Obcowanie z innością na podstawie przykładów z życia i literatury.

Punktem wyjścia jest dla tych rozważań zagadnienie inności.Zdaniem współczesnego filozofa Martina Bubera (1878-1967) przeznaczeniem człowieka jest nieustanny dialog.Dopiero związki ze światem i z innymi pozwalają mu w pełni zrealizować swe możliwości,a także -odkryć Boga. Ten sam nurt myślenia reprezentuje również Emanuel Levinas.Zgodnie z filozofią dialogu Levinas sądzi,że spotykamy Boga,zbliżając się do innych ludzi.Inny symbolizuje transcendencję,wyjście na przeciw nieskończoności.
Wymienieni tu filozofowie to twórcy bardzo modnego dziś kierunku w refleksji nad religią i społeczeństwem.Nie bez znaczenia jest fakt,że obydwaj pochodzą z miejsc określonych jako tygiel kultur.Bubel uczył się we Lwowie,Levinas pochodzi z Kowna.Z pochodzenia Żydzi ,byli badaczami judaizmu i akcentowali odrębność jego tradycji.Stworzona przez nich filozofia dialogu czerpie jednak z dorobku myśli zachodniej,personalizmu i chrześcijańskiego egzystencjalizmu.Sama jest więc w pewnym sensie produktem dialogu - dialog żydowskiej i chrześcijańskiej refleksji nad religią.Idea dialogu jest dziś powszechna,dostrzega się bowiem,że otwarcie na inność ,nie zaś konfrontacja z nią,jest źródłem postępu i prowadzi ku dobru.Przyświecała ona twórcom historycznego już Okrągłego Stołu.Niemożliwa jest bez niej wszelka dyplomacja,porozumienie między religiami,rokowania społeczne itp.
Nie przypadkiem uświadomienie konieczności prowadzenia dialogu z innymi przypada głównie na drugą połowę XX wieku.Istotną rolę odegrały tu zapewne doświadczenia międzywojnia i II wojny światowej,zwłaszcza zaś holocaustu.Był on jak zauważa profesor Maria Zmierczak,efektem bezwzględnej wrogości wobec wszystkiego ,co obce. Nieodłączny od faszyzmu był nacjonalizm oparty na egzaltacji narodowej wspólnoty.Hasło czystości narodowej wykorzystano dla uzasadnienia pojałtańskiego kształtu Polski. To samo hasło pojawiło się w w 1968 roku,gdy władze próbowały przerzucić odpowiedzialność za swe niepowodzenie na obcych. 19 marca tegoż roku sekretarz KC PZPR Władysław Gomółka w swoim przemówieniu wyraził przekonanie,że obywatele polscy pochodzenia żydowskiego prędzej czy później opuszczą nasz kraj.W wyniku wydarzeń marcowych usunięto z polskich uczelni ok.70 profesorów i docentów ,z reguły ludzi o najwyższym autorytecie naukowym i moralnym.Wśród kilkunastu tysięcy osób,które zdecydowały się wówczas na emigrację,znaleźli się m.in filozofowie Leszek Kołakowski i Zygmunt Bauman,pisarze:Stanisław Wygodzki,Henryk Grynberg,Arnold Słucki.
Ksenofobia,nietolerancja ,wzajemna obcość i wrogość ludzi różnych narodów ,wyznań i obyczajów -to postawy najbardziej niesprzyjające rozwojowi kultury,o czym świadczą wspomniane wyżej doświadczenia europejskie oraz powojenne losy Polski.Trudne sąsiedztwo rodzi szereg problemów .Z drugiej jednak strony własnie ścieranie się i wzajemne oddziaływanie kultur jest źródłem oryginalności i bogactwa.Nietrudno tu o przykłady.Świadczą o tym dzieje naszego języka i największe arcydzieła literatury.
Dokumentem naszych kontaktów kulturowych ,politycznych i gospodarczych z innymi państwami są zapożyczenia językowe,które pojawiają się w polszczyźnie od początków jej rozwoju.Najstarsze z nich (chleb,kupić,lekarz,misa,pieniądz itd.) są tak utrwalone w naszym języku ,że zwykle nie podejrzewamy ich o obce pochodzenie.Mechanizm zapożyczania słów jest zawsze taki sam:społeczność przyjmuje nieznane sobie dotąd osiągnięcia cywilizacyjne wraz z nazewnictwem.Tak wiec konsekwencją chrztu Polski było wzbogacenie się naszego języka o pojęcia związane z religią,prawem,funkcjonowaniem Kościoła i państwa.Zapożyczenia niemieckie dotyczą głównie organizmów miejskich. Rozszerzenie kontaktów politycznych począwszy od XIV w. zaowocowało zwiększeniem się grupy języków przekazujących nam swoje słownictwo.Zapożyczenia węgierskie,tureckie i z języków ruskich dotyczą głównie wojskowości,co odpowiada rodzajowi kontaktów z tymi narodami.Zetknięcie się z uniwersytetami włoskimi,małżeństwo Zygmunta I z Boną Sworzą,przyjazdy dworzan,dyplomatów,kupców i uczonych zapoczątkowały zapożyczanie słownictwa włoskiego,dotyczącego sztuki,rozrywki,ubiorów,ogrodów,kuchni,wojska i bankowości.Od XVII w. istotny jest wpływ francuskiego (dwie francuskie królowe na polskim tronie),a od XIX - angielskiego.
Wszystkie języki ulegają wpływom swych sąsiadów.Język polski był nie tylko biorcą,ale też dawcą , a czasem pośrednikiem.Z zasobu leksykalnego polszczyzny czerpali nasi wschodni sąsiedzi - Ukraińcy,Białorusini,Litwini,Rosjanie.Także i zachodni- Niemcy- przejęli od nas do swego słownictwa niektóre polskie czy w ogóle słowiańskie określenia (np.die Droschke=dorożka). Warunkiem wymiany słownictwa między społecznościami jest ich kontakt językowy.Typową dla naszej historii sytuacją był kontakt nie jednostkowy ,lecz zachodzący między dwiema a nawet więcej społecznościami różnojęzycznymi żyjącymi na jednym terytorium.Tak było dawniej w Rzeczypospolitej,stanowiącej organizm wielonarodowy.Jeszcze w XX wieku ok.30% społeczeństwa stanowiła ludność niepolska.
Współistnienie narodów i kultur nie było łatwe,ale właśnie w takich warunkach zaistniały arcydzieła polskiej literatury: twórczość Mickiewicza i Słowackiego ,a w literaturze współczesnej utwory Miłosza,Konwickiego,Huellego oraz polskich pisarzy pochodzenia żydowskiego jak Leśmian,Schulz,Tuwim.
Kresy,czyli wschodnie pograniczne obszary szlacheckiej Rzeczypospolitej,owiane były legendą od zawsze,ponieważ taka jest własność terytorium przez dane państwo kolonizowanego i zagrożonego utratą.Toteż pojęcie Kresów jest historycznie zmienne.W ciągu XIX wieku ustalił się w świadomości społecznej podział na Polaków z Królestwa (jednorodnego etnicznie) i z wielonarodowych Kresów. Podział ten prowadził do patriotycznej refleksji:którzy Polacy są lepsi-czy z Litwy czy z Korony? Potwierdza to zjawisko Czesław Miłosz w "Rodzinnej Europie",w rozdziale "Narodowości"
Poezja romantyczna stworzyła legendę Kresów litewskich i ukraińskich ,ustalając dwa jej nurty: domowy i rycerski.Centralnym utworem pierwszego nurtu jest "Pan Tadeusz" z kreacją spolicowskiego dworu i dobrzyńskiego zaścianka.Będzie doń wyraźnie nawiązywać w swej nadniemeńskiej epopei Eliza Orzeszkowa , a w dwudziestoleciu Stefan Żeromski w "Przedwiośniu".Mickiewiczowski mit raju-domu na łonie litewskiej przyrody znalazł kontynuację w poezji "Dolinie Issy" Czesława Miłosza,a w powieściach Józefa Mackiewicza 'Droga donikąd' ,Tadeusza Konwickiego "Bohiń".Ten ostatni utwór szczególnie zwraca uwagę.Jest to powieść fantastyczno-historyczna tworząca rodzinną mitologię autora.Rodzinne dzieje stanowią w niej syntezę historii Polski. Domniemany kochanek babki pisarza - Żyd-chce się spolszczyć;w skonfiskowanym majątku mieszka zruszczony Polak ; naczelnik policji to Gruzin;w lesie straszy dziadek Hitlera;Helena -główna bohaterka -spotka małego Ziuka Piłsudskiego itd. Wszystkie te aluzje prowadzą do wniosku,że z raju wyrzuciło nas dążenie do bycia pojedynczym ,wyalienowanym człowiekiem czy narodem,ale pamiętamy,skąd przyszliśmy. Z symbolicznego miejsca nad Wilią,gdzie panna Helena Konwicka,Żyd Eliasz,przodkowie Hitlera i Stalina tworzyli sąsiedzką społeczność.
Literatura jest wyczulona na wszelkie odmienności i odrębności kultury.Właśnie one stały się szansą odnowienia tematyki i języka artystycznego powieści współczesnej.Fascynacja światem innych ,odrębnych kultur ,które istnieją albo do niedawna istniały obok nas,przyniosła ciekawe osiągnięcia artystyczne.Literatura zorientowana kulturowo pragnie ocalić to,co odchodzi w społeczną niepamięć.Prócz scharakteryzowanego wyżej nurtu kresowego na szczególną uwagę zasługuje też nurt żydowski.
Żydzi osiedlali się na ziemiach polskich od ośmiu wieków.W XIX wieku część Żydów uległa asymilacji,a ich dzieci uważały się za Polaków.W międzywojennej Polsce żyło ok 3mln Żydów,czyli 10% ludności.Oprócz wymienionych wyżej pisarzy pochodzenia żydowskiego piszących po polsku warto wymienić także : I.L.Pereca i noblistę I.B Singera.
Kultura huculska ,a w jej ramach chasydzka stanowi z kolei przedmiot monumentalnej,wielotomowej epopei Stanisława Vincenza,urodzonego w Słobodzie Rungurskiej na Huculszczyźnie w 1888 roku. W powieści "Na wysokiej połoninie" pisarz i zarazem filozof przeciwstawia dwudziestowiecznemu kryzysowi wartości humanistycznych świat,w którym owe wartości są nienaruszone,ponieważ są podstawą pierwotnej,pasterskiej kultury Hucułów.Poznając ją możemy znaleźć się w kolebce europejskiej cywilizacji.
Obcowanie z innością,jak widać z powyższych przykładów,pełni szczególną rolę kulturotwórczą.Dowodzą tego także losy takich osób jak Józef Czapski (malarz i pisarz) i jego siostra Maria(historyk literatury i pisarka),którzy urodzili się w Pradze,a wychowali w Mińsku.W ich rodzinie Austriacy byli patriotami czeskimi,niemieccy protestanci wiernie służyli Rosji,polscy Czapscy byli lojalnymi poddanymi caratu,dopóki nie nawróciła ich na patriotyzm córka udzielnego książątka cesarstwa rzymskiego narodu niemieckiego.
Inność,jednak musi być uszanowana ,jeśli ma służyć tworzeniu ,a nie niszczeniu.