Wpływ sprzeciwu i braku zgody współmałżonka na skuteczność dokonania czynności prawnej przez jednego z małżonków pozostających we wspólności ustawowej

"Wpływ sprzeciwu i braku zgody współmałżonka na skuteczność dokonania czynności prawnej przez jednego z małżonków pozostających we wspólności ustawowej"

1. Majątek wspólny ustawowy
Z chwilą zawarcia związku małżeńskiego między małżonkami , z mocy prawa, powstaje ustawowa wspólność majątkowa, chyba że zawrą oni umowę majątkową modyfikującą tę wspólność, bądź wyłączającą ją w ogóle (tzw. umowa o rozdzielności majątkowej). Wspólność ta obejmuje przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania tego małżeństwa przez jednego lub oboje małżonków. Ustawodawca pozwolił sobie wymienić enumeratywnie podstawowe składniki wchodzące w skład masy wspólnej. Są to przede wszystkim dochody, każdego z małżonków, dochody z majątku wspólnego oraz środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego. W małżeństwie, gdzie panuje taki ustrój występują trzy masy majątkowe: majątek wspólny oraz majątki osobiste każdego ze współmałżonków. Do majątku osobistego ustawodawca zalicza wszelkie przedmioty nabyte przed małżeństwem, a także rzeczy nabyte poprzez darowiznę. Ustawowa wspólność majątkowa jest bezudziałową wspólnością łączną, co w praktycznym wymiarze oznacza, że małżonkowie w czasie jej trwania nie mogą dokonać podziału majątku ani rozporządzić lub zobowiązać się do rozporządzenia udziałem w majątku wspólnym czy w poszczególnych składnikach tego majątku, który w razie ustania wspólności przypadłby im w majątku wspólnym. Z tych samych względów małżonkowie nie mogą dokonywać między majątkiem wspólnym a ich majątkami osobistymi takich przesunięć majątkowych, które prowadziłyby de facto do podziału majątku wspólnego.
2. Zarząd majątkiem wspólnym
Podobnie jak w przypadku współwłasności, każdy małżonek ma prawo współposiadania i korzystania z rzeczy należących do majątku wspólnego, oraz współposiadania i korzystania z nich w takim zakresie, w jakim daje się to pogodzić ze współposiadaniem drugiego małżonka. W świetle obowiązujących przepisów prawa oboje małżonkowie obowiązani współdziałać w zarządzie majątkiem wspólnym. Mówi o tym art. 36 §1 KRO, który nakłada na współmałżonków obowiązek informowania się wzajemnie o stanie majątku wspólnego, podejmowanych działaniach w ramach zarządu oraz zaciągniętych nań zobowiązaniach. Przepisy stanowią, iż każdy z współmałżonków może sprawować zarząd majątkiem wspólnym samodzielnie chyba, że przepisy szczególne stanowią inaczej. Samodzielność ma miejsce przede wszystkim w zakresie czynności zwykłego zarządu, w sprawach życia codziennego. Wykonywanie zarządu obejmuje czynności, które dotyczą przedmiotów majątkowych należących do majątku wspólnego, a przede wszystkim czynności prowadzące do zachowania tego majątku. Ogólnie należałoby wskazać, iż do zakresu zwykłego zarządu majątkiem wspólnym należą czynności prawne dokonywane w sprawach związanych z normalnym, bieżącym korzystaniem z rzeczy objętych wspólnością, zgodnie z ich społeczno-gospodarczym przeznaczeniem, oraz te, które podejmowane są w celu utrzymania tych rzeczy w stanie nie pogorszonym. Wszystko, co nie mieści się w tych granicach, należy do czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu majątkiem wspólnym. Samodzielny zarząd ustawodawca przewiduje również dla współmałżonka, który wykorzystuje konkretne przedmioty majątkowe służące mu do prowadzenia działalności gospodarczej, o czym traktuje §3 powyższego przepisu. Przedmiotami które służą jednemu z małżonków do wykonywania zawodu każdy zarządza sam. Warto w tym miejscu przytoczyć wyrok Sądu Najwyższego, w którego esencji czytamy : „Dobro rodziny podlega ochronie, ale swoboda działalności gospodarczej nakłada na rodzinę odpowiedzialność za długi wynikające z niepowodzenia w interesach. Skoro zatem zawieranie umowy wchodzącej w zakres umów zazwyczaj zawieranych w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą, służy zaspokajaniu potrzeb obojga małżonków, a którą zna i akceptuje małżonek nie biorący udziału w zawieraniu takich umów, to zawarcie takiej umowy nie stanowi przekroczenia zakresu czynności zwykłego zarządu majątkiem wspólnym.” W razie przemijającej przeszkody drugi małżonek może dokonywać niezbędnych bieżących czynności w zakresie zarządu. Warunki skutecznego działania małżonków w zakresie majątku wspólnego i osobistego, określone w przepisach kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, zależne są od rodzaju podejmowanej czynności . Bazując na treści kodeksu możemy podzielić te czynności na kilka grup:
a) czynności dokonywane zawsze skutecznie przez jednego współmałżonka samodzielnie,
b) czynności skuteczne pod warunkiem braku sprzeciwu współmałżonka,
c) czynności wymagające dla swej skuteczności zgody współmałżonka.
Przedmiotem zainteresowania poniższego referatu będą kwestie związane z dwoma ostatnimi grupami, tak więc czynności dokonywane zawsze skutecznie przez jednego z współmałżonków celowo pominę.
3. Sprzeciw na czynność prawną podejmowaną przez jednego z współmałżonków
Kwestię sprzeciwu na czynność prawną dokonaną przez współmałżonka reguluję Art. 361 KRO , który został dodany przez ustawę z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U.2004.162.1691). W uzasadnieniu projektu powyższej ustawy, wskazano, że celem wprowadzanego artykułu jest zagwarantowanie małżonkom poczucia prawnego zabezpieczenia przed nielojalnymi, lekkomyślnymi i niegospodarnymi zachowaniami partnera. Przepis ten umożliwia każdemu ze współmałżonków sprzeciwienie się dokonanej przez drugiego współmałżonka czynności prawnej opartej o majątek wspólny obojga. Małżonkowi przysługuje uprawnie do sprzeciwienia się praktycznie każdej czynności, zarówno prawnej jak i faktycznej z zakresu zarządu majątkiem wspólnym. Ustawodawca wyłącza, w drodze wyjątku, możliwość sprzeciwienia się czynnościom podejmowanym w bieżących sprawach życia codziennego. Chodzi tu głównie o umowy powszechne zawierane w drobnych bieżących sprawach życia codziennego. Sprzeciw nie może być podniesiony także wobec zamierzonej czynności zmierzającej do zaspokojenia zwykłych potrzeb rodziny oraz czynności podejmowanych w ramach czynności zarobkowych. Doktryna zarzuca jednakże ustawodawcy niedoprecyzowanie tej kwestii w sposób wyczerpujący. Art. 361 §2 uzależnia skuteczność sprzeciwu wobec osoby trzeciej od faktu, czy mogła się ona z nim zapoznać przed dokonaniem czynności prawnej. Przepis ten jest wyjątkowo niejasny, gdyż nasuwa wiele pytań. Jednakże skoro ustawodawca uzależnił skuteczność sprzeciwu od możliwości zapoznania się z nim przez osobę trzecią , to znaczyłoby to, iż małżonek powinien zgłosić sprzeciw wobec zamierzonej czynności zarówno współmałżonkowi jak i osobie trzeciej, której dotyczyć miałaby ta czynność. Omawiany artykuł nie określa w swej treści sankcji wobec czynności prawnej dokonanej przez jednego małżonka pomimo sprzeciwu wyrażonego przez drugiego. Jedynie na podstawie esencji Art. 361 §2 można wywnioskować, ze jeżeli osoba trzecia nie miała możliwości zapoznania się ze sprzeciwem dokonanym przez małżonka to taka czynność jest wobec niej skuteczna. W przeciwnym wypadku, gdy sprzeciw jednego ze współmałżonków był skuteczny zarówno wobec partnera jak i osoby trzeciej, której dotyczył, to w piśmiennictwie przyjmuje się, że na zasadach ogólnych czynność prawna jest nieważna jako sprzeczna z ustawą . Takie podejście do kwestii jest powszechnie akceptowane , jednakże wykazuje zarazem swoistą niekonsekwencję ustawodawcy w redagowaniu nowego przepisu. Dzieje się tak albowiem w świetle analizowanych unormowań dokonanie czynności prawnej pomimo sprzeciwu małżonka powoduje jej nieważność, podczas gdy dokonani czynności prawnej pomimo braku wymaganej zgody (art. 37 §1 KRO) powoduje jedynie powstanie stanu ważności zawieszonej, tzw. "bezskuteczności zawieszonej” . W ramach analizy funkcjonowania sprzeciwu współmałżonka oraz jego wpływu na skuteczność podejmowanych przez drugiego małżonka, czynności prawnych należałoby zaznaczyć, iż przepisy komentowanego artykuł nie mają zastosowania wobec czynności prawnych, które wymagają obligatoryjnej zgody małżonka . Na koniec należałoby jeszcze, krótko przyjrzeć się treści Art. 361 §3 , który zaleca odpowiednie stosowanie art. 39. Owe stosowanie wspomnianego artykułu polega na tym, że jeżeli małżonek wyrazi sprzeciw wobec zmierzonej czynności, jego współmałżonek może zwrócić się do sądu o zgodę na dokonanie tej czynności. Sąd kreując rozstrzygnięcie winien kierować się pojęciem dobra rodziny, i tym, czy sporna czynność mieści się w tym pojęciu.

4. Zgoda współmałżonka jako przesłanka ważności czynności prawnej.
A. Zagadnienie zgody małżonka
Zagadnienie wymogu zgody małżonka na czynność prawna drugiego współmałżonka zostało uregulowane w art. 37 KRO. Artykuł ten w brzmieniu nadanym mu ustawą z dnia 17 czerwca 2004 r., enumeratywnie wymienia w §1 czynności prawne, które wymagają obligatoryjnej zgody drugiego małżonka. Przepis powyższy nie znajduje zastosowania w przypadku czynności prawnych, których stroną są oboje małżonkowie, gdy czynność ta podejmowana jest pomiędzy małżonkami oraz w przypadku, gdy dotyczy ona majątków osobistych małżonków. Zgoda małżonka jest oświadczeniem jego woli ,a jego charakter traktowany jest odmiennie niż oświadczenie małżonka podejmującego daną czynność. Stan taki wynika z faktu, iż dostrzec tu możemy odmienność celu i skutku. Zgoda małżonka jest oświadczeniem woli w rozumieniu art. 63 §1 KC, a co za tym idzie małżonek, który wyraził zgodę nie staje się przez to stroną tej czynności. Ponadto warto zaznaczyć, iż zgoda nie musi dotyczyć dokładnej treści zamierzonej czynności, a także nie musi być skierowana bezpośrednio do kontrahenta tej czynności, wystarczyć powinno wyrażenie skierowane do współmałżonka, gdyż zwykle ma to miejsce przed dokonaniem owej czynności. Zgoda powinna być wyrażona w formie wymaganej dla czynności, której dotyczy. Wynika to z art. 63 § 2 k.c. Odnosi się to do każdej formy zastrzeżonej w ustawie dla danej czynności i oznacza, że wyrażenie zgody bez zachowania tej formy ma taki skutek, jak dokonanie czynności bez zachowania tej formy. Wymóg zgody małżonka może być też zastąpiony stosownym zezwoleniem sądu o czym mówią art. 39 i 40 KRO. Z braku szczególnego unormowania, należy wnioskować , że zgoda małżonka może być wyrażona zarówno przed dokonaniem czynności współmałżonka, jak i równocześnie z jej dokonaniem, a zastosowanie w tej kwestii ma art. 63 §1 KC. Uregulowana w sposób wyraźny w art. 37 KRO została natomiast kwestia potwierdzenia umowy przez małżonka, który nie uczestniczył w momencie jej zawarcia. Wyrażenie zgody po dokonaniu czynności, jest dopuszczalne, jednakże tylko w odniesieniu do umów, natomiast nie może dotyczyć jednostronnych czynności prawnych. Jednakże uzyskiwanie zgody ex post naraża współmałżonka na odpowiedzialność odszkodowawczą względem współmałżonka który odmówi potwierdzenia zawartej umowy.

B. Czynności, które wymagają zgody ze strony małżonka
Obowiązujący kodeks rodzinny i opiekuńczy wymienia w art. 37 §1 w sposób enumeratywny czynności, które wymagają obligatoryjnej zgody współmałżonka do swej skuteczności. Jest to katalog zamknięty i wyczerpujący, a jego głównym celem jest uniknięcie, występujących dawniej problemów w odpowiedniej kwalifikacji czynności, a także zapewnienia bezpieczeństwa oraz pewności prawa. Przepisy określają następujące czynności jako wymagające obligatoryjnej zgody współmałżonka:
1) czynności prawne prowadzące do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia nieruchomości lub użytkowania wieczystego, jak również prowadzącej do oddania nieruchomości do używania lub pobierania z niej pożytków,
2) czynności prawne prowadzące do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia prawa rzeczowego, którego przedmiotem jest budynek lub lokal,
3) czynności prawne prowadzące do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia i wydzierżawienia gospodarstwa rolnego lub przedsiębiorstwa,
4) darowizna z majątku wspólnego, z wyjątkiem drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych.
Określone w art. 37 § 1 pkt 1-3 czynności prawne wymagają zgody drugiego z małżonków niezależnie od tego, czy są czynnościami odpłatnymi czy nieodpłatnymi, z wyjątkiem nabycia nieruchomości, użytkowania wieczystego, prawa rzeczowego, którego przedmiotem jest budynek lub lokal, gospodarstwa rolnego i przedsiębiorstwa. Nabycie tych rzeczy (kompleksów majątkowych) i praw wymaga zgody drugiego z małżonków tylko wtedy, gdy jest odpłatne. Nie wymaga takiej zgody, gdy jest darowizną lub innym nieodpłatnym przysporzeniem, nawet gdy przedmiot czynności prawnej jest obciążony na rzecz osoby trzeciej.
C. Ważność umowy zawartej bez wymaganej zgody
Umowa, przekraczająca zakres zwykłego zarządu, zawarta bez zgody drugiego z małżonków w wyniku czynności prawnej jednego z małżonków, wymagającej zgody drugiego z nich (art. 37 § 1), jest czynnością prawną niezupełną (negotium claudicans). Brak zgody drugiego z małżonków na zawarcie umowy nie powoduje ani bezwzględnej, ani względnej nieważności umowy. Powstaje natomiast tzw. stan bezskuteczności zawieszonej do chwili potwierdzenia albo odmowy potwierdzenia umowy przez drugie z małżonków. W tym czasie umowa nadal wiąże strony i żadna z nich nie może zwolnić się od umowy z powodu braku zgody jednego z małżonków. Wskutek potwierdzenia przez drugiego małżonka ustaje stan zawieszenia i umowę uważa się za ważną od początku tj. od chwili jej zawarcia. Natomiast gdy nastąpi odmowa potwierdzenia lub ustanie możliwość potwierdzenia sprawia, że dana umowa jest od początku bezwzględnie nieważna. Potwierdzenie jest czynnością prawną odnoszącą skutek ex post , której forma, tak samą zresztą jak w przypadku zgody, powinna odpowiadać formie danej czynności prawnej. Sama odmowa nie wymaga żadnej szczególnej formy, więc może być wyrażona poprzez każde zachowanie, dostatecznie ujawniające wolę, mieszczące się w definicji art. 60 KC. Stan zawieszenia powstały w przypadku braku zgody małżonka rodzi pewnego rodzaju stan niepewności dla kontrahenta. Druga strona umowy chcąc uniknąć przedłużania się takiej niekomfortowej sytuacji może podjąć próbę usunięcia stanu zawieszenia poprzez wyznaczenie małżonkowi, którego zgoda jest wymagana, odpowiedniego terminu do jej potwierdzenia. Wyznaczony termin powinien być „odpowiedni”, tzn. jego długość powinna być taka, żeby w danych okolicznościach pozwalała temu z małżonków na przemyślane podjęcie decyzji co do potwierdzenia umowy. Druga strona umowy może termin ten przedłużyć za zgodą małżonka. Niepotwierdzenie umowy w wyznaczonym terminie równoznaczna jest z odmową potwierdzenia. Warto przytoczyć w tym miejscu treść wyroku z 13.6.2001 r., w którym SN wyjaśnia, że kontrahent umowy zawartej z jednym ze współmałżonków, który celowo nie żąda jej potwierdzenia przez drugiego małżonka i wyrządza tym samym krzywdę osobie trzeciej, ponosi odpowiedzialność na podstawie art. 415 KC. Ponadto w myśl art. 38 KRO jeżeli na podstawie czynności prawnej dokonanej przez jednego małżonka bez wymaganej zgody drugiego osoba trzecia nabywa prawo lub zostaje zwolniona od obowiązku, stosuje się odpowiednio przepisy o ochronie osób, które w dobrej wierze dokonały czynności prawnej z osobą nie uprawnioną do rozporządzania prawem. Małżonek , którego zgoda jest wymagana, nie musi czekać na wezwanie go do potwierdzenia umowy. Może on bowiem potwierdzić ją wcześniej lub odmówić potwierdzenia. Do uprawnień jego należy w szczególności możliwość żądania uznania umowy za nieważną w przypadku braku wymaganej zgody. Powództwo w takim przypadku powinno być wytoczone przeciwko obu stronom skarżonej umowy. Możliwość taka jednakże powstaje dopiero z chwilą , umowa przestaje wiązać strony wskutek odmowy jej potwierdzenia przez drugiego z małżonków w sposób wyraźny lub dorozumiany, jakim jest upływ terminu wyznaczonego do potwierdzenia lub wskutek tego, że potwierdzenie umowy stało się niemożliwe. Uprawnienie do potwierdzenia umowy uznawane jest za uprawnienie osobiste jednego z małżonków . Konsekwencją tego stanowiska jest odmówienie spadkobiercom jednego z małżonków prawa do potwierdzenia umowy zawartej przez jego współmałżonka. Odmiennego poglądu w tej kwestii broni jednakże M. Nazar w glosie do przytoczonego wyroku Sądu Najwyższego z 13 czerwca 2001 r. Przekonuje on, że uprawnienie do potwierdzenia umowy ma majątkowy charakter i nie jest związane ściśle z osobą tego z małżonków, któremu uprawnienie to przysługuje, a zatem, że wchodzi ono do spadku po zmarłym małżonku i mogą je wykonać jego spadkobiercy.
D. Ważność czynności jednostronnych
Dokonanie przez jednego z małżonków jednostronnej czynności prawnej, należącej do czynności wymienionych w art. 37 § 1, bez wymaganej zgody drugiego z małżonków powoduje jej bezwzględną nieważność z chwilą jej dokonania. Późniejsze potwierdzenie jej nie powoduje jej konwalidacji.
5. Podsumowanie
Reasumując należałoby zauważyć, iż instytucja zarządu majątkiem wspólnym obojga małżonków jest kwestią istotną, która wymaga doprecyzowanych przepisów. Ustawodawca normując to zagadnienie skupił się przede wszystkim na tym by owe przepisy zapewniały porządek obrotu prawno – gospodarczego, a także gwarantowały bezpieczeństwo rodzinie. Przeprowadzona analiza wskazuję, iż małżonek może działać zarządzać samodzielnie jedynie w granicach zwykłego zarządu oraz czynności związanych z wykonywaną przez niego działalnością zarobkową. Wszelkie poważniejsze czynności wybiegające poza zwykły zarząd , a przede wszystkim te wymienione w przepisach KRO wymagają zgody drugiego małżonka co zabezpiecza go przed niegospodarnymi posunięciami partnera.