkanów i Dominikanów do przeprowadzenia inwentaryzacji i zapieczętowania ruchomości znajdujących się w Domu Templariuszy w Nikozji. Znaleźli niewiele, gdyż najcenniejsze rzeczy zostały wcześniej przeniesione do Limassolu. W ten sam sposób zostały zamknięte kolejne posiadłości Zakonu w Pafos i Famaguście. W Limassolu Templariusze odpowiedzieli zbrojnie na obecność wojsk Gubernatora. Te jednak nie chciały podjąć otwartej walki. Nocą okrążyły dom templariuszy i wezwały zakonników do złożenia broni i oddania koni. Bracia odmówili. Bronili się przez dwa dni, po czym 1 czerwca 1308 roku poddali się. Król Cypru przejął wielkie ilości broni i zaopatrzenia (więcej niż posiadał on sam), lecz w skarbcu nie znaleziono wiele.
W 1309 roku odbył się na Cyprze sąd nad Templariuszami. Zakon Franciszkanów, któremu papież powierzył dochodzenie, nie znalazł żadnej winy Templariuszy oprócz spotykania się nocą. Na tej podstawie odebrano Zakonowi wszelkie posiadłości i przekazano je Zakonowi Joanitów, ich samych potraktowano jak niewolników i wysłano na roboty przy fortyfikacjach Famagusty. Potem przeniesiono do Lefkary, małej wioski, gdzie pozostali przez następne 3 lata.

Dziś po templariuszach pozostał na Cyprze tylko jeden obiekt historyczny – zamek w Kolossi. Jego obecny kształt pochodzi jednak z 1454 roku. Wtedy to został odbudowany po zniszczeniach dokonanych w XIV i XV wieku przez Genueńczyków i muzułmanów.


Myśla - najbardziej "templariuszowa" rzeka w Polsce
Niektórzy chrześcijańscy władcy nie mogli lub nie chcieli brać udziału w wyprawach krzyżowych. Przyjęła się w związku z tym zastępcza forma wypełniania krucjatowego obowiązku poprzez nadawanie zakonom rycerskim ziemi, z której dochody zapewniały utrzymanie warowni w Ziemi Świętej. W XIII wieku rzeka Myśla - to albo tereny nadgraniczne Pomorza Zachodniego (pobliże Myśliborza) albo też szeroki, słabo zaludniony i sporny pas graniczny między Księstwem Śląskim Henryka Brodatego, Księstwem Wielkopolskim Władysława Odonicza i Księstwem Zachodniopomorskim Barnima I w sąsiedztwie zaborczej Brandenburgii. W roku 1232 Władysław Odonicz potwierdził templariuszom nadanie tysiąca łanów ziemi (około dwudziestu czterech tysięcy hektarów) po obu stronach rzeki Myśli z ośrodkiem w Chwarszczanach. Niedługo później Barnim I nadał Rycerzom Świątyni dwieście łanów nad Myślą z Dargomyślem oraz Ziemię Bańską. Prócz nadań książęcych templariusze otrzymali też majątki od rycerzy, na przykład Oborzany koło Dębna i Lubno koło Gorzowa - od rycerza Włosta. W 1238 roku otrzymują nadanie od Władysława Odonicza obejmujące okolice Myśliborza. Na ziemiach tych templariusze utworzyli co najmniej dwie komandorie - w Chwarszczanach i Myśliborzu. Komandorie zakonu templariuszy w Polsce przejmowały najczęściej miejscowe tradycje budowania warowni z wykorzystaniem obronnych walorów terenu, a więc na wzgórzach pośród moczarów i bagnisk, w zakolach rzek, z dala od miast. W Chwarszczanach powstała właśnie taka typowa komandoria. Przypuszcza się, że komandoria myśliborska mogła być zlokalizowana w miejscu późniejszego klasztoru dominikańskiego. Templariusze byli fundatorami kościołów w Dargomuślu, Cychrach, Oborzanach i Lubnie. W latach pięćdziesiątych XIII wieku na tereny pogranicza księstw wkracza Brandenburgia. Powstaje Nowa Marchia. Brandenburczycy spierają się z templariuszami o ich majątek. W 1262 roku następuje ugoda i margrabiowie ostatecznie potwierdzają Rycerzom Świątyni własność większości ziem w zamian za oddanie komandorii myśliborskiej, Kostrzyna i trzech miejscowości na drodze do Gorzowa. Lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąta XIII wieku mimo upadku Akki - ostatniej warowni chrześcijan w Ziemi Świętej w 1291 roku - są okresem świetności komandorii w Chwarszczanach. Otto VI z dynastii askańskiej wstępuje w 1286 roku do chwarszczańskich templariuszy. Komandoria chwarszczańska zostaje najważniejszym ośrodkiem Rycerzy Świątyni w środkowo - wschodniej Europie. Jej autorytet sprawia, że spotykają się tutaj strony regionalnych konfliktów, podpisywane są dokumenty dotyczące całego regionu. Powstaje tu wówczas gotycka kaplica godna znaczenia komandorii. Jest to budowla surowa, odpowiednia dla rycerzy-zakonników, z obronnymi wieżyczkami i masywnymi przyporami sugerująca związek z warowniami palestyńskimi. Elegancja jednak przywodzi na myśl paryską kaplicę królewską Sainte Chapelle. Monumentalna zwłaszcza w kontraście z otoczeniem forma kaplicy pozwala przypuszczać, że mógł to być początek większej realizacji budowlanej, Być może najważniejszego ośrodka zakonnego w środkowo wschodniej Europie. Jednak w roku 1307 król Francji Filip Piękny licząc na przejęcie legendarnych skarbów zakonu aresztował wszystkich francuskich templariuszy. Zakon Rycerzy Świątyni został skasowany przez papieża Klemensa V w 1312 roku. W 1318 roku cały majątek zakonny na mocy umowy w Cremmen przekazano zakonowi joannitów.
To na podstawie dokumentów joannitów, kontynuatorów gospodarczej działalności templariuszy, możemy przypuszczać, że Rycerze Świątyni zajmowali się połowem ryb w Myśli, sprzedawanych być może w oppidum - osadzie targowej na terenie dzisiejszego Kostrzyna. Prawdopodobnie również wykorzystywali swoje prawo do posiadania młynów na rzece Myśli.

Architektura Templariuszy
Templariusze nazywali swoje siedziby templum - na pamiątkę Domu Macierzystego w Jerozolimie, usytuowanego na terenie dawnej Świątyni Salomona.

Wyobrażenie Świątyni Salomona
na pieczęci zakonu z około 1200 roku
Jeszcze do początku XX wieku niemal powszechnie uważano, że templariusze wznosili w każdej z nich okrągłą lub wieloboczną kaplicę na pamiątkę Grobu Świętego lub Kopuły na Skale w Jerozolimie. Modelem świątyń templariuszy wznoszonych w europejskich komandoriach miał być wizerunek z pieczęci zakonnej, przedstawiającej centralną budowlę kopułową. Templariuszom przypisywano szereg budowli, które jak się potem okazywało, nigdy do nich nie należały, m.in. kościół Św. Grobu w Cambridge, Northampton, Neuvy - Saint - Sepulchre, Lanleff itd. W rzeczywistości templariusze posiadali rotundę w Paryżu, Londynie, Temple Bruer, Tomarze czy w Pizie. Tego rodzaju budowle stanowiły pamiątki po wyprawach krzyżowych i pielgrzymkach do Ziemi Świętej, a templariusze posiadali jedynie swój udział w tym ruchu budowlanym. Ponadto przypisuje im się oktogonalne kaplice w Laon i Metz.

W rzeczywistości templariusze wznosili warowne zamki w Ziemi Świętej, na Półwyspie Iberyjskim, bądź na terenach przygranicznych lub słabo zaludnionych. Najczęściej były to śródmiejskie kompleksy złożone z kaplicy, dworu, magazynów, składów itp. Najbardziej spośród nich była znana komandoria paryska, dla której charakterystyczna obok kościoła były dwie wieże donżony. To było prawdziwe miasto w mieście. Podobna siedziba zakonna, dobrze rozpoznana znajdowała się w Londynie, gdzie obok kościoła rotundowego templariusze posiadali pomieszczenia konwentualne, gospodarcze i skryptorium.
Typowe dla templariuszy były przede wszystkim wiejskie komandorie nastawione na uprawę ziemi i hodowlę zwierząt. W literaturze podnoszone są ich związki z cysterskimi grangiami. Były to zespoły budowli na planie czworobocznym, po południowej lub północnej umieszczona była kaplica, po przeciwnej tzw. wielka sala. Templariusze w swoich siedzibach wznosili najczęściej proste kaplice mające odniesienia w architekturze regionalnej. W zależności od możliwości finansowych, mogły one posiadać wieżę i wyodrębnione prezbiterium. Rzadziej spotykane są kaplice - donżony, wznoszone w obrębie założeń zamkowych. Przykłady takich budowli znajdowały się w Saficie i Tortosie. To budowle na poły sakralne i świeckie. One najbardziej oddawały militarny charakter zakonu templariuszy.

Zuzanna Puchalska
kl. Id 1 Gimnazjum, Elblag