Wykonywanie władzy rodzicielskiej

Rozdział 1

WŁADZA RODZICIELSKA

1.1 Pojęcie, podmioty i charakter prawny

Pojęcie władzy rodzicielskiej przeszło długą ewolucję od czasów rzymskiej „patria potestas” z „ius vitae ac necis” , poprzez władzę ojca i po uzyskaniu równouprawnienia przez kobiety, stało się władzą obojga rodziców.
Standard międzynarodowy w tym zakresie jest wyznaczany przez kilka aktów prawa międzynarodowego, w szczególności:
1) Konwencję o prawach dziecka z 20.11.1989 r.
2) Europejską konwencję o wykonywaniu praw dzieci z 25.1.1996 r.
3) Europejską konwencję o uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń dotyczących pieczy nad dzieckiem oraz przywracaniu pieczy nad dzieckiem z 20.5.1980 r.
4) Rekomendację Rady Europy Nr R(84)4 z 1984 r. w sprawie odpowiedzialności rodzicielskiej.
Konwencja o prawach dziecka uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych ma charakter uniwersalny, a Polska ratyfikując tę konwencję w roku 1991, złożyła jednocześnie deklarację, iż wykonywanie praw dziecka realizuje się z poszanowaniem władzy rodzicielskiej, zgodnie z polskimi zwyczajami i tradycjami związanymi z życiem rodziny. Europejska konwencja z 1996 roku wyraźnie nawiązuje do Konwencji o prawach dziecka i zawiera przepisy ułatwiające wykonanie praw dziecka przez państwa-członków Rady Europy.
Na podstawie wymienionych wyżej międzynarodowych aktów prawnych można określić podstawowe relacje rodzice - dziecko w zakresie sprawowania władzy rodzicielskiej. Jako pierwszą kwestię należy wymienić sprawowanie pieczy nad dzieckiem, wychowaniem go i ponoszenie odpowiedzialności za nie. Uprawnienia i obowiązki rodziców są najważniejsze i wyprzedzają kompetencje innych osób czy instytucji (art.5,7,9 i 18 KPD). Są one względem dziecka równe i bez dyskryminacji (art.18 KPD, zasada 10 Rekomendacji Nr R (84) 4 z 1984 r.). Można powołać się również na dwa Pakty Praw Człowieka z 1966 r. oraz na protokół Nr 7 z 1984 r. do Europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka. Dokumenty te zawierają dyrektywę w sprawie równouprawnienia mężczyzn i kobiet w rodzinie.
Kolejnym zagadnieniem jest dobro dziecka, którym powinni kierować się rodzice przy wykonywaniu władzy rodzicielskiej (art.18 KPD, zasada 2 Rekomendacji). O przebiegu władzy rodzicielskiej w wypadku rozwodu lub separacji rodziców powinna rozstrzygać kompetentna władza (zasada 6 Rekomendacji). W wypadku, gdy jedno z rodziców umrze, prawa i obowiązki związane z władzą rodzicielską wykonuje drugie z rodziców (zasada 9 Rekomendacji). Rodzice mają też obowiązek wzajemnego informowania się o wykonywaniu praw i obowiązków rodzicielskich w sprawach istotnych dla dziecka (zasada 11 Rekomendacji).
W polskiej Konstytucji art. 48 stanowi, iż : „1. Rodzice mają prawo do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami. Wychowanie to powinno uwzględniać stopień dojrzałości dziecka, a także wolność jego sumienia i wyznania oraz jego przekonania.
2. Ograniczenie lub pozbawienie praw rodzicielskich może nastąpić tylko w przypadkach określonych w ustawie i tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu”. Przepis ten określa prawo do wychowania dzieci w rodzinie, przy czym zakazuje ingerencji państwa w sferę wychowania dzieci.
Przez rodziców należy rozumieć kobietę i mężczyznę mających potomstwo w związku małżeńskim, jak i poza nim. Prawo do nieskrępowanego wychowania dziecka nie ma charakteru absolutnego. Jeżeli rodzice nie zapewnią dziecku normalnego, zdrowego rozwoju fizycznego, umysłowego i moralnego wtedy dozwolona jest ingerencja państwa. Możliwe jest to dopiero w przypadku, gdy rodzice zostaną pozbawieni praw rodzicielskich na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu.
Charakter prawny władzy rodzicielskiej w literaturze określany jest niejednolicie. Reprezentowane są dwa stanowiska. Według pierwszego z nich władza rodzicielska ma przymiot prawa lub zespołu praw podmiotowych rodziców. Według drugiego stanowiska władza rodzicielska to raczej funkcja społeczna, którą można bardziej przyrównać do pojęcia kompetencji organu administracyjnego niż do cywilistycznej kategorii prawa podmiotowego.
Według K. Jagielskiego, „Władza rodzicielska jest prawem podmiotowym, przyznanym rodzicom dla dobra dziecka i w interesie społeczeństwa, polegającym na możności, a zarazem powinności, roztoczenia nad dzieckiem pieczy, wychowania i reprezentowania go oraz zarządzania jego majątkiem. Jako podmiotowe prawo rodzinne, ma częściowo charakter prawa podmiotowego bezwzględnego, skutecznego erga omnes w tym znaczeniu, że wszyscy zobowiązani są do nienaruszania sfery działania rodziców objętej władzą rodzicielską, częściowo zaś prawa podmiotowego względnego w odniesieniu do samego dziecka”8
Z kolei A.Wolter9 twierdzi, że władza rodzicielska zawiera elementy obu typu praw. Zdaniem B. Walaszka10, treść władzy rodzicielskiej stanowią prawa i obowiązki spoczywające na rodzicach. Mają charakter praw podmiotowych ze stosunków prawnych, które powstają między rodzicami a dziećmi od chwili urodzenia do uzyskania pełnoletności.
Według S. Szera11 władza rodzicielska stanowi zespół praw i obowiązków rodziców wobec dziecka, a dotyczących przede wszystkim pieczy nad dzieckiem w zakresie jego osoby i majątku, a także wychowania. Prawa przysługujące rodzicom mają charakter podmiotowy. Natomiast sama władza, jako zespół praw, nie może być traktowana jako prawo podmiotowe rodziców.
Z koncepcją władzy rodzicielskiej jako prawa czy zespołu praw podmiotowych nie zgadza się A. Łapiński12. Jego zdaniem rodzice sprawując władzę rodzicielską pełnią funkcję społeczną. Jego zadaniem, na tle obowiązującego ustawodawstwa najbardziej prawidłowa wydaje się być definicja ujmująca władzę rodzicielską jako ogół uprawnień przyznanych rodzicom przez ustawę w stosunku do osoby i majątku dziecka w celu należytego wypełniania ogółu nałożonych przez ustawę obowiązków.
Zdaniem B. Czecha „trafniejszy wydaje się pogląd traktujący władzę rodzicielską jako prawo podmiotowe. Za jego słusznością przemawia przede wszystkim to, że jest ona kategorią wynikającą z określonego stosunku rodzinnoprawnego łączącego rodziców i dziecko. Występują więc w nim, jak w innych stosunkach cywilnoprawnych, dwie strony i władza rodzicielska służy ochronie interesów każdej z nich”13.
W przeciwieństwie do nauki, jednolite stanowisko w przedmiocie istoty władzy rodzicielskiej, zajmował zawsze Sąd Najwyższy. W swym orzeczeniu z dnia 12.05. 1969 r. zaznaczył, że „władza rodzicielska obejmuje nie tylko prawo rodziców do pieczy nad i majątkiem dziecka, lecz także, a właściwie przed wszystkim, obowiązek wykonywania tych uprawnień dla dobra dziecka.”14 Również w orzeczeniu z dnia 26 stycznia 1973r. dał wyraz poglądowi, że „władza rodzicielska obejmuje ogół praw i obowiązków rodziców wobec dziecka, a więc oznacza stosunek prawny, którego stronami są rodzice i dzieci. Nie jest to jednak zwykły stosunek cywilnoprawny. W rzeczywistości jest to stosunek szczególnego rodzaju, w którym dzieci są podporządkowane rodzicom.”15
O ważności dla teorii i praktyki zagadnienia istoty władzy rodzicielskiej, świadczy uchwała pełnego składu Izby Cywilnej z 9 czerwca 1976 r. Zamieszczono w niej zalecenia kierunkowe w sprawie wzmożenia ochrony rodziny.16 Według powołanych wyżej zaleceń władza rodzicielska obejmuje całokształt spraw dziecka i pieczę nad jego osobą, zarząd jego majątkiem oraz jego reprezentowanie. Uchwała ta stwierdza również, że najbardziej charakterystyczną cechą władzy rodzicielskiej jest funkcja ochronna sądu względem dziecka. Kodeks rodzinny i opiekuńczy stanowi bowiem, że: „władza rodzicielska obejmuje w szczególności obowiązek i prawo rodziców do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz do wychowania dziecka (art. 95. 1). Jeżeli władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom, każde z nich jest obowiązane i uprawnione do jej wykonywania (art. 97. 1).
Można zatem stwierdzić, że uprawnienia rodziców względem dziecka są tylko wtórnym składnikiem tej władzy.
W literaturze17 pojawiła się koncepcja, według której władzę rodzicielską wyznacza wielostronny stosunek prawny:
1. prawnorodzinny - między rodzicami a dzieckiem,
2. cywilnoprawny – między rodzicami a osobami trzecimi (rodzicom przysługuje prawo podmiotowe pozwalające m. in. na żądanie wydanie dziecka zatrzymanego przez osoby nieuprawnione),
3. administracyjnoprawny – między rodzicami a państwem (np. obowiązek doprowadzenia dziecka na szczepienia, posyłania do szkoły, możliwość ingerencji państwa w sferę władzy rodzicielskiej w formie ograniczenia, zawieszenia lub pozbawienia).
Kontynuując próbę zdefiniowania władzy rodzicielskiej na podstawie literatury dochodzimy do wniosku, że stanowi ona szczególnego rodzaju więź prawną miedzy rodzicami a ich dziećmi. Władza rodzicielska przysługująca ojcu i matce w stopniu równym, tzn. na zewnątrz każde z rodziców działać tak, jakby władza rodzicielska przysługiwała tylko jemu. Jednak o istotnych sprawach dziecka rodzice rozstrzygają wspólnie. Do takich spraw m. in. należą: wybór imienia dziecka, określenie miejsca pobytu, wybór szkoły, zawodu, jego obywatelstwa, decyzje co do leczenia, wyjazdu za granicę.18
Władza może przysługiwać tylko jednemu z rodziców następujących sytuacjach: gdy ojcostwo dziecka nie zostało ustalone lub sąd ustalając ojcostwo nie przyznał ojcu władzy rodzicielskiej lub gdy drugi z rodziców nie żyje lub nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych albo został pozbawiony władzy lub została wobec niego zawieszona.

1.2 Powstanie i wygaśniecie władzy rodzicielskiej

Władza rodzicielska powstaje już z chwilą urodzenia się dziecka. Trwa przez cały czas w stanie niezmienionym do pełnoletności dziecka tj. ukończenia przez dziecko 18 lat. Przepis art. 92 KRO stanowi, że małoletni może wcześniej osiągnąć pełnoletność przez zawarcie małżeństwa i nie traci jej w razie jego unieważnienia małżeństwa lub rozwodu (art. 10 KC). W ten sposób pełnoletność może uzyskać tylko kobieta, gdyż tylko ona może zawrzeć związek małżeński w wieku poniżej 18 lat (art. 10 1 KRO).
Od reguły zawartej w art.. 92 KRO są dwa wyjątki, gdy zakres władzy rodzicielskiej i sposób jej wykonywania ulega zmianie ex lege.
1) Gdy dziecko ukończy 13 lat i nabywa ograniczoną zdolność do czynności prawnych (art.17 i 18 KC ).
2) W przypadku, gdy dziecko zostaje całkowicie ubezwłasnowolnione, (art. 108 KRO) rodzice podlegają takim ograniczeniom, jakim podlega opiekun.
Dziecko jako osoba mająca ograniczoną zdolność do czynności prawnych należy przedstawić w trzech aspektach:
1. Może samo dokonywać czynności prawnych o charakterze zobowiązującym lub rozporządzającym z tym, że do jej ważności niezbędna jest zgoda rodzica. W wypadku zawarcia umowy bez takiej zgody mamy do czynienia z tzw. czynnością prawną niezupełną (negotium claudicans), której skutek prawny jest w zawieszeniu. Umowa staje się ważna i to od momentu jej zawarcia, gdy zostanie wyrażona zgoda przez rodzica lub gdy osoba o ograniczonej zdolności do czynności prawnych uzyska pełną zdolność od czynności prawnych i sama potwierdzi tę czynność.
2. Niekiedy osoba uważana jest przez przepisy prawa, jak gdyby miała pełną zdolność do czynności prawnych. Może ona działać samodzielnie w następujących przypadkach:
a) dokonywać czynności prawnych, które nie są dla niej ani zobowiązaniem, ani rozporządzeniem (np. przyjęcie darowizny bez polecenia),
b) może zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych sprawach życia codziennego, np. zakup książek),
c) może rozporządzać swoim zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy postanowi inaczej,
d) może dokonywać czynności prawnych dotyczących rzeczy oddanych mu przez rodziców do swobodnego użytku np. kieszonkowe, zabawki,
e) może dokonać czynności prawnych związanych z pracą,
f) może dokonywać czynności prawnych jako pełnomocnik, jeśli nie jest to sprzeczne z prawem..
3. Nie może dokonywać określonych czynności prawnych (np. sporządzić testamentu).
Dziecko może być ubezwłasnowolnione tylko całkowicie (art. 13 1 i art. 16 1 KC). Konsekwencją tego jest pozostawienie rodzicom nad dzieckiem władzy rodzicielskiej, ale z ograniczeniami właściwymi dla opieki. W szczególności rodzice podlegają wówczas ex lege nadzorowi sądu opiekuńczego19.
Zatem ograniczenia władzy rodziców, o których mowa to:
1) nadzór sądu opiekuńczego przy sprawowaniu pieczy nad osobą i majątkiem dziecka,
2) obowiązek uzyskiwania zezwolenia sądu opiekuńczego we wszystkich ważniejszych sprawach dotyczących majątku i osoby dziecka,
3) obowiązek wysłuchania dziecka przed powzięciem ważniejszych decyzji, jeżeli pozwala na to jego rozwój umysłowy i stan zdrowia,
4) obowiązek sporządzenia inwentarza majątku dziecka i przedstawienia go sądowi opiekuńczemu, możliwość zobowiązania przez sąd opiekuńczy do złożenia do depozytu sądowego np. papierów wartościowych, kosztowności, które nie mogą być odebrane bez zezwolenia sądu opiekuńczego,
5) obowiązek złożenia w banku gotówki dziecka, która przekracza uzasadnione potrzeby dziecka, do pobrania której konieczne byłoby zezwolenie sądu,
6) obowiązek składania sądowi opiekuńczemu, w terminach określonych przez sąd, nie rzadziej niż co roku, sprawozdań dotyczących dziecka oraz rachunków z zarządu jego majątkiem, z możliwością zwolnienia rodziców od przedstawiania szczegółowych rachunków z zarządu,
7) obowiązek złożenia rachunku końcowego z zarządu majątkiem,
8) niemożność reprezentowania małoletniego przy czynnościach prawnych między osobami pozostającymi pod opieką rodziców, a także przy czynnościach prawnych między jedną z tych osób a rodzicem, zstępnymi, wstępnymi lub rodzeństwem, chyba że czynność prawna polega na bezpłatnym przysporzeniu na rzecz całkowicie ubezwłasnowolnionego dziecka.
Rodzice podlegają powyższym ograniczeniom z mocy prawa, od chwili uprawomocnienia się postanowienia o całkowitym ubezwłasnowolnieniu dziecka.
Poza wymienionym uzyskaniem przez dziecko pełnoletności przyczynami ustania władzy rodzicielskiej są:
a) śmierć jednego z rodziców (art. 94 1) lub śmierć dziecka,
b) utrata przez jedno z rodziców pełnej zdolności do czynności prawnych (art. 94 1),
c) zaprzeczenie macierzyństwa,
d) zaprzeczenie ojcostwa,
e) unieważnienie uznania dziecka,
f) uchylenie prawomocnego wyroku ustalającego ojcostwo,
g) przysposobienie dziecka,
h) rozwiązanie przysposobienia,
i) zawieszenie władzy rodzicielskiej (art. 1101KRO),
j) pozbawienie władzy rodzicielskiej(art. 1111KRO).
Jeżeli żadnemu z rodziców nie została przyznana władza rodzicielska lub jeżeli rodzice są nieznani, sąd ustanawia właściwą opiekę nad dzieckiem.
Pełnoletność dziecka jest więc ostatecznym momentem ustania władzy rodzicielskiej. Przedłużenie jej poza chwilę pełnoletności nie jest dopuszczalne, jak zaznacza Dolecki.20


1.3 Treść władzy rodzicielskiej

Analiza przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego traktujących o władzy rodzicielskiej (art. 95 1, art. 96, 98 1 KRO) pozwala na wysunięcie wniosku, że na treść władzy rodzicielskiej składają się następujące elementy:
1) piecza, czyli obowiązek i prawo wychowywania dziecka (art. 95 1 KRO),
2) reprezentacja, czyli przedstawicielstwo ustawowe (art. 98 KRO), oznaczające, że każde z rodziców może samodzielnie występować w imieniu dziecka przed wszystkimi organami, instytucjami państwowymi, społecznymi z wyjątkiem wykonywania czynności pomiędzy:
a) dziećmi pozostającymi pod ich władzą rodzicielską (art. 98 2 pkt. 1,
b) dzieckiem a jednym z rodziców lub jego małżonkiem, chyba, że chodzi o bezpłatne przysporzenie na rzecz dziecka lub o środki utrzymania i wychowania należne dziecku (art. 98 2 pkt. 2),
3) zarząd majątkiem dziecka (art. 101 KRO), czyli dokonywanie z należytą starannością czynności faktycznych, prawnych i procesowych zarówno w zakresie zwykłego zarządu, jak i przekraczających zwykły zarząd.
T. Smyczyński zauważa, że reprezentowanie dziecka jest przyznane rodzicom jako instrument należytego wykonywania zadań rodzicielskich należących do zakresu obu rodzajów pieczy. Nie mogąc reprezentować dziecka, nie mogliby w ogóle wykonywać swoich obowiązków, a zwłaszcza przygotowywać je do samodzielnego życia w społeczeństwie.21
Czynności dokonane przez rodziców w imieniu dziecka pociągają za sobą skutki bezpośrednio dla dziecka (art. 95 2 KC). Przedstawicielstwo obejmuje czynności prawne w postępowaniu przed sądami (art. 66 KPC) oraz przed innymi organami administracyjnymi (art. 30 KPA). Czynności te dotyczą majątku dziecka oraz czynności dotyczące pieczy nad osobą dziecka.
Granice między tymi elementami nie są ostre i czasem na siebie wzajemnie zachodzą. Zwłaszcza czynności z zakresu reprezentacji dziecka bywają jednocześnie aktami zarządu jego majątkiem lub aktami z zakresu pieczy nad jego osobą.22
Zakres uprawnień rodziców jako przedstawicieli ustawowych dziecka zależy od jego wieku. Przed ukończeniem przez dziecko 13 lat zakres reprezentacji rodziców jest najszerszy. Dziecko, które ukończy 13 lat ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych i może samo zaciągać zobowiązania i rozporządzać swoim prawem. Jednak dla skuteczności tych zobowiązań potrzebna jest, zgodnie z art. 17 KC, zgoda przedstawiciela ustawowego.
Prawa rodziców związane z reprezentacją dziecka podlegają pewnym ograniczeniom. W związku z możliwością wystąpienia różnicy interesów KRO zabrania reprezentowania dzieci podlegających ich władzy rodzicielskiej:
1) przy czynnościach prawnych między dziećmi (np. odpłatne lub nieodpłatne przeniesienie własności jednego dziecka na rzecz drugiego, obciążenie hipoteką nieruchomości małoletniego brata dla uzyskania kredytu na zakup mieszkania dla małoletniej siostry),
2) przy czynnościach między dzieckiem a jednym z rodziców lub jego małżonkiem (ojczymem lub macochą).
Wyjątkiem jest tu dochodzenie należnych dziecku środków utrzymania i wychowania ( umowa, ugoda, roszczenia alimentacyjne) oraz takie czynności, które polegają na bezpłatnym przysporzeniu na rzecz dziecka (np. darowizna bez obciążeń).
Kodeks rodzinny i opiekuńczy nie precyzuje bliżej pojęcia „piecza nad osobą dziecka”. Jest ono ściśle związane z pojęciami wychowanie dziecka i kierowanie nim. Pieczę nad osobą dziecka określa się jako stałą troskę o dziecko obejmującą zapewnienie mu odpowiednich warunków do życia oraz ochronę przed niekorzystnymi wpływami innych osób. Troska o dziecko to także jego wychowanie i kierowanie nim. Jak wskazuje „wychowanie ma na względzie kształtowanie osobowości dziecka, a szczególnie jego postaw emocjonalnych, światopoglądu i systemu wartości, obowiązkowości, umiejętności współżycia z ludźmi. Natomiast kierowanie dotyczy w większym stopniu troski o środowisko dziecka, oznacza regulowanie i nadzorowanie trybu życia dziecka, decydowanie o kierunku edukacji, o uczestnictwie w życiu pozarodzinnym”.23 Dziecko pozostaje pod władzą rodzicielską winno rodzicom posłuszeństwo (art. 95 2 KRO). Rodzice powinni tak wykonywać pieczę nad dzieckiem, aby dobrowolnie podporządkowywało się ich woli.
Sprawowanie przez rodziców pieczy nad dzieckiem wiąże się z zamieszkiwaniem z nim. Miejscem zamieszkania dziecka jest miejsce zamieszkania jego rodziców albo tego z rodziców, któremu wyłącznie przysługuje władza rodzicielska lub powierzono wykonywanie władzy rodzicielskiej. Jeżeli władza rodzicielska przysługuje na równi, a rodzice mieszkają osobno, miejscem zamieszkania dziecka jest miejsce zamieszkania tego z rodziców, u którego dziecko przebywa.
Piecza rodziców nad dzieckiem obejmuje nie tylko jego osobę, ale i majątek. Zarządzanie majątkiem dziecka wymaga podejmowania różnych decyzji. W tej mierze KRO rozróżnia czynności dokonywane w ramach z zwykłego zarządu oraz czynności przekraczające zakres zwykłego zarządu. Na zwykły zarząd składają się działania służące prowadzeniu bieżących spraw związanych ze zwykłym korzystaniem z przedmiotów należących do majątku dziecka.
Działaniem przekraczającym zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka będzie m. in. odpłatne nabycie przez dziecko składnika majątkowego o znacznej wartości, rozporządzanie nieruchomością, zrzeczenie się własności bardziej wartościowej rzeczy, zaciągnięcie pożyczki w kwocie przekraczającej bieżące potrzeby, zawarcie ugody w sprawie o dział spadku, czy zniesienie współwłasności (post. SN z dnia 9.09. 1997r.)24.
Z zarządu majątkiem dziecka są wyłączone niektóre składniki majątkowe. Są to przedmioty należące do dziecka oraz przedmioty oddane do swobodnego użytku i jego zarobki. Nie podlegają zarządowi także składniki majątkowe, które darczyńca czy testator wyłączył w umowie lub testamencie (art. 102 KRO). Takim majątkiem zarządza osoba wyznaczona przez darczyńcę czy testatora albo kurator ustanowiony przez sąd opiekuńczy.
Przyjęta przez KRO koncepcja zarządu majątkiem oznacza, że dochód z majątku dziecka jest jego własnością. Jednak KRO zawiera dyrektywę co do przeznaczenia tego majątku. Czysty dochód, jaki majątek przynosi powinien w pierwszym rzędzie być przeznaczony na utrzymanie i wychowanie dziecka. Następnie powinien być obracany na potrzeby jego rodzeństwa, które wychowuje się razem z nim. Dopiero ewentualna nadwyżka może być przeznaczona na inne uzasadnione potrzeby rodziny (art. 103 KRO).
Wymienione trzy elementy treści władzy rodzicielskiej obejmują wszelkie prawa dopuszczalne zachowania rodziców względem dziecka. Wspomniany wyżej art. 95 KRO wyjaśnia podstawową treść władzy rodzicielskiej, czyli uprawnienia i obowiązki wobec dziecka i jego majątku. Wskazuje też, że samo sprawowanie władzy rodzicielskiej jest jednocześnie prawem i obowiązkiem rodziców. Warto przytoczyć tutaj stanowisko SN wyrażone w postanowieniu z dnia 5.05.2000 r. (II CKN 761/00). Mówi ono, że władza rodzicielska, jak to wynika z KRO, stanowi ogół obowiązków i praw względem dziecka mających na celu zapewnienie mu należytej pieczy i strzeżenie jego interesów.

1.4 Wykonywanie władzy rodzicielskiej i odpowiedzialność rodziców

Sposób wykonywania władzy rodzicielskiej określa art. 95 3 KRO: "Władza rodzicielska powinna być wykonywana tak, jak tego wymaga dobro dziecka i interes społeczny". Są to podstawowe kryteria sposobu wykonywania władzy rodzicielskiej. Dobro dziecka uzasadnia wniosek, że władza rodzicielska powinna być sprawowana z zachowaniem maksymalnego stopnia staranności. Podstawowym zatem kryterium oceny prawidłowości wykonywania przez rodziców władzy rodzicielskiej jest dobro dziecka.25
Pojęcie „dobra dziecka”, jakim posługuje się KRO, nie ma definicji ustawowej. W piśmiennictwie wskazano, że pojęcie to należy do tzw. swoistych pojęć prawnych nie nadających się do definiowania, ponieważ nie mają żadnego semantycznego odniesienia i nie oznaczają ani faktów, ani relacji, ani procesów. Niektórzy autorzy tworzą tzw. definicję w uwikłaniu (definiowanie kontekstowe). Warto przytoczyć kilka takich prób określenia pojęcia „dobra dziecka”. I tak S. Kołodziejski twierdzi, że „dobro dziecka” należy traktować jako „zespół wartości, zarówno duchowych, jak i materialnych, jakie konieczne są do prawidłowego:
 rozwoju fizycznego dziecka,
 rozwoju duchowego dziecka, i to w jego aspekcie zarówno intelektualnym, jak i moralnym,
 należytego przygotowania go do pracy dla społeczeństwa”.26
Autor ten twierdzi również, że „dobro dziecka”- to „zespół świadczeń tak materialnych, jak i duchowych, odnoszących się zarówno do osoby, jak i majątku dziecka, dotyczących jego rozwoju tak fizycznego, jak i duchowego oraz mających za przedmiot zarówno intelekt dziecka , jak i jego wolę.” Według J. Marciniaka „przez pojęcie dobra dziecka należy rozumieć przede wszystkim jego interesy osobiste, a więc troskę o jego rozwój fizyczny i duchowy oraz należyte przygotowanie do pracy odpowiednio do jego uzdolnień i zgodnie z interesem społecznym, jak również interesy majątkowe małoletniego, przejawiające się w prawidłowym zarządzaniu jego majątkiem, właściwym przeznaczeniu płynących z niego dochodów oraz pozostawienie w miarę możliwości nienaruszonej substancji tego majątku”.27
W. Stojanowska przyjmuje, że „(...) termin dobro dziecka w rozumieniu przepisów prawa rodzinnego oznacza kompleks wartości o charakterze materialnym i niematerialnym niezbędnych do zapewnienia prawidłowego rozwoju fizycznego i duchowego dziecka oraz do należytego przygotowania go do odpowiednio do jego uzdolnień, przy czym wartości te są zdeterminowane przez wiele różnorodnych czynników, których struktura zależy od treści stosowanej normy prawnej i konkretnej , aktualnie istniejącej sytuacji dziecka, zakładając zbieżność tak pojętego dobra dziecka z interesem społecznym”.28
Z. Radwański przyjmuje, że na tle przepisów prawa rodzinnego i opiekuńczego „dobro dziecka polega (...) na realizacji takich stanów rzeczy, które sprzyjają jego rozwojowi fizycznemu i duchowemu w ten sposób, by było ono należycie przygotowane do pracy dla dobra społeczeństwa i stosownie do uzdolnień. Ponadto także troska o majątek dziecka winna być uwzględniona w działaniach realizujących dobro dziecka.”29
Oprócz cytowanych autorów, pojęcie „dobra dziecka” przewija się w wielu innych publikacjach.30
Z dobrem dziecka w zasadzie powinien być zgodny interes społeczny. „Społeczeństwo jest bowiem zainteresowane istnieniem harmonijnej rodziny, w której rodzice dbają o rozwój dziecka, strzegą jego interesów majątkowych i przygotowują je do samodzielności. Względy ideologiczne co do kierunku wychowania dziecka nie wchodzą tu w rachubę, ponieważ rodzice są w tej materii niezależni i korzystają z koniecznego zakresu autonomii.”31
Zgodnie z art. 96 KRO rodzice są obowiązani osobiście wychowywać dziecko i kierować nim. Ten obowiązek polega na oddziaływaniu na rozwój dziecka. Nową treścią wypełnia ten przepis norma zawarta w cytowanym wcześniej art. 48 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej.
Starania o rozwój fizyczny obejmują dbałość o życie i zdrowie dziecka, jego pełną sprawność fizyczną, a w zakresie psychiki dziecka - wpajanie zasad moralności, wyrabianie w dziecku pracowitości, sumienności, poczucia obowiązku, poszanowania cudzej własności. Rodzice powinni zapewnić dziecku, w miarę swoich możliwości, stosownie do potrzeb i możliwości dziecka, odpowiednie wykształcenie oraz możliwość rozwoju jego szczególnych uzdolnień. Dla pełnego rozwoju jego osobowości powinno mu się zapewnić kontakt z jego krewnymi np. dziadkami.
Uprawnienie i obowiązek osobistego wykonywania władzy rodzicielskiej oznacza, że rodzicom przysługuje prawo żądania wydania dziecka zatrzymanego przez osobę nieuprawnioną. Odebrania dziecka może także żądać jedno z rodziców od drugiego, któremu władza rodzicielska nie przysługuje z mocy wyroku sądu orzekającego rozwód (art. 58 KRO) lub z mocy orzeczenia sądu ograniczającego, zawieszającego albo pozbawiającego tej władzy (art. 107, 110, 111 KRO).
Wykonywanie władzy rodzicielskiej stanowi konsekwencję przysługiwania tej władzy. W myśl art. 97 KRO władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom i każde z nich jest obowiązane i uprawnione do jej wykonywania.
W sprawach mało istotnych każdy z rodziców może działać bez potrzeby porozumiewania się z drugim rodzicem. O sprawach istotnych dziecka rodzice są obowiązani rozstrzygać wspólnie, zarówno gdy są małżeństwem i pozostają we wspólnym pożyciu, jak i wówczas, gdy wspólne pożycie nie istnieje, a także, gdy nie zawarli małżeństwa. W przypadku braku porozumienia między rodzicami w istotnych sprawach dziecka decyduje sąd opiekuńczy (art. 97 2 KRO).
Przy wykonywaniu władzy rodzicielskiej rodzice mogą korzystać z pomocy sądu opiekuńczego i innych organów państwa i organizacji społecznych (bliższe wskazanie można znaleźć w art. 5722 KPC: urząd stanu cywilnego, sąd, prokuratura, notariusz, policja, gmina,, placówki oświatowe, opieka społeczna, zakłady zajmujące się opieką nad dziećmi i osobami dorosłymi psychicznie chorymi). Obowiązek pomocy rodzinie wynika z Konstytucji RP, art. 18 i 71.
Może się zdarzyć, że rodzice wykonując władzę rodzicielską mogą:
1. przekroczyć uprawnienia wynikające z reprezentacji dziecka,
2. dopuścić się zaniedbań wyrządzających szkodę na osobie dziecka,
3. wyrządzić dziecku szkodę czynem niedozwolonym,
4. dopuścić do wyrządzenia przez dziecko szkody osobom trzecim w wyniku swego działania lub zaniechania.
Rodzice działając w imieniu dziecka działają bez umocowania ustawowego, gdy władza rodzicielska im nie przysługuje (art. 93 2 KRO), władzę zawieszono lub jej pozbawiono (art. 110, 111 KRO), gdy władza rodzicielska została ograniczona w wyroku rozwodowym (art.. 58 1 KRO) lub w innym orzeczeniu sądu opiekuńczego (art. 107 i 109 KRO). Czynność prawna wówczas jest nieważna. Podobnie jest w przypadku czynności prawnych w odniesieniu do majątku dziecka dokonanych bez zezwolenia sądu opiekuńczego. Za szkody rodzice mogą ponieść odpowiedzialność ex contractu, tj. za nienależyte wykonywanie obowiązków wynikających z łączącego ich z dzieckiem stosunku prawnego (art. 471 KC).
Podobna odpowiedzialność rodzice ponoszą za zaniedbania w zakresie pieczy nad osobą dziecka powodując np. szkodę na zdrowiu dziecka w wyniku braku troski o jego leczenie, brak dozoru, zły dobór rozrywek itd.
Najbardziej drastycznym przekroczeniem i nadużyciem przez rodziców władzy rodzicielskiej jest wyrządzenie krzywdy dziecku czynem niedozwolonym. Takie działanie powoduje odpowiedzialność deliktową. Jeżeli czyn nosi znamiona przestępstwa, rodzice mogą ponieść odpowiedzialność karną. Najczęściej chodzi o nadużycia kary cielesnej i psychiczne znęcanie się nad dzieckiem.
Odpowiedzialność deliktową ponoszą także rodzice względem osób trzecich, które poniosły krzywdę wyrządzoną przez dziecko, które ze względu na wiek nie ponosi winy (art. 426 KC) lub któremu w ogóle nie można przypisać winy (art. 427 KC).
Jeżeli istnieją uzasadnione zarzuty co do sposobu korzystania przez rodziców z uprawnień lub sposobu wykonywania władzy rodzicielskiej sąd opiekuńczy ma możliwość ingerencji w sprawowanie władzy rodzicielskiej poprzez stosowanie odpowiednich środków dla zapobieżenia zagrożeniu dobra dziecka.


1. 5 Modyfikacje władzy rodzicielskiej

Przepisy KRO precyzują wypadki wymagające ingerencji sądu opiekuńczego w sprawowanie władzy rodzicielskiej. Istnieją trzy formy ingerencji, a mianowicie jej zawieszenie, ograniczenie lub pozbawienie, które powinny być stosowane w zależności od indywidualnych okoliczności sprawy.

1.5.1 Zawieszenie władzy rodzicielskiej

Instytucję prawną, jaką jest zawieszenie władzy rodzicielskiej, reguluje art.110 KRO, który stanowi: „ 1. W razie przemijającej przeszkody w wykonywaniu władzy rodzicielskiej sąd opiekuńczy może orzec jej zawieszenie. 2. Zawieszenie będzie uchylone, gdy jego przyczyna odpadnie.”
Przepis art. 110 1 wymienia expresis verbis tylko jedną przesłankę zawieszenia władzy rodzicielskiej, tj. wystąpienie przemijającej przeszkody w wykonywaniu tej władzy. Druga przesłanka tj. celowość takiego rozstrzygnięcia wynika ze sformułowania, że sąd „może” zawiesić władzę rodzicielską, a więc powinien zbadać, czy zawieszenie jest celowe.
Przeszkodą przemijająca jest „taka przeszkoda, co do której można przewidywać, że przestanie istnieć, oczywiście w czasie niezbyt odległym (...), po upływie której jeden z rodziców, który nie mógł z tej przyczyny sprawować władzy rodzicielskiej, wraca jakby do niezmienionych stosunków w rodzinie.”32 Przeszkoda, która ma przestać istnieć po wielu latach, stanowi przeszkodę trwałą. Różnica między tymi dwoma rodzajami przeszkód jest nieostra. W razie wątpliwości należy przeszkodę uznać za przemijającą.33
Z założeń instytucji władzy rodzicielskiej wynika, że przeszkoda uzasadniająca zawieszenie władzy rodzicielskiej musi występować „po stronie rodziców”, musi być tego rodzaju, że rodzice przeciwstawić się jej nie mogą.34
Przeszkoda przemijająca następuje zazwyczaj z przyczyn niezawinionych przez rodziców, np. na czas choroby, której ustąpienie można przewidzieć, wyjazd w koniecznych sprawach . Jeżeli nawet wina jednego z rodziców występuje, np. w wypadku odbywania kary pozbawienia wolności, to z reguły jest to wina pośrednia, w tym sensie, że czyn nie ma związku z zaniedbaniem władzy rodzicielskiej, chociaż stwarza potrzebę zapewnienia dziecku odpowiedniej pieczy.
Druga przesłanka zawieszenia władzy rodzicielskiej, tj celowość takiego rozstrzygnięcia, ma charakter indywidualny i zależy od okoliczności konkretnego przypadku. Na przykład , sąd może nie zastosować tego środka, gdy przeszkoda dotyczy jednego z rodziców lub gdy wprawdzie oboje rodzice wyjechali na pewien czas, ale dziecko pozostało na czas ich nieobecności u osoby zaufanej.35
Ustanie okoliczności będących przyczyną zawieszenia władzy rodzicielskiej nie powoduje samo przez się jej przywrócenia. Do przywrócenia władzy rodzicielskiej konieczne jest uchylenie przez sąd postanowienia o jej zawieszeniu, które następuje obligatoryjnie, po ustaniu przyczyny powodującej jego wydanie.

1.5.2. Ograniczenie władzy rodzicielskiej

Ograniczenie władzy rodzicielskiej może wynikać z faktu zagrożenia dobra dziecka (art. 109 KRO), może być uzasadnione sytuacją, w której nie ma bezpośredniego zagrożenia , jednak brak wspólności domowej dziecka z obojgiem rodziców, a zwłaszcza konflikt między nimi uzasadnia interwencję ustawodawcy (art. 58, 107 KRO). W tym miejscu zostanie omówione ograniczenie władzy rodzicielskiej w trybie art. 109.
Treść tego przepisu jest następująca:
„ 1. Jeżeli dobro dziecka jest zagrożone, sąd opiekuńczy wyda odpowiednie zarządzenia.
2. Sąd opiekuńczy może w szczególności:
1. zobowiązać rodziców oraz małoletniego do określonego postępowania z jednoczesnym wskazaniem sposobu kontroli wykonania wydanych zarządzeń,
2. określić, jakie czynności mogą być przez rodziców dokonywane bez zezwolenia sądu, albo poddać rodziców innym ograniczeniom, jakim podlega opiekun,
3. poddać wykonywanie władzy rodzicielskiej stałemu nadzorowi kuratora sądowego,
4. skierować małoletniego do organizacji lub instytucji powołanej do przygotowania zawodowego albo do innej placówki sprawującej częściową piecze nad dziećmi,
5. zarządzić umieszczenie małoletniego w rodzinie zastępczej albo w placówce opiekuńczo- wychowawczej.
3. Sąd opiekuńczy może także powierzyć zarząd majątkiem małoletniego ustanowionemu w tym celu kuratorowi.”
Przepis ten ma zastosowanie wówczas, gdy ze strony rodziców (lub jednego z nich) dochodzi do zaniedbań w zakresie wykonywania władzy rodzicielskiej zagrażających dobru dziecka . Stosowany jest również w sytuacji, kiedy nie ma żadnego zaniedbania ze strony rodziców, ale nie mogą oni sobie poradzić z trudnościami wychowawczymi. „Braku możliwości przezwyciężenia takich trudności nie można określić jako nienależyte wykonywanie władzy rodzicielskiej, a orzeczenie sądu o ograniczeniu władzy rodzicielskiej nie jest środkiem represji w stosunku do rodziców, lecz środkiem ochrony dobra dziecka”36 Aktualne jest postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7 czerwca 1967 r.: „Przepis art. 109 KRO nie uzależnia wydawania potrzebnych zarządzeń od przyczyny nienależytego wykonywania władzy rodzicielskiej, lecz zmierza do usunięcia wszelkiego rodzaju źródeł zagrożenia dobra dziecka bez względu na to, czy trudności w wykonywaniu władzy rodzicielskiej są zawinione przez rodziców”.37
Wspomniany przepis przyznaje sądowi opiekuńczemu szerokie uprawnienia i pozostawia znaczną swobodę decyzyjną co do rodzaju interwencji. Różnorodność sposobów ograniczenia wynika z różnorodności sytuacji uzasadniających interwencję prawną. Na przykład sąd może ograniczyć władzę rodzicielską poprzez orzeczenie przełamujące sprzeciw rodziców wobec konieczności operowania dziecka (motywowany religijnie) lub ich sprzeciw wobec wniosku o pobranie krwi od dziecka w sprawie wszczętej przez prokuratora na podstawie art. 84 KRO.38 Liczne są ograniczenia w formie nadzoru kuratora orzekane wobec życiowej niezaradności rodziców, spowodowanej ich umysłowym niedorozwojem, uzależnieniem lub lekceważeniem obowiązków wobec dzieci. Istnieją także sytuacje, w których rodzice w skrajny sposób zaniedbują obowiązki opiekuńcze i wychowawcze, stosują przemoc fizyczną i psychiczną. Orzeczenia sądu w takim przypadku zbliżone są do sytuacji określonych w art. 111 1 KRO, jako podstawa do pozbawienia władzy rodzicielskiej.
Najsurowszym spośród wszystkich zarządzeń sądu wymienionych w art. 109 KRO jest umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej lub placówce wychowawczej. Z ograniczeniem tym wiąże się przekonanie sądu, że w danej rodzinie sytuacja wymaga interwencji o charakterze tymczasowym, że istnieją szanse na odbudowanie poprawnych stosunków w rodzinie. Trafnie oddaje tę ideę teza orzeczenia Sądu Najwyższego: „zarządzenia wydane przez sąd na podstawie art. 109 KRO nie stanowią represji w odniesieniu do rodziców. Jedynym ich celem jest ochrona zagrożonego dobra dziecka.”41
Z chwilą umieszczenia dziecka w rodzinie zastępczej albo placówce wychowawczej obowiązek i prawo wykonywania bieżącej pieczy nad nim, wychowania, oraz reprezentowania w dochodzeniu do świadczeń przeznaczonych na bieżące potrzeby należą do rodziny zastępczej albo do placówki. Inne obowiązki i prawa wynikające z władzy rodzicielskiej należą do rodziców dziecka, którzy nie zostali jej pozbawieni.
Zgodnie z art. 113 2 sąd opiekuńczy w uzasadnionych przypadkach może ograniczyć osobistą styczność z dzieckiem. Takie ograniczenie jest konieczne, gdy kontakty z nimi utrudniają lub uniemożliwiają wychowywanie dziecka przez osoby stanowiące rodzinę zastępczą.
Przepis art. 109 4 KRO obliguje sąd i instytucje pomocy społecznej do współpracy i pomocy rodzicom w przypadku umieszczenia dziecka w rodzinie zastępczej lub placówce opiekuńczo- wychowawczej: „sąd opiekuńczy zawiadamia powiatowe centrum pomocy rodzinie, które udziela rodzinie małoletniego odpowiedniej pomocy i składa sądowi opiekuńczemu sprawozdania dotyczące sytuacji rodziny i udzielanej pomocy, w terminach określonych przez sąd, a także współpracuje z kuratorem sądowym. Sąd opiekuńczy, ze względu na okoliczności uzasadniające umieszczenie małoletniego w rodzinie zastępczej albo w placówce opiekuńczo-wychowawczej, rozważy także ustanowienie nadzoru kuratora sądowego nad sposobem wykonywania władzy rodzicielskiej nad małoletnim.”
Ściśle z nim związany art. 5791 Kodeksu postępowania cywilnego stanowi, że sąd opiekuńczy okresowo, nie rzadziej niż raz na sześć miesięcy, dokonuje oceny sytuacji dziecka umieszczonego w placówce opiekuńczo-wychowawczej. Jeżeli wymaga tego dobro dziecka, sąd wszczyna postępowanie o pozbawienie władzy rodzicielskiej jego rodziców ( art. 111 1a KRO). Do art. 109 KRO odnosi się również postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11 stycznia 2000 r: „Uznanie przez sąd orzekający za realne zagrożenie dobra dziecka wywołane przez rodzica, może uzasadniać pozbawienie go władzy rodzicielskiej bez stosowania środków przewidzianych w art. 109 2 KRO.”42
Sądowi opiekuńczemu przysługuje uprawnienie do powierzenia zarządu majątkiem małoletniego ustanowionemu w tym celu kuratorowi (art. 109 3 KRO).
Postępowanie w sprawie ograniczenia władzy rodzicielskiej jest postępowaniem nieprocesowym.

1.5.3. Pozbawienie władzy rodzicielskiej


Najsurowszym sposobem ingerencji sądu opiekuńczego w sferę sprawowania władzy rodzicielskiej jest pozbawienie rodziców władzy rodzicielskiej. Wydanie orzeczenia o pozbawieniu rodziców władzy rodzicielskiej przewiduje art. 111 KRO, którego treść jest następująca:
„ 1. Jeżeli władza rodzicielska nie może być wykonywana z powodu trwałej przeszkody albo jeżeli rodzice nadużywają władzy rodzicielskiej lub w sposób rażący zaniedbują swe obowiązki względem dziecka, sąd opiekuńczy pozbawi rodziców władzy rodzicielskiej. Pozbawienie władzy rodzicielskiej może być orzeczone także w stosunku do jednego z rodziców.
1a. Sąd może pozbawić rodziców władzy rodzicielskiej, jeżeli mimo udzielonej pomocy nie ustały przyczyny zastosowania art. 109 2 pkt 5, a w szczególności gdy rodzice trwale nie interesują się dzieckiem.
2. W razie ustania przyczyny, która była podstawą pozbawienia władzy rodzicielskiej, sąd opiekuńczy może władzę rodzicielską przywrócić.”
Pozbawienie władzy rodzicielskiej stanowi najbardziej ostry środek ingerencji, gdyż polega na tym, że rodzice tracą całkowicie tę władzę. Powinno być stosowane dopiero wówczas, gdy ingerencja w łagodniejszej formie nie przyniosła oczekiwanego skutku lub, gdy ze względu na okoliczności rozpatrywanej sprawy, byłaby bezcelowa.43
Pozbawienie władzy nie ma charakteru generalnego, lecz odnosi się do określonego dziecka. Może więc być określone co do niektórych dzieci, jeżeli co do pozostałych , stan faktyczny takiego rozstrzygnięcia nie wymaga, np. gdy mąż sprawuje z wilka starannością władzę rodzicielską względem wspólnego dziecka małżonków, zaniedbuje zaś swe obowiązki co do dziecka żony, które przysposobił.44
W świetle art. 111 1 i 1a wyróżnia się następujące przyczyny pozbawienia władzy rodzicielskiej:
 trwała przeszkoda przy jej wykonywaniu,
 nadużywanie tej władzy,
 rażące zaniedbywanie obowiązków przez rodziców,
 sytuacja, gdy mimo udzielonej pomocy nie ustały przyczyny zastosowania art. 109 2 pkt. 5, w szczególności gdy rodzice trwale nie interesują się dzieckiem.
Według K. Jagielskiego przeszkoda trwała to taka, która według rozsądnego przewidywania będzie istniała przez długi czas, nie dający się ustalić albo wprawdzie możliwy do przewidzenia, ale obejmujący długi okres, z reguły wieloletni.45 Jako przykłady podaje: zaginięcie tego z rodziców, co do którego sąd orzeka pozbawienie władzy, jego wyjazd na stałe albo na czas nie określony za granicę, połączony z całkowitym brakiem zainteresowania dzieckiem, umieszczenie w więzieniu na wiele lat, umieszczenie w zakładzie leczniczym z powodu nieuleczalnej choroby. Trwała przeszkoda może także wystąpić, gdy rodzice przebywają razem z dzieckiem, ale np. z powodu bardzo ciężkiej choroby przewlekłej w ogóle nie są w stanie wykonywać władzy rodzicielskiej.
Jako konkretne przyczyny pozbawienia rodziców władzy rodzicielskiej z powodu jej nadużywania lub zaniedbań w wykonywaniu można, kierując się piśmiennictwem, wymienić: nałóg pijaństwa, rozwiązły tryb życia, przestępczość, uchylanie się od świadczeń alimentacyjnych względem dziecka, nadmierne karcenie, zwłaszcza cielesne, dziecka, wykorzystywanie dziecka do czynów nierządnych, zmuszanie dziecka do nadmiernej pracy, nakłanianie dziecka do przestępczości, doprowadzenie poprzez brak dbałości do nagannego zachowania dziecka i złych postępów w nauce.
J. Ignatowicz zwraca uwagę, że czyny rodziców uzasadniające pozbawienie ich władzy stanowią także przestępstwo lub wykroczenie, jak w szczególności: znęcanie się fizyczne lub psychiczne nad małoletnim (art. 207 KK), rozpijanie małoletniego (art. 208 KK), porzucenie małoletniego (art. 210 KK), skłanianie małoletniego do żebrania (art. 104 KK), dopuszczenie przez rażące naruszenie obowiązków wynikających z władzy rodzicielskiej do popełnienia przez małoletniego przestępstwa lub wykroczenia (art. 105 KK), dopuszczenie do przebywania dziecka do lat w okolicznościach niebezpiecznych dla zdrowia (art. 106 KK).46
Sąd może pozbawić rodziców władzy rodzicielskiej, jeżeli dziecko zostało umieszczone w rodzinie zastępczej lub placówce opiekuńczo –wychowawczej (art.109 2 pkt. 5), i pomimo udzielenia rodzicom pomocy, nie zmienili oni swojego postępowania w stosunku do dziecka, przez co dobro dziecka nadal jest zagrożone. Nie zaistniały więc podstawy do orzeczenia powrotu do nich dziecka.
„Oczywistym następstwem pozbawienia jest wygaśniecie wszelkich praw i obowiązków rodziców, należących do treści władzy rodzicielskiej. Wygasają więc atrybuty ich władzy w zakresie pieczy nad osobą dziecka, w tym wychowania i kierowania nim, zarządu majątkiem dziecka oraz jego reprezentowania. Oznacza to zarazem ustanie możliwości realizowania przez rodziców uprawnień (lub obowiązków) we wszystkich wypadkach, w których owa realizacja jest ściśle związana z przysługiwaniem władzy rodzicielskiej lub kompetencją przedstawicielstwa ustawowego.”47
Pozbawienie władzy rodzicielskiej nie powoduje ustania innych obowiązków i uprawnień rodziców wobec dziecka, które im z tytułu stosunku rodzicielskiego przysługują. Rodzice nadal korzystają ze stanu cywilnego polegającego na tym, że dziecko pochodzi od nich. Zachowują więc potencjalne prawo do alimentów od dziecka, w razie wcześniejszej śmierci dziecka dziedziczą po nim (chyba, że uznani zostali za niegodnych dziedziczenia - art. 928 1 pkt 1 KC). Dziecko również zachowuje względem rodziców pozbawionych władzy rodzicielskiej swój stan cywilny, pełne prawo do alimentacji, dziedziczenia. Obie strony zachowują prawo do osobistej styczności. Jednak, jeżeli wymaga tego dobro dziecka, sąd opiekuńczy stosownie do art. 113 1 KRO, zakaże rodzicom pozbawionym władzy rodzicielskiej osobistej styczności z dzieckiem. Zakaz osobistej styczności obejmuje zakaz widywania się oraz pośrednie formy komunikowania się z dzieckiem, np. za pomocą korespondencji, telefonicznie itp.
Artykuł 111 KRO w 2 przewiduje możliwość przywrócenia władzy rodzicielskiej, kiedy ustaną przyczyny jej pozbawienia i jeżeli sąd uzna za celowe takie rozstrzygnięcie. J. Kosik zwraca uwagę, iż sąd w szczególności powinien wyjaśnić, czy przyczyna, która ustała nie „odżyje” na skutek wznowienia kontaktów z dzieckiem.48 Powinien tez zbadać, czy nie zachodzą inne przyczyny uzasadniające stan pozbawienia rodziców władzy rodzicielskiej.49
Niemożliwe jest przywrócenie władzy rodzicielskiej w przypadku, gdy dziecko zostanie przysposobione (do przysposobienia nie potrzeba zgody rodziców, którym władza rodzicielska nie przysługuje). Warto dodać, że po przysposobieniu dziecka rodzice tracą prawo do dochodzenia w przyszłości świadczeń alimentacyjnych od niego w przypadku powstania takiej potrzeby na skutek niezdolności do pracy lub starości.50
Oceniając pozbawienie władzy rodzicielskiej z punktu widzenia charakteru prawnego umiejscawiamy tę instytucję w podwójnym kontekście. Po pierwsze wymieniamy ją wśród przyczyn ustania władzy rodzicielskiej nad małoletnim, a po drugie zaliczamy je do tzw. form ingerencji sądu opiekuńczego w jej wykonywanie. Porównanie tych trzech sposobów ingerencji sądu w stosunki między rodzicami a dziećmi jednoznacznie wskazuje na to, że pozbawienie władzy , ze względu na zakres oraz trwałość skutków, jest rozstrzygnięciem najdalej idącym.50
Ilustruje to tabela nr 1 przedstawiająca ujęcie porównawcze form ingerencji sądu we władzę rodzicielską.




















Tabela nr 1. Formy ingerencji we władzę rodzicielską

Formy ingerencji


Ograniczenie władzy rodzicielskiej
Zawieszenie władzy rodzicielskiej
Pozbawienie władzy rodzicielskiej

Przesłanki Zagrożenie dobra dziecka, art. 1091 KRO (także art. 104, 107, 108 KRO) Krótkotrwała przeszkoda w wykonywaniu władzy rodzicielskiej- art.110 1KRO Długotrwała przeszkoda, nadużycie władzy rodzicielskiej, rażące zaniedbanie wobec dziecka- art. 1111KRO; mimo udzielonej pomocy nie ustały przyczyny zastosowania art. 109 2 pkt. 5 – art.1111a KRO
Konsekwencja wystąpienia przesłanek Sąd ma obowiązek ograniczyć władzę Sąd może zawiesić władzę Sąd ma obowiązek orzec pozbawienie władzy- art. 1111KRO; sąd może to uczynić - art.1111aKRO

Konsekwencja orzeczenia sądu Odpowiednie umniejszenie władzy rodzicielskiej; praca socjalna z rodzicami dziecka; powiatowe centrum pomocy rodzinie informuje sąd o skutkach pomocy udzielanej rodzinie Rodzice nie sprawują władzy rodzicielskiej; konieczność ustanowienia opieki prawnej dla dziecka Rodzice nie sprawują władzy rodzicielskiej; konieczność ustanowienia opieki prawnej dla dziecka; umieszczenie dziecka poza rodziną; praca socjalna z rodzicami dziecka;

Sprawowanie pieczy nad dzieckiem 1. poza konkretną kwestią, co do której sąd ograniczył władzę- sprawują rodzice naturalni;
2. art. 109 2 pkt. 3- rodzice naturalni; pod kontrolą kuratora;
3. art. 109 2 pkt. 5- rodzina zastępcza lub placówka opiekuńczo- wychowawcza wraz z rodzicami (art.112 KRO)
Opiekun prawny; dziecko poddane pieczy zastępczej Opiekun prawny; dziecko poddane pieczy zastępczej; ewentualna próba przysposobienia dziecka.
Styczność z dzieckiem rodziców Tylko przy ograniczeniu na podstawie art. 109 2 pkt. 5 KRO możliwość ograniczenia przez sąd (art.113 1 KRO) Bez ograniczeń Sąd może ograniczyć lub nawet pozbawić prawa styczności (art.113 KRO i art. 9 ust. 3 KOPD)
Uchylenie orzeczenia Sąd ma obowiązek uchylić o ile stan zagrożenia dobra dziecka ustanie Sąd ma obowiązek uchylić zawieszenie o ile odpadnie jego przyczyna Sąd może uchylić orzeczenie, jeżeli odpadnie jego przyczyna
Źródło: M. Andrzejewski: Prawo rodzinne i opiekuńcze, C. H. Beck, Warszawa 2004

Rozdział 2

ROZWÓD

Instytucja rozwodu znana była już w Starożytności. Po okresie dominacji chrześcijaństwa poszła w zapomnienie, by powrócić wraz z Reformacja, kiedy zakwestionowano sakramentalny, a więc nierozerwalny, charakter małżeństwa. Od okresu Oświecenia do czasów współczesnych rozwody stawały się zjawiskiem coraz częstszym a w XX wieku powszechnym. W Polsce rozwody wprowadzone zostały dekretem z dnia 25 września 1945r. Dekret ten wszedł w życie 1 stycznia 1946r. i nosił tytuł „Prawo małżeńskie”. Obecnie obowiązujący Kodeks rodzinny i opiekuńczy pochodzi z roku 1964r., wszedł w życie 1 stycznia 1965r. Utrzymał w całej rozciągłości instytucje rozwodów. Podstawowe zasady, które leżały u podstaw przepisów, zostały zachowane. Z czasem dokonywano zmian, ale dotyczyły one tylko redakcji przepisów. Nie miało to większego znaczenia w zakresie sądowego rozstrzygania spraw rozwodowych.
Wyjaśnienie pojęcia rozwodu należy zacząć od określenia charakteru zawarcia małżeństwa, ponieważ obydwa pojęcia są dwiema stronami normatywnej koncepcji małżeństwa. Doktryna prawnicza na podstawie KRO uznaje „małżeństwo za trwały stosunek prawny łączący zwykle dożywotnio mężczyznę i kobietę, którzy z zachowaniem konstytutywnych przesłanek dokonali czynności prawnej zawarcia małżeństwa.”51
„Rozwód jest instytucją prawną pozwalającą rozwiązać małżeństwo za życia małżonków, a zatem skutkuje ustaniem małżeństwa.”52 Polskie prawo rodzinne opiera się na zasadzie trwałości małżeństwa, ochrania rodzinę założoną przez małżonków i ich małoletnie dzieci. Konsekwencją przyjętych założeń jest poddanie żądania rozwiązania małżeństwa właściwości sądu i uzależnienie dopuszczalności rozwodu od określonych przesłanek.


2.1 Przesłanki rozwodowe

W obowiązującym stanie prawnym podstawowe przesłanki rozwodu precyzuje art. 56 KRO:
„ 1. Jeżeli między małżonkami nastąpił zupełny i trwały rozkład pożycia, każdy z małżonków może żądać, ażeby sąd rozwiązał małżeństwo przez rozwód.
2. Jednakże mimo zupełnego i trwałego rozkładu pożycia rozwód nie jest dopuszczalny, jeżeli wskutek niego miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków albo jeżeli z innych względów orzeczenie rozwodu byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.
3. Rozwód nie jest również dopuszczalny, jeżeli żąda go małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia, chyba że drugi małżonek wyrazi zgodę na rozwód albo że odmowa jego zgody na rozwód jest w danych okolicznościach sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.”
Przepis 1 określa przesłanki pozytywne rozwodu- zupełny i trwały rozkład pożycia małżonków.
Wspólne pożycie małżonków ujmowane jest w trzech sferach: pożycie seksualne, więź duchowa, więź gospodarcza . W judykaturze utrwalił się pogląd, podzielony w nauce prawa, że rozkład pożycia małżonków jest zupełny, gdy wszystkie więzy ich łączące uległy zerwaniu. Nie jest to jednak pogląd stanowczy. Powszechnie przyjmuje się bowiem, że o pozostawaniu małżonków we wspólnym pożyciu można mówić także mimo braku któregoś z elementów wspólnoty. Pożycie małżeńskie trwa nadal, gdy np. małżonkowie nie mieszkają razem, ale istnieją między nimi powiązania o charakterze osobistym. Także wówczas, gdy ustały między nimi więzi fizyczne np., z powodu podeszłego wieku, lecz kontynuują wspólne pożycie w zakresie pozostałych składników wystarcza to do uznania, że pożycie trwa nadal.53
Trwałość rozkładu oznacza natomiast, że doświadczenie życiowe pozwala przyjąć, iż na tle konkretnej sprawy powrót małżonków do pożycia nie nastąpi.54
Zdaniem K. Gromek przesłanka ta jest sztuczna, bo nikt nie jest w stanie przewidzieć przyszłości w takim zakresie oraz fałszywa w świetle małżeństw zawieranych niejednokrotnie po raz kolejny między tymi samymi partnerami, po ich uprzednim rozwodzie.55 W gruncie rzeczy ustawowe przesłanki rozkładu pożycia maja wyłącznie charakter uznaniowy. Pozostawiają wiele miejsca na sędziowska ocenę sytuacji jaka zaistniała między stronami procesu rozwodowego.56 Warto zwrócić uwagę na rozmaitość przyczyn, jakie konkretnych małżonków doprowadziły do rozpadu związku. Te same sytuacje dla jednych są do zaakceptowania, dla innych są powodem do wystąpienia o rozwód. Dla podjęcia prawidłowej oceny w tym względzie sąd powinien dokładnie zbadać przyczyny rozkładu pożycia.
Ocena stopnia zupełności i trwałości rozkładu pożycia nastręcza na ogół duże trudności i dlatego pojęcie rozkładu należy pojmować w kategoriach typologicznych.57
Przepisy 2 i 3 obejmują trzy samoistne przesłanki negatywne rozwodu, czyli okoliczności zakazujące jego udzielenia, mimo ziszczenia się przesłanek pozytywnych z 1:
1) Jeżeli wskutek rozwodu miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków ( 2),
2) Jeżeli rozwód byłby sprzeczny z zasadami współżycia społecznego innymi niż dobro wspólnych małoletnich dzieci ( 2),
3) Jeżeli rozwodu żąda małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia, chyba, że ( 3):
a) drugi małżonek wyraził zgodę na rozwód albo
b) drugi małżonek nie wyraził zgody na rozwód, ale odmowa jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.
Zakaz orzekania rozwodu, gdy wskutek niego miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków, podyktowany został względami ochrony młodego pokolenia i troska o jego wychowanie. Podkreślają to wytyczne SN z 26.04.1952r.58, w których czytamy, że dobro małoletnich dzieci zajmuje w społecznej skali wartości hierarchicznie nadrzędne stanowisko i jest przedmiotem szczególnej ochrony w polskim ustawodawstwie. W piśmiennictwie prawniczym podjęto wiele prób zdefiniowania pojęcia „dobro dziecka”, jakim posługuje się KRO. W niniejszej pracy przegląd tych prób został zaprezentowany w rozdziale 1. W tym miejscu przytoczmy propozycję A. Olejniczaka, by „dobro dziecka uważać za wyrażenie oznaczające dodatnią, w społecznej hierarchii wartości, ocenę sytuacji dziecka z punktu widzenia zaspokojenia jego potrzeb za pomocą świadczeń o charakterze majątkowym i niemajątkowym.”59
W judykaturze utrwaliło się zapatrywanie, że obowiązujące przepisy nie zawierają ogólnej reguły, która pozwalałaby przyjąć, że w sytuacji zupełnego i trwałego rozkładu pożycia dobro dziecka przemawia za udzieleniem rozwodu lub jego odmową. W każdym przypadku należy wnikliwie badać problem dobra dziecka i wyjaśniać go za pomocą odpowiednich dowodów.
W świetle wytycznych SN z 18.03.1968 r. w zakresie stosowania przepisów art. 56 oraz 18 KRO60 należy rozważyć:
 czy rozwód nie spowoduje osłabienia więzi z dziećmi tego z małżonków, przy którym dzieci nie pozostaną, w stopniu, który mógłby ujemnie wpłynąć na wykonywanie jego obowiązków rodzicielskich,
 czy nieustępliwe stanowisko jednego z małżonków co do sposobu wykonywania w przyszłości władzy rodzicielskiej i zmierzające do wykluczenia z niej drugiego małżonka nie przyniesie szkody wychowaniu dziecka,
 czy dziecko boleśnie nie odczuje samego rozwodu rodziców.
Należy zwrócić uwagę, iż w art. 56 2 KRO mówi się o „wspólnym małoletnim dziecku obojga małżonków”. Przepisy KRO nie wyjaśniają tego pojęcia. Powszechnie przyjęta wykładnia obejmuje nim małoletnie dziecko:
 objęte domniemaniem pochodzenia od męża matki ( art. 62 1 i 2 KRO ),
 pozamałżeńskie pochodzące prawnie od danych małżonków,
 przysposobione przez oboje małżonków,
 jednego z małżonków przysposobione przez drugiego małżonka.61
Różnicę zdań stanowi zaliczenie nasciturusa do „wspólnych dzieci” małżonków. Opowiedział się za tym np. B. Walaszek62. Natomiast J. Winiarz zauważa, że przepis ten nie dotyczy dziecka „poczętego”, lecz jeszcze nie narodzonego, za którym przemawia pochodzenie od męża matki.63
Za stanowiskiem B. Walaszka przemawiają sformułowania wielu obowiązujących przepisów, które nasciturusa określają jako dziecko poczęte, np. art. 927 2 KC; art. 26 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 5.12.1996r. o zawodzie lekarza.64 lub dziecko przed urodzeniem np. art. 446 KC; Preambuła Konwencji o prawach dziecka z dnia 20.11.1989 r.65 Istotne w tej kwestii jest określenie dziecka w art. 2. ust. 1 ustawy o Rzeczniku Praw Dziecka,66 które brzmi „w rozumieniu ustawy dzieckiem jest każda istota ludzka od poczęcia do osiągnięcia pełnoletności. Wydaje się jednak, że kwestia ta nie ma jednak większego praktycznego znaczenia, gdyż w takiej sytuacji, gdy małżonkowie mają dziecko poczęte, sąd nie orzeknie rozwodu. Orzeczenie takie byłoby sprzeczne z zasadami życia społecznego (art. 56 2 zd.2 ).
Dla oceny, czy dobro dzieci ucierpi wskutek orzeczenia rozwodu, mogą mieć istotne znaczenie: wiek dzieci, ich dotychczasowe stosunki z rodzicami, stan zdrowia i stopień wrażliwości dzieci. W razie potrzeby sąd może skorzystać z pomocy biegłego psychologa.
Na podstawie szczegółowo ustalonych okoliczności sąd obowiązany jest uzasadnić swój pogląd co do tego, czy i w jaki wpływ na sytuację małoletnich dzieci małżonków wywrze rozstrzygnięcie w sprawie o rozwód, zarówno, gdy rozwód orzeka, jak i wtedy, gdy zostaje oddalony.
Wybrane przykładowe orzeczenia Sądu Najwyższego dotyczące „dobra dziecka” w procesie rozwodowym:
Przy ocenie, czy dobro dziecka małżeństwa nie stoi na przeszkodzie do orzeczenia rozwodu , należy brać pod uwagę stan istniejącego rozkładu, którego nie zmieni odmówienie rozwodu. W tym stanie rzeczy dobro dziecka nie sprzeciwi się rozwodowi, jeżeli środki na jego utrzymanie są zapewnione i jeżeli kontakt dziecka z obojgiem rodziców nie będzie utrudniony64.
Dla oceny, czy dobro dzieci sprzeciwia się rozwodowi, należy konkretnie rozważyć, jaka byłaby ich sytuacja, gdyby do rozwodu nie doszło, i porównać ją z sytuacją, jaka będzie po rozwodzie; nie można przy tym ocenić tej kwestii na podstawie założenia, że małżonkowie wrócą do wspólności małżeńskiej po odmówieniu im orzeczenia rozwodu, jeżeli okoliczności przemawiają przeciwko takiemu założeniu65.
Dobro dzieci przemawia za tym, by wychowywały się one w trwałej i dobrze funkcjonującej rodzinie66.
Orzeczenie rozwodu nie jest dopuszczalne z uwagi na dobro dziecka, jeżeli materiał dowodowy sprawy daje podstawę do podzielenia obaw małżonka odmawiającego swej zgody na rozwód, że założenie przez małżonka nowej rodziny może doprowadzić do zerwania kontaktów z dzieckiem67
Po dojściu do pełnoletności dziecka stron odpada podstawa kasacji naruszenia zakazu orzeczenia rozwodu, jeżeli miałoby ucierpieć dobro małoletniego dziecka68
Podstawę oceny, czy wzgląd na dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków nie stoi na przeszkodzie orzeczenia rozwodu, muszą stanowić ustalenia faktycznie wynikające z materiału sprawy. Prawidłowość tej oceny bowiem podlega kontroli kasacyjnej69.
Orzeczenie rozwodu jest niedopuszczalne, jeżeli mimo braku sprzeczności jego orzeczenia z dobrem małoletnich dzieci małżonków, orzeczenie rozwodu byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego (art. 56 2 zd. 2). W tym wypadku w grę może wchodzić interes i dobro współmałżonka lub innych osób, w szczególności nasciturusa lub dzieci małoletnich jednego z małżonków wychowywanych wspólnie, pełnoletnich dzieci stron wymagających opieki ze względu na stan zdrowia lub studia, małoletnich dzieci nie przysposobionych, ale faktycznie wychowywanych przez rozwodzących się małżonków70 .
Zdaniem SN sprzeczne z zasadami współżycia społecznego było żądanie rozwodu w sprawie dotyczącej nieuleczalnie chorej małżonki po 30 latach pożycia małżeńskiego. Sytuacja ta wymagała od małżonka przyczynienia się do ulżenia w miarę możliwości jej losowi i bycia podporą psychiczną a nie wytaczaniem sprawy o rozwód.71
Sąd Najwyższy oddalił też powództwo rozwodowe jako sprzeczne z zasadami współżycia społecznego w sprawie, w której „w niedługi czas po zawarciu związku małżeńskiego, gdy pozwana zaszła w ciążę, strony zdecydowały spędzenie płodu i na skutek wykonania tej decyzji nastąpiło uszkodzenie wnętrzności pozwanej, która pozostała kaleką potrzebującą stałej opieki lekarskiej, zdolną do pracy jedynie częściowo. Nieszczęście jakie spotkało pozwaną, jest nieszczęściem wspólnym stron, w tych okolicznościach powód miał szczególny obowiązek nieporzucenia pozwanej.”72
Zgodnie z orzeczeniem SA w Białymstoku, choroba małżonka nie tylko nie wywołuje i nie powinna wywoływać trwałego rozkładu pożycia małżeńskiego, lecz nakłada na małżonka obowiązek użycia wszelkich środków do przywrócenia choremu małżonkowi zdrowia i zdolności do spełnienia obowiązków małżeńskich. Przeciwne tym zasadom postępowanie jest sprzeczne z ogólnie przyjętymi zasadami współżycia społecznego.73
Sąd nie może orzec rozwodu jeśli z jego żądaniem wystąpił małżonek wyłącznie winny rozkładowi pożycia (art.56 3 ). Przepis ten daje wyraz zasadzie rekryminacji. Chodzi o to, aby zapobiec lekkomyślnemu traktowaniu obowiązków wynikających z małżeństwa, a zwłaszcza niedopuszczeniu do osiągnięcia korzyści w postaci uwolnienia się od nich przez małżonka, który swym nagannym zachowaniem doprowadził do rozkładu pożycia.
Wina małżonka wiąże się z naruszeniem obowiązków, jakie wynikają z zawarcia małżeństwa, a więc wspólnego pożycia, wzajemnej pomocy, lojalności i wierności, współdziałania dla dobra rodziny itd. Również naganne zachowanie wobec dzieci i innych osób bliskich może powodować zawiniony rozkład pożycia małżeńskiego.
Artykuł 56 3 stosuje się wówczas, gdy rozkład pożycia nastąpił wyłącznie z winy małżonka żądającego rozwodu, a po stronie małżonka pozwanego nie występują żadne zawinione przyczyny rozkładu pożycia.74 z wyłączną winą mamy do czynienia wówczas, gdy po stronie małżonka żądającego rozwodu istnieją zawinione przez niego przyczyny rozkładu pożycia, a po stronie drugiego małżonka ni istnieją żadne przyczyny albo istnieją przyczyny niezawinione, lecz nie tak poważne, aby należało uznać, że same wywołałyby zupełny i trwały rozkład pożycia.75
Wyłączność winy powoda powinna wynikać z zebranego przez sąd materiału dowodowego, a nie np. tylko z treści powództwa lub stanowiska strony pozwanej.
Zakaz rozwodu na żądanie małżonka wyłącznie winnego rozkładu eliminuje wyrażona przez drugiego małżonka zgoda na rozwód. Musi ona zostać wyrażona sądowi orzekającemu w sprawie oraz istnieć w chwili wydawania wyroku. Wyrażenie zgody stwarza sytuację taką, jak gdyby również drugi małżonek żądał orzeczenia rozwodu. Zgoda ta nie jest wiążąca dla sądu, który powinien ją ocenić w ramach całokształtu przesłanek rozwodowych, a także upewnić się, czy pozwany małżonek wyraził ją swobodnie i zgodnie z interesem własnym i pozostałej rodziny.
Odmowa zgody na rozwód może być w konkretnych okolicznościach uznana za sprzeczną z zasadami współżycia społecznego. W wytycznych SN z 18.03.1968 r.76 stwierdzono, że przy zastosowaniu art. 56 3 ujawniła się w orzecznictwie sądowym tendencja do takiej jego wykładni, która uzależnia uznanie odmowy zgody na rozwód za sprzeczną z zasadami współżycia społecznego, od poczytania jej motywów jako zasługujących z moralnego punktu widzenia na potępienie. Wytyczne uznały za błędny pogląd, jakoby tylko takie przesłanki mogły mieć zastosowanie. Często odmowa może być uznana za naganną, ponieważ łączy się z nią subiektywne odczucie przez danego małżonka doznanej krzywdy. Jednak w świetle obiektywnych kryteriów zasad współżycia społecznego nieudzielenie zgody na rozwód nie może zasługiwać na aprobatę.
Wybrane przykładowe orzeczenia sądów :
Gdy chodzi o ocenę odmowy zgody na rozwód ze strony małżonka niewinnego, to napiętnowanie tej odmowy jako sprzecznej z zasadami współżycia społecznego nie powinno mieć miejsca bez istnienia konkretnych i udowodnionych okoliczności , świadczących o działaniu tego małżonka wyłącznie w zamiarach szykany, pod wpływem zemsty i nienawiści pod adresem małżonka winnego.77
Nawet brak zgody motywowany tylko poczuciem krzywdy strony pozwanej nie daje podstaw do postawienia zarzutu sprzeczności odmowy z zasadami współżycia społecznego, ponieważ małżeństwo opiera się na założeniu trwałości.78
Chociaż należy uszanować prawa strony niewinnej , to jej postawa polegająca na niegodzeniu się na rozwód pomimo upływu czasu może budzić wątpliwość w kontekście zgodności z zasadami współżycia społecznego. W tych okolicznościach nie ma podstaw do przyjęcia, że orzeczenie rozwodu może wywołać niepożądane skutki społeczno- wychowawcze w zakresie stosunków rodzinnych.79
Przy rozważaniu odmowy wyrażenia zgody na rozwód należy uwzględnić powstałą sytuację z punktu widzenia szkody społecznej, jaką wywołuje utrzymywanie formalnych związków małżeńskich, nie mających szans na faktyczne funkcjonowanie, przy jednoczesnym istnieniu związków pozamałżeńskich zasługujących na legalizację.80
Zgodnie z orzeczeniem SA w Gdańsku odmowa małżonka zgody na rozwód ze względów religijnych nie może być uznana za sprzeczną z zasadami współżycia społecznego.81
Orzekając rozwód na żądanie małżonka wyłącznie winnego rozkładu pożycia, mimo braku zgody współmałżonka, sąd obowiązany jest swoje stanowisko w sposób należyty uzasadnić, w szczególności ustalić okoliczności, na podstawie których uznał odmowę zgody na rozwód za sprzeczną z zasadami współżycia społecznego.






2.2 Skutki prawne rozwodu

Przez skutki prawne rozwodu będziemy rozumieć wszelkie rozstrzygnięcia sądu, jaki składają się na treść wyroku rozwodowego.
Sąd wydaje wyrok oddalający pozew, jeśli nie wystąpiły przesłanki, które ten rozwód umożliwiają ( art. 56 1 KRO) oraz wtedy, gdy istnieją powody wyłączające możliwość udzielenia rozwodu (art. 56 2 i 3 KRO). Wyroki takie sąd wydaje bardzo rzadko, ponieważ w sprawach, które mogłyby zapaść dochodzi do cofnięcia pozwu lub do umorzenia postępowania zawieszonego przez sąd wobec braku wniosku o jego podjęcie. Orzeczenie takie ma powagę rzeczy osądzonej. Małżonkowie nie mogą wystąpić o rozwód podając ponownie te same fakty i okoliczności, które istniały przed ostatnią rozprawą poprzedzającą wydanie wyroku.82
Wyrok orzekający rozwód zawiera kilka elementów, z których część musi pojawić się w każdym orzeczeniu. Wystąpienie lub brak pozostałych zależy od stanu faktycznego i wniosków stron.
Każdy wyrok rozwodowy rozpoczyna formuła o rozwiązaniu małżeństwa. Następnie znajdują się w nim rozstrzygnięcia dotyczące:
1. winy w rozkładzie pożycia małżeńskiego,
2. sprawowaniu władzy rodzicielskiej nad wspólnymi małoletnimi dziećmi,
3. dostarczaniu środków na utrzymanie na rzecz ich małoletnich dzieci,
4. sposobu korzystania ze wspólnego mieszkania przez czas wspólnego w nim zamieszkiwania po rozwodzie,
5. kosztów procesu.



Na żądanie małżonka sąd orzeka o :
1. obowiązku alimentacyjnym między małżonkami po rozwodzie (art. 60 KRO),
2. eksmisji małżonka (art. 58 2 zd. 2 KRO),
3. podziale majątku wspólnego (art.58 3 KRO), w tym przypadku czyni to wówczas jeśli przeprowadzenie tego podziału nie spowoduje nadmiernej zwłoki w postępowaniu.
Na zgodny wniosek stron sąd orzeka o przyznaniu wspólnego mieszkania jednemu z małżonków lub o sposobie jego podziału.
Wyrok rozwiązujący małżeństwo nie wskazuje daty jego ustania, ponieważ sąd nie może ustalić innej daty niż dzień uprawomocnienia się wyroku.

2.2.1 Wina rozkładu pożycia

Według art. 57 1 KRO, sąd przy orzeczeniu o rozwodzie rozstrzyga także, czy i który z małżonków ponosi winę za rozkład pożycia małżeńskiego. Sąd nie będzie orzekał o winie, jeżeli strony zgodnie zażądają zaniechania wydania orzeczenia w tej kwestii. W tym przypadku następują skutki takie, jak gdyby żaden z małżonków nie ponosił winy za rozkład pożycia. Ustalenie winy w sentencji wyroku rozwodowego lub brak takiego orzeczenia mają wpływ na zakres i treść obowiązku alimentacyjnego (art. 60 KRO), a nawet na ewentualne żądania ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym ( art. 43 2 KRO).
Ocena winy rozkładu pożycia w wielu przypadkach wywołuje kontrowersje i bywa przedmiotem ostrych sporów. Ich ilustracją mogą być następujące przykładowe orzeczenia SN:
Brak podstaw do obciążenia małżonka współwiną rozkładu na tej podstawie, że dopuścił się niewierności małżeńskiej przed wielu laty. Jeżeli małżonek przez kilkanaście lat kontynuował pożycie, wiedząc od początku o zdradzie.83
Małżonek dopuszczający się zdrady z reguły jest winny rozkładowi pożycia.84
Przypisanie małżonkowi winy w powstaniu rozkładu pożycia wymaga ustalenia, że małżonek naruszył obowiązki wynikające z art. 23 KRO wskutek umyślnego, czy choćby nieumyślnego postępowania.85
Opuszczenie przez żonę wraz z dziećmi wspólnego domu, stanowiące reakcje na poważne zagrożenie ze strony męża bezpieczeństwa osobistego i wspólnych małoletnich dzieci, nie jest moralnie naganne i nie może być uznane za zawinione spowodowanie rozkładu pożycia małżeńskiego.86
Zaangażowanie małżonki (fizyczne i emocjonalne) w opiekę nad wnukami z jej kręgu rodzinnego, przy jednoczesnym zaniedbaniu małżonka wymagającego opieki ze względu na stan zdrowia uzasadnia przyjęcie, że ponosi ona także winę rozkładu pożycia małżeńskiego.87
Sam fakt istnienia po stronie małżonka choroby psychicznej nie wyklucza możliwości przypisania mu trwałego i zupełnego rozkładu pożycia małżeńskiego.87 Związek jednego z małżonków z innym partnerem w czasie trwania małżeństwa, lecz po wystąpieniu zupełnego i trwałego rozkładu pożycia małżeńskiego, nie daje podstawy do przypisania temu małżonkowi winy za ten rozkład.88



2.2.2 Władza rodzicielska, środki na utrzymanie małoletnich dzieci, sposoby korzystania ze wspólnego mieszkania po rozwodzie

Sposób wykonywania władzy rodzicielskiej nad wspólnymi małoletnimi dziećmi jest niezwykle doniosły dla dalszego funkcjonowania rodziny. Podobnie rzecz się ma z dostarczaniem środków na utrzymanie na rzecz ich małoletnich i sposobem korzystania ze wspólnego mieszkania po rozwodzie. Słusznie postąpił ustawodawca czyniąc z tego rozstrzygnięcia konieczny element wyroku rozwodowego. Zagadnienia te w niniejszej pracy będą przedmiotem szczegółowych rozważań w rozdziale 3.

2.2.3 Alimenty dla małżonka

W wyroku rozwodowym, na żądanie jednego z małżonków, sąd może zasądzić alimenty od drugiego z nich. Zakres i przesłanki obowiązku alimentacyjnego dotyczącego rozwiedzionych małżonków reguluje art. 60 1-3 KRO. Na podstawie tych przepisów stwierdzamy, że zakres obowiązku alimentacyjnego zależy od sposobu rozstrzygnięcia kwestii winy rozkładu pożycia. Można wyróżnić następujące sytuacje:
1. Małżonek rozwiedziony, który nie został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia ( w przypadku, gdy sąd nie orzekł o winie, albo gdy orzekł winę obopólną), jeżeli popadł w niedostatek, może żądać od drugiego małżonka dostarczania środków na utrzymanie stosownie do swych usprawiedliwionych potrzeb oraz możliwości zobowiązanego.
2. Małżonek wyłącznie winny rozkładowi pożycia nie może żądać od byłego małżonka alimentów nawet wówczas, gdy popadł po rozwodzie w niedostatek.
3. Małżonek, który nie został uznany winnym rozkładu pożycia, a którego sytuacja po rozwodzie i w konsekwencji rozwodu uległa pogorszeniu, może żądać alimentów od byłego współmałżonka uznanego za wyłącznie winnego rozkładu pożycia także wtedy, gdy mimo pogorszenia sytuacji nie popadł w niedostatek.
Zgodnie z art. 60 3 KRO, obowiązek dostarczania środków utrzymania wygasa w razie zawarcia przez tego małżonka nowego małżeństwa. Jeżeli zobowiązanym jest małżonek, który nie został uznanym winnym rozkładu pożycia, wówczas obowiązek wygasa po upływie pięciu lat od chwili orzeczenia rozwodu. Okres pięciu lat nie dotyczy małżonka wyłącznie winnego rozkładu małżeństwa obciążonego dostarczaniem środków na utrzymanie.
Sąd Najwyższy wielokrotnie rozstrzygał spory dotyczące obowiązku alimentacyjnego między rozwiedzionymi małżonkami. Oto przykładowe orzeczenia SN:
Świadczenia alimentacyjne między rozwiedzionymi małżonkami stanowią kontynuację powstałego przez zawarcie małżeństwa obowiązku wzajemnej pomocy w zakresie utrzymania i trwają mimo rozwodu, aczkolwiek w postaci zmodyfikowanej,
za obiektywną okoliczność uniemożliwiającą uzyskanie świadczeń emerytalno - rentowych należy m. in. uznać uzgodnioną przez małżonków lub wywołaną życiową koniecznością rezygnację jednego z nich zarobkowania ze względu na wychowanie małoletnich dzieci i prowadzenie wspólnego gospodarstwa domowego,
obowiązek jednego małżonka do dostarczania środków utrzymania drugiemu małżonkowi po rozwiązaniu małżeństwa wyprzedza obowiązek alimentacyjny krewnych tego małżonka (art. 130 KRO).
Z tych względów pomoc krewnych nie wyłącza możliwości przedłużenia obowiązku alimentacyjnego po myśli art. 60 3 KRO89
Przedłużenie pięcioletniego terminu przewidzianego w art. 60 3 KRO może nastąpić tylko wtedy, gdy wyjątkowe okoliczności, wymienione w tym przepisie, powstały przed upływem 5 lat od przeczenia rozwodu.90
Nie powoduje wygaśnięcia obowiązku dostarczania środków utrzymania małżonkowi rozwiedzionemu zawarcie przez niego ślubu kościelnego (art. 60 KRO). Okoliczność tę jednak sąd powinien wziąć pod uwagę przy ocenie zgodności dochodzonego roszczenia alimentacyjnego z zasadami współżycia społecznego.91
Usprawiedliwione potrzeby rozwiedzionego małżonka, pozostającego w związku nieformalnym, podlegają ocenie z uwzględnieniem także możliwości zarobkowych i majątkowych partnera rozwiedzionego małżonka w tym związku. W przeciwnym razie uprawniony do alimentacji byłby w sytuacji uprzywilejowanej w stosunku do drugiego z rozwiedzionych małżonków, co niewątpliwie godziłoby w zasady współżycia społecznego (art. 5 KC).92
Odmowa korzystania ze świadczeń pomocy społecznej przez rozwiedzionego małżonka, znajdującego się w niedostatku, nie wyłącza obowiązku dostarczania mu środków utrzymania, obciążającego drugiego małżonka rozwiedzionego w zakresie określonym w art. 60 1 KRO.93

2.2.4. Eksmisja małżonka
Orzeczenie w wyroku rozwodowym eksmisji jednego z małżonków ze wspólnie zajmowanego mieszkania zostało ograniczone do wypadków wyjątkowych. Według Wytycznych SN z 1978 r., pkt VI, sąd może zastosować ten środek, gdy w świetle zebranego materiału dowodowego stwierdza, że małżonek postępuje rażąco nagannie np. dopuszcza się aktów przemocy względem członków rodziny, jest nałogowym alkoholikiem wywołującym awantury i trwale zakłócającym spokój.94
W orzeczeniu Sądu Najwyższego z 2. 06. 2000 r. wyjaśniono, że art. 58 2 KRO odnosi się do wszystkich postaci korzystania z lokalu i nie uzależnia orzeczenia eksmisji od tytułu do jego zajmowania, lecz od przesłanek wymienionych w tym przepisie. Ponieważ przepis art. 58 2 KRO wyraża zasadę prymatu dóbr osobistych, którym w razie zagrożenia muszą ustąpić dobra majątkowe, dlatego po ustaleniu, że pozwany ponosi odpowiedzialność za swoje postępowanie, dopuszczalne jest orzeczenie eksmisji małżonka, mimo, że przysługują mu prawa równe do lokalu.95
J. Ignatowicz zwraca uwagę, że nie można orzec eksmisji małżonka z mieszkania przydzielonego mu jako funkcjonariuszowi Policji albo funkcjonariuszowi służby więziennej.96
Małżonek, w stosunku do którego prawomocnie orzeczono eksmisję, traci przysługujące mu dotychczas prawo zamieszkiwania we wspólnym mieszkaniu, nie traci natomiast przysługującego wspólnie obojgu małżonkom prawa podmiotowego względem mieszkania, w szczególności gdy jest ono odrębnym przedmiotem własności albo przedmiotem spółdzielczego prawa do lokalu. Prawo takie więc może być później objęte postępowaniem o podział majątku wspólnego ( art. 46 KRO, art. 576 KPC) , przy czym fakt orzeczenia eksmisji, sam przez się nie przesądza wyniku takiego podziału (uzasadnienie tezy II wytycznych SN z 1978 r.).



2.2.5. Podział majątku wspólnego

Podział majątku wspólnego dokonany w wyroku rozwodowym na wniosek jednego z małżonków tym tylko różni się od podziału dokonywanego po ustaniu wspólności majątkowej w zwykłym trybie (art. 46 KRO, art. 567 KPC), że: następuje w procesie, a nie w postępowaniu nieprocesowym, może być przeprowadzony tylko wtedy, gdy nie spowoduje to nadmiernej zwłoki w postępowaniu rozwodowym, skuteczność podziału jest uzależniona od prawomocnego orzeczenia rozwodu.
Jeżeli bez spowodowania nadmiernej zwłoki możliwe jest tylko dokonanie podziału części majątku wspólnego, a zwłaszcza przysługującego wspólnie mieszkania własnościowego lub spółdzielczego, celowe może być przeprowadzenie w wyroku rozwodowym podziału częściowego w celu stabilizacji stosunków między małżonkami.
Skuteczność orzeczenia o podziale majątku jest jakby zawieszona do czasu uprawomocnienia się orzeczenia rozwodu. W przypadku uchylenia tego orzeczenia lub oddalenia w postępowaniu przed sądem drugiej instancji upada także orzeczenie o podziale majątku.

2.2.6 Podział wspólnego mieszkania albo przyznanie go jednemu z małżonków

W wyroku rozwodowym można orzec o podziale mieszkania zajmowanego wspólnie przez rozwodzących się małżonków albo o przyznaniu go jednemu z nich tylko wtedy, gdy prawo do tego mieszkania przysługuje wspólnie im obojgu. Przedmiotem każdego z tych rozstrzygnięć może być mieszkanie, do którego oboje mają prawo własności na zasadach małżeńskiej wspólności majątkowej lub współwłasności w częściach ułamkowych albo tytuł z wynikający z przysługującego im wspólnie spółdzielczego prawa do lokalu. Objęte sprawą jest także mieszkanie zajmowane na podstawie stosunku najmu, także mieszkanie stanowiące przedmiot samoistnego współposiadania małżonków, wspólnego użytkowania oraz wspólnie przysługującej służebności mieszkania, ponadto mieszkanie wspólnie przysługujące na podstawie stosunku najmu lub użyczenia .97
Rozstrzygnięcie o podziale mieszkania lub przyznaniu jednemu z małżonków wymaga zgodnego wniosku obojga małżonków. Przyznanie wyłącznie jednemu z małżonków prawa do mieszkania wymaga istnienia w chwili wyrokowania zgody drugiego małżonka oznaczającej jego rezygnację z przysługujących mu praw do tego mieszkania. Poza tym wymagana jest także jego zgoda na opuszczenie tego mieszkania bez dostarczania lokalu zamiennego lub pomieszczenia zastępczego. W obu wypadkach zgoda powinna znaleźć wyraz w procesowym piśmie podpisanym przez niego albo w złożonym przez niego przed sądem i zaprotokołowanym oświadczeniu.

















Rozdział 3
ROZWÓD A WŁADZA RODZICIELSKA
3.1 Wyrok sądu rozwiązujący małżeństwo przez rozwód

W sprawie rozwodowej, jak już wcześniej wskazano, teoretycznie możliwe są następujące orzeczenia kończące postępowanie w pierwszej instancji:
 orzeczenie rozwodu
 oddalenie powództwa,
 umorzenie postępowania,
 odrzucenie pozwu.
Wyrok, w który orzeczono prawomocnie rozwód, ma charakter kształtujący, skuteczny erga omnes. Skutki wyroku działają od chwili uprawomocnienia się wyroku czyli ex nunc.
W wyroku orzekającym rozwód muszą (z urzędu) lub mogą (na wniosek) być dokonane, oprócz rozwiązania małżeństwa, dalsze rozstrzygnięcia. Rozstrzygnięcia podejmowane przez sąd z urzędu dotyczą: władzy rodzicielskiej nad wspólnymi małoletnimi dziećmi rozwodzących się małżonków (art..58 1) oraz wysokości, w jakiej każde z małżonków jest zobowiązane do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania małoletnich dzieci (art.58. 2 zd.1)
Art. 58 1 KRO „W wyroku orzekającym rozwód sąd rozstrzyga o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków oraz orzeka, w jakiej wysokości każdy z małżonków obowiązany jest do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dziecka. Sąd może powierzyć wykonywanie władzy jednemu z rodziców ograniczając władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka.
2. Jeżeli małżonkowie zajmują wspólne mieszkanie, sąd w wyroku rozwodowym orzeka także o sposobie korzystania z tego mieszkania przez czas wspólnego w nim zamieszkiwania rozwiedzionych małżonków”.
Sąd orzekając o wykonywaniu władzy rodzicielskiej w wyroku rozwodowym, może:
 pozostawić pełnię władzy rodzicielskiej obojgu małżonkom,
 powierzyć władzę rodzicielską jednemu z małżonków, wyznaczając drugiemu zakres uprawnień i obowiązków w sprawach dotyczących dziecka,
 orzec o ograniczeniu, zawieszeniu lub pozbawieniu władzy rodzicielskiej jednego lub obojga rodziców,
 uregulować sposób kontaktowania się z dzieckiem tego z rodziców, któremu nie zostało powierzone wykonywanie władzy rodzicielskiej.
Sąd w wyroku rozwodowym małżonków posiadających wspólne małoletnie dzieci musi orzec o władzy rodzicielskiej nad nimi, nawet w przypadku istnienia wcześniejszych orzeczeń dotyczących tej władzy. W takim przypadku powstaje kwestia ponownego rozważenia ich trafności i sformułowania w sentencji wyroku odpowiedniego rozstrzygnięcia z odniesieniem się do tych orzeczeń (orz. SN z dnia 9.06.1975r., III CRN 155/75).98
Zgodnie ze stanowiskiem SN (wyrok z 25.08.1981r., IIICRN 155/81) sąd rozstrzygając o władzy rodzicielskiej powinien się kierować przede wszystkim dobrem dziecka oraz interesem społecznym, a nie interesem jednego czy obojga rodziców99. Pojęcia dobro dziecka i interes społeczny wyjaśniono w rozdziale II niniejszej pracy
W wyroku rozwodowym sąd z urzędu orzeka o obowiązku alimentacyjnym każdego z małżonków względem małoletniego dziecka, mając na uwadze przesłanki tego obowiązku określone w art. 133 1 KRO, który mówi, że „rodzice obowiązani są do świadczeń alimentacyjnych względem dziecka, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie, chyba że dochody z majątku dziecka wystarczają na pokrycie kosztów jego utrzymania i wychowania” i art. 135 2 KRO następującej o treści „Wykonanie obowiązku alimentacyjnego względem dziecka, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie, może polegać także, w całości lub w części, na osobistych staraniach o jego utrzymanie lub wychowanie”.
Sąd ma obowiązek określić kwestię alimentów w stosunku do każdego dziecka z osobna. Jeżeli dzieci zostały powierzone jednemu z rodziców, wystarczy zasądzenie alimentów od drugiego z małżonków.
Przepis art. 58 1 KRO obliguje sąd do orzeczenia o alimentach bez względu na to, czy któryś z rodziców chce zrzec się tych alimentów od drugiego w ramach porozumienia i zobowiązać się do ponoszenia w całości kosztów utrzymania dziecka. W przypadku, gdy kwestia alimentów dla dzieci była już przedmiotem rozstrzygnięcia w innym procesie, wcześniejszym niż proces rozwodowy, sąd zasądzając alimenty w wyroku rozwodowym powinien nawiązać do wcześniej wydanego wyroku. Zapobiega to istnieniu dwóch tytułów wykonawczych.
Przy jednakowych możliwościach zarobkowych i majątkowych obciążenie alimentacyjne każdego z rodziców jest równe. Przy ich różnych możliwościach zarobkowych i majątkowych obciążenie alimentacyjne każdego z zobowiązanych jest proporcjonalne do owych możliwości. Należy przy tym pamiętać, że wykonanie obowiązku alimentacyjnego może polegać także, w części lub całości, na osobistych staraniach o jego utrzymanie lub wychowanie Tak stanowi art. 135 2 KRO, brzmiący dokładnie:
„Wykonanie obowiązku alimentacyjnego względem dziecka, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie, może polegać także, w całości lub w części, na osobistych staraniach o jego utrzymanie lub wychowanie”.
Przez starania o utrzymanie dziecka rozumie się te wszystkie usługi świadczone dziecku, które są niezbędne w związku z jego utrzymaniem. Chodzi zatem o np. o pielęgnowanie dziecka, przygotowywanie posiłków, opieranie itp. Przez starania o wychowanie dziecka rozumie się te wszystkie usługi świadczone dziecku, które są niezbędne w związku z jego wychowaniem, czyli pomoc w nauce, organizacja czasu wolnego itp.100
W wyroku może zostać wymieniona osoba upoważniona do odbioru alimentów zasądzonych na rzecz małoletniego. Wypłata świadczeń następuje do rąk tej osoby.
Na wniosek strony sąd w wyroku orzeka o wspólnym mieszkaniu małżonków. W tym przypadku sąd uwzględnia przede wszystkim potrzeby dzieci i małżonka, któremu powierza się wykonywanie władzy rodzicielskiej(art. 58 4 KRO).
Rozstrzygnięcia podjęte na podstawie art. 58 1 KRO dotyczą czasu po uprawomocnieniu się wyroku, w którym sąd orzeka rozwód. Na czas trwania procesu o rozwód art. 443 1 KPC przewiduje: „Sąd na żądanie jednego z małżonków lub z urzędu orzeka postanowieniem o obowiązku małżonków przyczyniania się do zaspokojenia potrzeb rodziny przez czas trwania procesu oraz o sposobie roztoczenia w tym czasie pieczy nad wspólnymi małoletnimi dziećmi...”. Przepis art. 443 1 KPC znajdzie zastosowanie w przypadkach , kiedy niezbędne okaże się natychmiastowe zabezpieczenie dziecku należytej pieczy, ponieważ zostało jej pozbawione, albo jest wykonywana niestarannie lub widoczne są w tym zakresie poważne zaniedbania. Sąd może wtedy ingerować nawet z urzędu, wydając orzeczenie o potrzebie ochrony dobra dziecka. Do osiągnięcia tego celu, zgodnie z uchwałą SN z dnia 21.02. 1968r., III CZP 2/68101, nadają się najlepiej: powierzenie pieczy jednemu tylko z rodziców, jeśli drugi stanowi zagrożenie dla jej prawidłowego sprawowania, a nawet umieszczenie dziecka u osoby trzeciej lub placówce opiekuńczo- wychowawczej( jeżeli oboje rodzice nie przejawiają należytej troski o dziecko). Sąd powinien wtedy jednoznacznie określić miejsce przebywania dziecka, co wiąże się podstawą ewentualnego żądania wydania dziecka102. Postanowienie to dotyczy tylko jednego elementu osobowego atrybutu władzy rodzicielskiej, nie zaś całokształtu jej problematyki. Nie przesądza o ostatecznym rozstrzygnięciu tej kwestii. J. Ignatowicz zwraca uwagę na konieczność zachowania ostrożności w stosowaniu przepisu, ponieważ zbyt duża rozbieżność między postanowieniem z art. 443 1 KPC orzeczeniem końcowym może spowodować negatywne skutki dla dziecka.103
W wyjątkowych sytuacjach sąd może w wyroku rozwodowym nie zamieścić rozstrzygnięć , o których stanowi art.58 1. Może to nastąpić jedynie wówczas, gdy miejsce pobytu dzieci i współmałżonka jest nieznane, a proces toczy się z udziałem kuratora. Takie zapatrywanie znalazło wyraz w orz. SN z dnia 18.06.1957r., 3 Cr 637/56.104
Jeżeli w wyroku rozwiązującym małżeństwo, sąd pierwszej instancji nie orzeknie w kwestiach, o których powinien orzec z urzędu stosownie do art. 58 1 KRO, strony mogą zażądać uzupełnienia wyroku zgodnie z art.351 1 KPC, który brzmi: „Strona może w ciągu dwóch tygodni od ogłoszenia wyroku, a gdy doręczenie wyroku następuje z urzędu - od jego doręczenia, zgłosić wniosek o uzupełnienie wyroku, jeżeli sąd nie orzekł o całości żądania, o natychmiastowej wykonalności albo nie zamieścił w wyroku dodatkowego orzeczenia, które według przepisów ustawy powinien był zamieścić z urzędu.”

3.2. Powierzenie władzy rodzicielskiej obojgu rozwiedzionym rodzicom.

Obowiązujący od 1965 roku KRO wprowadził możliwość powierzenia wykonywania władzy rodzicielskiej obojgu rozwiedzionym rodzicom nad ich małoletnimi dziećmi. Jest to jednak tylko jedna z możliwości i dlatego „takiego rozstrzygnięcia nie należy traktować jej jako reguły. Wymaga ono bowiem ustalenia, że stosunek wzajemny małżonków oraz inne okoliczności, a przede wszystkim ich dotychczasowy stosunek do dzieci oraz kontakty w tym zakresie, zapewniają szanse zgodnego wykonywania władzy rodzicielskiej wspólnie, w sposób odpowiadający dobru dziecka i interesowi społecznemu”.105 Sąd Najwyższy podkreśla wyjątkowość sytuacji, w których można zastosować takie rozstrzygnięcie w wyroku rozwodowym. Istnienie rozkładu pożycia małżeńskiego między małżonkami zwykle wpływa negatywnie na płaszczyznę wykonywania przez nich władzy rodzicielskiej.
Zgodny wniosek małżonków o powierzenie im wspólnego sprawowania władzy rodzicielskiej po uzyskaniu rozwodu nie wiąże sądu, ale powinien on być brany pod uwagę przy rozważaniu wszystkich okoliczności mających wpływ na treść orzeczenia.
Jeżeli jednak chociaż jedno z rodziców oponuje przeciwko takiemu rozwiązaniu, sąd nie może obojgu pozostawić pełnej władzy rodzicielskiej. Podobnie jest w przypadku, gdy wprawdzie żadne z rodziców nie oponuje, ale każde z nich występuje z inną propozycją rozstrzygnięcia o władzy rodzicielskiej. Niezgodność ta sugeruje istnienie konfliktu między rodzicami, co stanowi przeciwwskazanie do pozostawienia obojgu rodzicom władzy rodzicielskiej106.
Pozostawienie pełnej władzy rodzicielskiej obojgu rozwiedzionym rodzicom nie wymaga już precyzowania podziału obowiązków i uprawnień rodziców. Konieczne jest jednak określenie stałego miejsca zamieszkania dziecka. Zdaniem W. Stojanowskiej sam fakt stałego zamieszkania dziecka z jednym z rodziców, co wiąże się z bezpośrednia pieczą nad nim, różnicuje „jakość” wykonywanej władzy rodzicielskiej przez tego z rodziców, u którego dziecko stale mieszka. Nawet, gdy rodzice nie są skłóceni, ani wrogo do siebie nastawieni, nie będzie to sytuacja taka sama, jak przed rozwodem i rozkład obowiązków i uprawnień w stosunku do dziecka też ulegnie zmianom.107 W związku z tym poglądem, w innym miejscu postuluje zniesienie instytucji pozostawienia pełnej władzy rodzicielskiej obojgu rozwiedzionym rodzicom.108 Stanowisko to podziela E. Holewińska – Łapińska.109
Zdaniem Z. Krzemińskiego takie rozstrzygnięcie „należy jednak do zupełnie wyjątkowych” i możliwe tylko w przypadku, gdy strony po rozwodzie zamierzają nadal mieszkać razem. W takiej sytuacji jest nadzieja, że rodzice, mimo, iż rozwiedzeni, będą współpracować przy wychowywaniu dziecka.110
Zakładając wyjątkowość sytuacji stanowiących podstawę takiego rozstrzygnięcia o władzy rodzicielskiej w wyroku rozwodowym, sąd w trakcie procesu o rozwód musi ustalić konkretne okoliczności, które będą przesłankami logicznego prawdopodobieństwa, że wspólne wykonywanie władzy rodzicielskiej będzie zgodne.

3. 3. Powierzenie władzy rodzicielskiej jednemu z małżonków, przy ograniczeniu władzy rodzicielskiej drugiego z nich do określonych obowiązków i uprawnień w sprawach dotyczących osoby dziecka.

Bezkonfliktowość między rozwodzącymi się rodzicami, będąca główną przesłanką pozostawienia im pełnej władzy rodzicielskiej, jest raczej zjawiskiem rzadkim. Najczęstszym rozstrzygnięciem w wyrokach sądowych jest ograniczenie władzy rodzicielskiej w trybie art. 58 1 KRO. Ograniczenie to polega na tym, że temu z rodziców, któremu nie powierzono bezpośredniej pieczy nad dzieckiem, sad określa zakres uprawnień i obowiązków dotyczących osoby dziecka. Wobec tego, że sądy najczęściej powierzają wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ważną sprawą jest dokonanie trafnego wyboru.
Sąd przy dokonywaniu wyboru rodzica, któremu zostaje powierzone wykonywanie władzy rodzicielskiej, jak podkreśla B. Czech, powinien „brać pod uwagę wiek dziecka i stopień uczuciowego zaangażowania tego z rodziców i dziecka, właściwości psychiczne tego z rodziców, jego przypuszczalny wpływ na prawidłowy rozwój intelektualny i fizyczny oraz na kształtowanie cech charakteru dziecka.”111
Jeżeli chodzi o wiek dziecka to „zwłaszcza w okresie niemowlęctwa i wczesnego dzieciństwa jest wskazane, aby dziecko pozostawało pod opieką matki, ze względu na jej konstrukcję psychiczną, większą uczuciowość, skłonność do jej uzewnętrznienia oraz właściwą matce troskę o zaspokojenie codziennych potrzeb dziecka”112. W orzeczeniu tym wyraźnie preferowane są naturalne zdolności matki do wychowywania małoletniego dziecka. Jednak ta zasada nie powinna być stosowana w sposób mechaniczny. Z. Krzemiński zwraca uwagę, że „jeśli z zebranego materiału dowodowego wynika, że matka nie daje gwarancji prawidłowego wychowywania dziecka, to wówczas należy wykonywanie władzy powierzyć ojcu”.113 Obserwowany schematyzm działania sądów polegający na uprzywilejowaniu matki w tego typu sprawach, świadczy o tym, że sądy nie zawsze wnikliwie i bezstronnie podchodzą do sytuacji. W ostatnich latach zaowocowało to powstaniem Stowarzyszenia Obrony Praw Ojca.
Sąd powinien powierzyć dziecko temu z rodziców, które daje lepszą gwarancję realizowania obowiązków , jakie wynikają z wykonywania władzy rodzicielskiej (art.95 3 KRO). W tym kontekście szczególną uwagę należałoby zwrócić na znaczenie obiektywnej oceny dotyczącej więzi uczuciowych łączących dziecko z obojgiem rodziców, właściwości psychiczne rodziców, przypuszczalny wpływ na prawidłowy rozwój fizyczny i intelektualny oraz na kształtowanie cech charakteru dziecka. W razie potrzeby sąd powinien zasięgnąć opinii biegłego specjalisty np. psychologa, pedagoga, psychiatry, socjologa. „Dzięki takiej ekspertyzie łatwiej będzie sądowi zrealizować praktycznie postulat ochrony dobra dziecka, zwłaszcza w duchowym aspekcie tej zasady.”114
Powierzenie władzy rodzicielskiej nad dziećmi powinno być dokonane jedynie z punktu widzenia dobra dziecka, więc materiał dowodowy powinien być zbierany w toku całego postępowania, zgodnie z tezą V wytycznych SN z 1968r.
Na decyzję sądu o powierzeniu lub niepowierzeniu wykonywania władzy rodzicielskiej nie może mieć wpływu rozstrzygnięcie o winie rozkładu pożycia małżeńskiego.
J. Winiarz zauważa, że wina sama przez siebie nie powoduje pozbawienia, zawieszenia czy ograniczenia władzy rodzicielskiej.115 Fakt ten nakłada na sąd obowiązek dokładnego zbadania, czy dany małżonek będzie po rozwodzie wypełniał władzę rodzicielską zgodnie z dobrem dziecka i interesem społecznym.
Zdaniem B. Czecha „ jest zupełnie do pomyślenia, że sąd powierzy wykonywanie władzy rodzicielskiej nad małoletnimi dziećmi temu z małżonków, który jest winny rozwodu, jeśli dobro dzieci będzie tego wymagało.”116 Pogląd ten popiera J. Sauk.117
Z. Krzemiński przychylając się do tego poglądu, zwraca jednak uwagę, że „nie można wykluczyć i takiej sytuacji, że ustalona wina rzutować będzie w pewien sposób na kwestie dotyczące władzy rodzicielskiej.118 Taka sytuacja zaistnieje np. wtedy, gdy stronie zostanie przypisane zachowanie hańbiące i dyskwalifikujące ją jako wychowawcę (np. dopuszczenie się czynu nierządnego w stosunku do własnej córki).
Czynnikiem decydującym o powierzeniu wykonywania władzy rodzicielskiej nie może być sytuacja materialna rodziców. Taki pogląd głosi Z. Krzemiński, opierając go na orzeczeniu SN z dnia 2.12.1957r., I CR 1045/56.119 J. Ignatowicz podzielając ten pogląd zwraca uwagę, że lepsze warunki bytowe uzasadniają tylko przyznanie od niego wyższych alimentów.120 W piśmiennictwie trafnie podkreślano, że warunki mieszkaniowe mogą, w razie rażącej dysproporcji, zaważyć na decyzji sądu. B. Dobrzański posłużył się następującym przykładem: „Gdyby np. matka dziecka mieszkała w jednym pokoju z innym mężczyzną, a ojciec dziecka dysponowała wygodnym mieszkaniem, to ta okoliczność mogłaby zdecydować o przyznaniu jemu wykonywania władzy rodzicielskiej.” 121
Czytamy, że nawet złożenie oświadczenia potwierdzającego wyrażenie zgody przez jedną ze stron na wykonywanie władzy rodzicielskiej, nie ma większego znaczenia. Decyzja sądu nie powinna opierać się na oświadczeniach stron i ocenie złożonych przez nie dowodów. Sąd powinien przeprowadzić z urzędu odpowiednie dochodzenie i zebrać dowody. Nie sprzeciwia się temu art. 232 KPC w brzmieniu: „Strony są obowiązane wskazywać dowody dla stwierdzenia faktów, z których wywodzą skutki prawne. Sąd może dopuścić dowód nie wskazany przez stronę”.
Wobec bardzo wielu okoliczności, które powinny decydować o tym, któremu z rozwiedzionych rodziców powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej, decyzja sądu nie jest łatwa.
Sąd powinien zastosować się do Wytycznych SN z 1968 r. (pkt V), w których wypowiedziano następujące poglądy:
1. Sąd obowiązany jest określić konkretnie, do jakich obowiązków i uprawnień w stosunku do dziecka ogranicza władzę rodzicielską. To drugie z rodziców zachowuje udział we władzy rodzicielskiej, z tym zastrzeżeniem, że jego władza nie dotyczy majątku dziecka.
2. Nakaz określenia (art.58 1 KRO zd.2) obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka, odpowiadających zakresowi władzy rodzicielskiej tego z rodziców, któremu jej nie powierzono, zmierza do ograniczenia ogólnikowego stwierdzenia sądu, iż drugiemu małżonkowi pozostawia się nadzór nad wykonywaniem władzy rodzicielskiej i prawo utrzymywania z dzieckiem kontaktów osobistych. Sąd musi wziąć pod uwagę konkretną sytuacje życiową dziecka, wzajemne stosunki rodziców po rozwodzie, mając przy tym na względzie unikanie konfliktów.
3. Władza rodzicielska małżonka , któremu nie powierzono wykonywania władzy rodzicielskiej powinna w tym wypadku polegać na określonych obowiązkach i uprawnieniach w stosunku do osoby dziecka , a nie na nadzorze nad osobą sprawującą władzę. Prawo utrzymywania kontaktów z dzieckiem nie zależy od sprawowania władzy rodzicielskiej, skoro do zakazania styczności osobistej z dzieckiem rodzicom pozbawionym władzy rodzicielskiej konieczne jest specjalne orzeczenie sądu ( art. 113 1 KRO).
4. Określenie praw i obowiązków tego rodzica, któremu nie powierzono wykonywania władzy rodzicielskiej, wymaga szczegółowego ustalenia aktualnej sytuacji życiowej dzieci oraz związanego z tym wzajemnego stosunku rozwiedzionych małżonków. Na tej podstawie sąd rozważa, w jakim zakresie wzgląd na dobro dzieci i interes społeczny ( art.95 3 KRO) pozwalają i uzasadniają potrzebę, bez obawy na częste konflikty, na wspólne wykonywanie przez oboje rodziców obowiązków i uprawnień, należących do władzy rodzicielskiej. Odnosić się to powinno do sprawy pieczy nad osobą dziecka oraz jego wychowania (art. 951 KRO) . Treść praw i obowiązków tego rodzica, któremu nie powierzono wykonywania władzy rodzicielskiej, może na przykład dotyczyć: decyzji co do kwestii związanych ze zmianą miejsca pobytu dziecka, organizowaniem wypoczynku, leczenia, wyboru szkoły, nauką dodatkową, zasadami wychowania itd. Czasami może zachodzić potrzeba określenia czasu i miejsca widywania się takiego małżonka z dzieckiem. Można również zastrzec, że zgoda drugiego z rodziców jest konieczna we wszystkich ważniejszych sprawach dotyczących dziecka.
5. Strony mają prawo zgłaszać wnioski , które mogą być pomocne przy określaniu powyższych praw i obowiązków. Zasadność tych wniosków sprawdza sąd w świetle ustaleń dotyczących sytuacji dziecka przed orzeczeniem rozwodu.
Wydanie orzeczenia, w którym powierza się władzę rodzicielską jednemu z małżonków, przy ograniczeniu władzy rodzicielskiej drugiego z nich do określonych obowiązków i uprawnień w sprawach dotyczących osoby dziecka, diametralnie zmienia dotychczasowa sytuację rodziców. Tylko ten z rodziców, któremu sąd powierzył wykonywanie władzy rodzicielskiej, zachowuje dotychczasowy pełny zakres atrybutów władzy rodzicielskiej. Władza drugiego rodzica zostaje natomiast ograniczona. Jak pisze J. Strzebińczyk chodzi przy tym przede wszystkim o ograniczenie z zakresu treści władzy rodzicielskiej drugiego rodzica, co w konsekwencji zmniejsza automatycznie także jego uprawnienia w sferze jej wykonywania.122 Zakres władzy pozostawionej drugiemu rodzicowi ograniczono wyłącznie do określonych praw i obowiązków w stosunku do osoby dziecka. , a więc przysługuje mu ona jedynie w niepełnym zakresie atrybutu osobowego. Zakres ten sąd, na podstawie wyżej cytowanych wytycznych, dokładnie precyzuje. Analizując przykłady rozstrzygnięć sądu, można sformułować wniosek, że chodzi o takie obowiązki i prawa, których wykonywanie nie wymaga codziennych kontaktów rodzica z dzieckiem (zmiana miejsca zamieszkania, organizowanie wypoczynku, wybór szkoły, zawodu). A. Łapiński posługuje się, w celu odróżnienia sytuacji obu rodziców pojęciem bieżącej pieczy, która w zasadzie przysługuje tylko temu z rodziców, któremu sąd powierzył w pełni wykonywanie władzy rodzicielskiej.123
Poza sferą władzy drugiego rodzica pozostaje, ex lege, atrybut pieczy nad majątkiem dziecka. Pełnia władzy należy wyłącznie do tego z rodziców, któremu sąd powierzył jej wykonywanie. Jednak J. Ignatowicz zwraca uwagę na możliwość zlecenia zarządu niektórymi składnikami majątku dziecka temu drugiemu z rodziców, gdy on jest w tym zakresie specjalistą. 124 Na przykład w sytuacji powierzenia wykonywania władzy matce sad mógłby zlecić ojcu- specjaliście zarząd przedsiębiorstwem należącym do dziecka, oczywiście przy założeniu, że ojciec zasługuje na zaufanie. Orzeczenie takie mogłoby być wydane na podstawie art. 109 KRO.
To z rodziców, któremu w wyroku sąd nie powierzył wykonywania władzy rodzicielskiej nad dzieckiem, lecz jedynie przyznał konkretnie określone uprawnienia i obowiązki, nie jest przedstawicielem ustawowym dziecka. Prawo do reprezentowania dziecka, czyli faktycznego wykonywania czynności związanych z przedstawicielstwem ustawowym, posiada tylko ta osoba, której powierzono wykonywanie władzy rodzicielskiej.
Zdaniem J. Strzebińczyka takie uregulowanie ogranicza „automatycznie przedstawicielstwo ustawowe drugiego rodzica. Może on reprezentować dziecko wyłącznie w tych sprawach natury niemajątkowej, w których przyznano mu prawo współdecydowania.”125 Ten podział kompetencji rodziców w zakresie reprezentowania dziecka podkreśla także A. Łapiński126. Taki pogląd głosi SN w orzeczeniu z dnia 9.05.1958 r., 3CR 4/58.127 Odmienny pogląd reprezentuje T. Rowiński.128
W uchwale SN z dnia 11 listopada 1963r., III CO 23/63 wyjaśniono, co następuje129: „(...) orzeczenie o powierzeniu wykonywania władzy rodzicielskiej jednemu z małżonków prowadzi do rozszczepienia niejako pojęcia władzy rodzicielskiej na dwa odrębne elementy:
1. władzy rodzicielskiej - jako szczególnego, potencjalnego atrybutu, cechującego stosunek pomiędzy rodzicami a dziećmi oraz
2. jej wykonywania, tj. praw i obowiązków z władzy rodzicielskiej wypływających, które sprowadzają się przede wszystkim do czynności bieżących w zakresie wychowywania małoletnich zaspokajania ich potrzeb oraz ewentualnie zarządzania ich majątkiem.
To z rodziców, któremu wykonywania władzy rodzicielskiej zostało powierzone, jednoczy w swych rękach oba powyższe elementy władzy. Powierzenie wykonywania władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców nie pozbawia jednak drugiego z rodziców pierwszego z jej elementów, tj. potencjalnego atrybutu władzy rodzicielskiej.
Według Z. Krzemińskiego z powyższego wynika, że „powierzenie w wyroku rozwodowym wykonywania władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców nie czyni go wyłącznym podmiotem władzy rodzicielskiej, jeśli drugie z rodziców władzy tej nie zostało pozbawione. Uprawnienia drugiego z rodziców są w wyroku wyraźnie określone i treść tego rozstrzygnięcia określa zakres posiadanej władzy.” 130
M. Andrzejewski zwraca uwagę na istotne zagadnienie, a mianowicie kwestię określenia sposobu „kontaktowania się (styczności) z dzieckiem przez rodzica, z którym nie będzie ono po rozwodzie mieszkać”. Z punktu widzenia procesu rozwodowego na pierwszy plan wysuwa się prawo rodzica , a tymczasem „daleko ważniejsze jest prawo dziecka do styczności z obojgiem rodziców”. Prawo to jest naruszane w sytuacji porozwodowej, w której jedno z rodziców uniemożliwia drugiemu osobistą styczność z dzieckiem, interpretując wyrok ograniczenia władzy rodzicielskiej, któremu nie powierzono wykonywania władzy rodzicielskiej, jako ograniczenie „prawa do osobistych kontaktów z dzieckiem.”131 Zdaniem H. Haaka takie określenie uprawnienia jednego z rodziców w istocie oznacza, że w ogóle nie przysługuje mu władza rodzicielska. 132
W tej mierze porządkujący walor ma orzeczenie Sądu Najwyższego, które mówi, że: „Powierzenie jednemu z rodziców w wyroku rozwodowym lub w wyroku unieważniającym małżeństwo wykonywanie władzy rodzicielskiej nie pozbawia drugiego z rodziców prawa do osobistego kontaktowania się z dzieckiem. Stąd wyraźne określenie tego uprawnienia w wyroku jest zbędne. Wyłączenie lub ograniczenie osobistej styczności rodziców z ich dzieckiem może być orzeczonej jedynie w przypadku pozbawienia rodziców władzy rodzicielskiej lub ograniczenia tej władzy, a nie w przypadku powierzenia jej w wyroku rozwodowym lub w wyroku unieważniającym małżeństwo jednemu z rodziców.”133 Jednak w przypadku różnicy zdań rodziców w tym momencie, może okazać się to potrzebne. Wówczas, w wyroku orzekającym rozwód, sąd na wniosek małżonka (małżonków) może uregulować terminy i sposób utrzymywania osobistych kontaktów z dzieckiem tego z rodziców, któremu nie powierzono wykonywania władzy rodzicielskiej.
„Orzeczenie wydane na podstawie art. 58 1 KRO nie daje podstaw do formalnego ograniczenia osobistej styczności z dzieckiem. Będzie ona faktycznie ograniczona ze względu na ich osobne zamieszkanie. Poza jednak tego typu naturalnym ograniczeniem, należałoby przyjąć, że ów drugi rodzic może kontaktować się z dzieckiem tak często i w takich formach, jakie uzna za stosowne i na ile pozwoli mu na to czas”- tak pisze Strzebińczyk134, powołując się na wyżej cytowane orzeczenie.
Jeżeli dziecko nie przebywa u rodzica, któremu powierzono wykonywanie władzy rodzicielskiej, sąd w wyroku rozwodowym orzeka nakaz wydania dziecka. Brak takiego postanowienia zmuszałby do wnoszenia nowej sprawy sądowej o odebranie dziecka (art. 1089 -1095 KPC), jednak te przepisy precyzują samą formę odebrania, orzeczenie nakazujące odebranie musi być wydane przez sąd rozwodowy, albo opiekuńczy w trybie nieprocesowym (art. 579 KPC). Sprawa komplikuje się, gdy dziecko przebywa u osób trzecich, które odmawiają wydania dziecka, powołując się na samodzielny tytuł prawny w tym zakresie. Tej kwestii dotyczy uchwała SN z dnia 9.08.1952r., C 1188/51, poz.32, w uzasadnieniu, której czytamy: „Taka sytuacja będzie zachodzić, biorąc rzecz przykładowo, jeśli sąd powierza wykonywanie władzy rodzicielskiej nad dzieckiem jednemu z rodziców i uważa, że dziecko powinno dzielić jego zamieszkanie, gdy dotychczas przebywało u drugiego z rodziców lub osoby trzeciej, która pieczę nad dzieckiem sprawowała w porozumieniu z drugim z rodziców i niejako reprezentowała jego praw. Zasady tej nie można natomiast stosować w takim przypadku, gdy osoba trzecia rościła sobie jakieś samodzielne prawo do tego, by dziecko nadal u niej przebywało. Osoba trzecia bowiem nie uczestniczyła w postępowaniu o rozwód w charakterze strony, a niedopuszczalne byłoby pozbawienie tej możliwości uczestnictwa w sprawie, w której zapaść miałaby rozstrzygnięcie takie, o ile stałoby się potrzebne, mogłoby zapaść tylko w postępowaniu niespornym, po prawomocnym ukończeniu sprawy o rozwód.”135
Ważnym problemem związanym z powierzeniem wykonywania władzy rodzicielskiej przez rozwiedzionych rodziców jest problem „rozdzielania” rodzeństwa między oboje rodziców. Nie znalazło to odpowiedniego odzwierciedlenia w judykaturze. Sąd Najwyższy w uzasadnieniu orzeczenia z dnia 30.01.1957r., 4Cr 924/55 stwierdził, że „(...) brak w sprawie jakichkolwiek momentów mogących choćby częściowo uzasadnić z reguły niepożądane i niezgodne z intencją ustawodawcy rozdzielenie rodzeństwa.”136
W piśmiennictwie na ten temat wypowiadali się szczególnie W. Stojanowska i J. Winiarz. Zgodnie wyrażają przekonanie , że zasadą powinno być nierozdzielanie rodzeństwa.
W. Stojanowska uzasadnienie idei nierozdzielania rodzeństwa przedstawiła w publikacjach: „Rozdzielenie rodzeństwa na skutek rozwodu jego rodziców”137 oraz „Ochrona dziecka przed negatywnymi skutkami konfliktu między jego rodzicami.”138 Oparła je na analizie przepisów prawa, orzecznictwa, piśmiennictwa i badaniach naukowych. Przedstawiła także w tym przedmiocie wnioski de lege lata i de lege ferenda
J.Winiarz wyraził pogląd, że sąd orzekając powierzeniu wykonywania władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, powinien wziąć pod uwagę, u którego z rodziców przebywało dziecko przed rozwodem i jak mocno było związane z rodzicem. Jeżeli rodzeństwo wychowywało się razem u jednego rodzica, nie powinno być rozdzielane a władzę rodzicielską sąd powinien przyznać właśnie temu z rodziców. 139 Pogląd ten jest zgodny z orzeczeniem SN z 30. 01. 1957r., 4 Cr 924/55.140 J. Ignatowicz twierdzi, że jeżeli rodzice mają kilkoro dzieci, wskazane jest, aby wychowywało się razem. Podkreśla jednak o tym, że nie należy trzymać się sztywno tej zasady. 141 Ze względu na różny stopień zaangażowania uczuciowego poszczególnych dzieci względem każdego z rodziców, celowe może okazać się odmienne rozstrzygnięcie. Z tego punktu widzenia istotne jest, jaki jest stan faktyczny wytworzony w okresie przed wydaniem orzeczenia, gdyż zmiana tego stanu może źle wpłynąć na psychikę dziecka i linię jego wychowania.142
Za nierozdzielaniem rodzeństwa wypowiedział się także B. Dobrzański, stwierdzając, że postępowanie takie powinno być zasadą. 143 T. Smyczyński uważa za dopuszczalne rozdzielenie rodzeństwa w przypadku, gdy już przed rozwodem od dłuższego czasu dzieci przebywały oddzielnie, np. u rodziców żyjących w faktycznej separacji.144 Zdanie swoje opiera na wyżej wspomnianym orzeczeniu SN.
Sąd rozwodowy nie może orzec, że np. przez pewną część roku dziecko będzie przebywało u ojca, a w ciągu pozostałych miesięcy u matki. Zdaniem J. Winiarza orzeczenie takie mogłoby kolidować z kierunkiem wychowania dziecka i wywołać ujemne następstwa w zakresie kształtowania jego charakteru. 145 B. Czech146 i J. Ignatowicz147 twierdzą, że takie „rozłożenie” w czasie władzy w czasie , polegające na tym, że dziecko miałoby okresowo przebywać u każdego z rodziców i do niego należałaby w tym okresie pełnia władzy rodzicielskiej, jest niedopuszczalne, gdyż przyznanie jednakowych uprawnień byłoby sprzeczne z art. 58 1 i art. 107 KRO (orz. SN z dnia 22.04.1952r., C 414/52)148 oraz orz. SN z dnia 4.11.1953r., II C 481/53.149 Nie ma natomiast takich przeszkód do określenia krótkotrwałych pobytów dziecka u drugiego rodzica, np. w czasie wakacji, ferii szkolnych.150
W obliczu tzw. otwartych granic dla Polaków i możliwości przemieszczania się po krajach UE zasadnym wydaje się poruszenie w tym miejscu tematu wyjazdu dziecka za granicę na pobyt stały. Po okresie niejednolitego orzecznictwa Sąd Najwyższy wyjaśnił, iż „na wyjazd za granicę na pobyt stały małoletniego wraz z jednym z rodziców, któremu w wyroku powierzono wykonywanie władzy rodzicielskiej, potrzebne jest zezwolenie sądu opiekuńczego, jeżeli drugie z rodziców, któremu powierzono nadzór nad wychowaniem dziecka, nie złożyło oświadczenia wyrażającego zgodę na wyjazd dziecka”151. Teza ta jest przekonująca. Przecież temu z rodziców, któremu nie została powierzona władza rodzicielska, przysługuje w pewnym zakresie władza rodzicielska. Nie można go więc wyłączyć od współdecydowania o niektórych istotnych sprawach dziecka. Wyjazd za granice pozbawia możliwości kontaktowania się z dzieckiem.
Zasada ta powinna być stosowana niezależnie od tego, czy rodzicowi pozostającemu w kraju przysługuje pełna, czy ograniczona władza rodzicielska. To z rodziców, które zostało pozbawione władzy rodzicielskiej nie ma prawa do udzielania lub nieudzielania pozwolenia na wyjazd. W piśmiennictwie pogląd ten był reprezentowany już wcześniej np. przez T. Rowińskiego152 i Z. Krzemińskiego153. Natomiast odmienne stanowisko zajmują Z. Łapiński154 i W.Żywicki155.
W razie ustania władzy rodzicielskiej tego z rodziców, któremu sąd rozwodowy powierzył jej wykonywanie (np. wskutek śmierci, całkowitego lub częściowego ubezwłasnowolnienia, pozbawienia władzy lub zawieszenia przez sąd opiekuńczy), drugi rodzic mający dotychczas ograniczone uprawnienia, automatycznie odzyskuje pełnię władzy rodzicielskiej156. Takie stanowisko głosi J. Winiarz uzasadniając, że „skoro drugi małżonek nie został pozbawiony władzy rodzicielskiej, a jedynie w świetle okoliczności danej sprawy sąd rozwodowy uznał, że z punktu widzenia dobra dziecka władza rodzicielska powinna być wykonywana przez jednego z rozwiedzionych małżonków, a drugiemu z nich powierzył jedynie konkretnie określony zakres obowiązków względem osoby dziecka, to temu z małżonków powinna przypaść w udziale pełnia władzy rodzicielskiej, jeżeli utracił ją drugi małżonek. Odmienne stanowisko mógłby uzasadniać tylko wyraźny przepis ustawy.” 157 Ze stanowiskiem tym zgadza się J. Czech. Zwraca przy tym uwagę, że sytuacja taka może jednak uzasadniać ingerencję sądu opiekuńczego na podstawie art. 109 KRO. 158
J. Strzebińczyk twierdzi, że taki pogląd wskazuje, iż nie przywiązuje się należytej wagi do tego, że ograniczenie wynikało z orzeczenia sądu. Skutek nie następował więc ex lege . „Konsekwentnie zatem trzeba przyjąć, że tylko nowe orzeczenie może ten stan usunąć. Bez jego formalnej zmiany, pozostanie w obrocie prawnym pierwotne rozstrzygnięcie, skutecznie w praktyce tamujące możliwość wykonywania pełni władzy rodzicielskiej przez drugiego rodzica, szczególnie w zakresie reprezentowania dziecka. Za formalną zmianą pierwotnego rozstrzygnięcia przemawia także konieczność uwzględnienia wszystkich okoliczności sprawy, w świetle których, przywrócenie pełnej władzy drugiemu rodzicowi nie zawsze okaże się dopuszczalne, choćby ze względu na rozluźnienie więzi między dzieckiem a tym rodzicem, wskutek upływu czasu i przy jednoczesnym bardzo prawdopodobnym ograniczeniu kontaktów.” 158O konieczności uwzględnienia tych właśnie okoliczności mówią także A. Cisek, J. Mazurkiewicz159 oraz Z. Krzemiński160. Z. Krzemiński zwraca uwagę, że poza rozłąką, mogą wchodzić w grę i inne okoliczności, które sprawią, że nie można powierzyć np. ojcu władzy rodzicielskiej. Podaje przykładowo przebywanie ojca za granicą, przebywanie w więzieniu, nieuleczalna choroba. W takich sytuacjach, jego zdaniem, sąd ustanowić powinien nad dzieckiem opiekę. Zdanie swoje podpiera orzeczeniem SN z dnia 13.08.1951r.161
W obu przypadkach, zarówno, gdy po rozwodzie rodzice sprawują władzę rodzicielską wspólnie, jak i, gdy jednemu z rodziców przyznano tylko niektóre uprawnienia tej władzy, mogą wystąpić różnice zdań rodziców co do istotnych spraw dziecka. Jeżeli sprzeczność zdań dotyczy spraw objętych wyżej wymienionymi uprawnieniami, na wniosek jednego z rodziców lub osoby trzeciej (np. babki dziecka, innego krewnego dziecka, szpitala itp.) wszczyna się postępowanie przed sądem opiekuńczym na podstawie art.97 2 KRO (teza V wytycznych SN z 1968r.), który brzmi: „ Jednakże o istotnych sprawach dziecka rodzice rozstrzygają wspólnie; w braku porozumienia między nimi rozstrzyga sąd opiekuńczy”. Przykładem istotnych spraw dziecka, w których rodzice nie mogą dojść do porozumienia i zwracają się o rozstrzygnięcie do sądu, są sprawy dotyczące: miejsca stałego pobytu dziecka, wyboru szkoły, zawodu, do którego dziecko powinno być przygotowane, przynależności do organizacji młodzieżowej, dodatkowej nauki (np. gry na fortepianie, śpiewu), leczenie dziecka, sposobu spędzania wolnego czasu (np. wyjazdu za granicę, na kolonie, obozy).162
W sprawach o rozstrzygnięcie sporu między rodzicami w istotnych prawach dziecka najważniejsze są czynności mediacyjne sądu. Sąd, nadzorując przebieg rozwiązania konfliktów, może skierować rodziców do psychologa lub pedagoga współpracujących z sądem a pracujących w poradniach rodzinnych i rodzinnych ośrodkach diagnostyczno- konsultacyjnych. Dopiero po przeprowadzeniu tych czynności, sąd rozstrzyga o istotnych sprawach dziecka. W razie potrzeby , sąd może posłużyć się ekspertyzą psychologa i pedagoga, a czasami lekarza oraz opinią szkoły czy wywiadem kuratora sądowego.

3.4 Ograniczenie, zawieszenie lub pozbawienie władzy rodzicielskiej jednego lub obojga rodziców orzeczone w wyroku rozwodowym.

Jak wspomniano wcześniej, sąd w wyroku rozwodowym może powierzyć władzę obojgu małżonkom lub jednemu z nich, ograniczając władzę drugiego do określonych obowiązków i uprawnień do osoby dziecka. W orzecznictwie jest ugruntowany pogląd, że sąd może także orzec o ograniczeniu władzy rodzicielskiej na podstawie art. 109 KRO. Nie należy tego ograniczenia utożsamiać z ograniczeniem na podstawie art. 58 1 zd.2 , w którym sąd orzekając rozwód precyzuje, które prawa i obowiązki z zakresu władzy rodzicielskiej będą przysługiwały po rozwodzie jednemu z rodziców. Na mocy art. 109 sąd eliminuje niektóre prawa i obowiązki przysługujące jednemu lub obojgu rodzicom w ramach władzy rodzicielskiej. Dopuszczalność ograniczenia władzy rodzicielskiej na podstawie art. 109 w wyroku rozwodowym przyjął również SN w tezie V wytycznych z 1968r.
Ograniczenie wykonywania władzy rodzicielskiej w trybie art. 58 1, zd. 2 w zasadzie nie przeszkadza jednoczesnemu zastosowaniu art. 109, niezależnie od tego, o którego z rodziców (czy o oboje) chodzi. I odwrotnie, w sytuacji, gdy uprzednio zastosowano art.109, sąd może zastosować art. 58 1, zd. 2. W każdym z tych przypadków poprzednie orzeczenie ma wpływ na treść aktualnie wydawanego.163
Na podstawie art.112 KRO, sąd rozwodowy może także orzec o pozbawieniu władzy lub jej zawieszeniu . Może to nastąpić, gdy zostaną spełnione przesłanki z art.110 1 lub z art. 111 1. Sąd może również przywrócić władzę rodzicom lub jednemu z nich, jeśli poprzednio byli tej władzy pozbawieni. 164
Ograniczenie, pozbawienie i zawieszenie władzy rodzicielskiej może być orzeczone w każdej sytuacji, kiedy w trakcie wykonywania władzy rodzicielskiej jest konieczna ingerencja sądu. Zagadnienia te zostały już omówione w poprzednim rozdziale niniejszej pracy.

3.5 Zmiana zawartego w wyroku rozwodowym orzeczenia o władzy rodzicielskiej i sposobie jej wykonywania.

Elementy składające się na treść władzy rodzicielskiej są zmienne. Każda zmiana wpływa na zmianę faktycznego ukształtowania się tej władzy, a więc warunków, w jakich wychowuje się dziecko. Ustawodawca przewidział, że w takich okolicznościach istnieje możliwość zmiany orzeczenia o władzy rodzicielskiej i sposobie jej wykonywania zawartego w wyroku orzekającym rozwód. Podstawę zmiany takiego orzeczenia stanowi art.106 KRO, który brzmi: „Jeżeli wymaga tego dobro dziecka, sąd opiekuńczy, w razie zmiany okoliczności, może zmienić zawarte w wyroku orzekającym rozwód orzeczenie o władzy rodzicielskiej i sposobie jej wykonywania.” Zmiana ta może nastąpić więc pod warunkiem łącznego spełnienia dwóch przesłanek - dobra dziecka i zmiany okoliczności.165
Aby ocenić, czy zmiana okoliczności uzasadnia wydanie orzeczenia na podstawie art. 106 konieczne jest porównanie stanu istniejącego w chwili orzekania rozwodu ze stanem obecnym.
Zakres zmiany jest nieograniczony. Sąd ma możliwość przywrócić władzę, uchylić lub zmienić orzeczenie o ograniczeniu na podstawie art. 109 KRO. Istnieje przede wszystkim możliwość zmiany rodzica, któremu należy powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej. Taka konieczność może wynikać z różnych powodów. Mogą to być powody obiektywne , np. choroba. J. Strzebińczyk zwraca uwagę, że nie można również wykluczyć pomyłki sądu, który w skutek błędnej diagnozy, powierzył władzę rodzicowi niegodnemu zaufania. Tu określa jako dyskusyjne zagadnienie dopuszczalności modyfikacji takiego orzeczenia. „Przepis art. 106 KRO wymaga (...) poza uwzględnieniem dobra dziecka- zmiany okoliczności, co wszak nie ma miejsca w rozważanym przypadku, skoro nastąpiła jedynie pomyłka sądu ( a nie rzeczywista zmiana okoliczności)”. Uważa, że za zmianę można by uznać to, że mimo pierwotnych przewidywań, rodzic, któremu powierzono wykonywanie władzy rodzicielskiej na podstawie art.58 1 KRO, nie daje już obecnie gwarancji należytego jej sprawowania. Postuluje, aby w celu jednoznacznego wyjaśnienia wspomnianej wątpliwości interpretacyjnej można, de lege ferenda, postulować wyeliminowanie wymogu „zmiany okoliczności” z art. 106 KRO. Jego zdaniem interesy dziecka wystarczająco chroniłoby odwołanie się do kategorii „dobra dziecka”, jako jedynego wymogu dopuszczalności ich praktycznego zastosowania.
Z pewnością bezwzględnym wymogiem orzeczenia tej zmiany jest rękojmia należytego wykonywania w pełnym zakresie władzy rodzicielskiej przez rodzica, któremu pierwotnie te władzę ograniczono. 166
Omówiony kierunek zmiany orzeczenia pierwotnego jest raczej rzadko spotykany. Częściej okazuje się konieczne zastosowanie innych form ingerencji sądu opiekuńczego. Zmiany te są spowodowane nienależytym sprawowaniem władzy rodzicielskiej, a więc występuje konieczność zastosowania art. 109, 110, 111 KRO.
B. Czech zwraca uwagę, „że zmiana taka nie może nastąpić ze względu na niewłaściwe postępowanie jednego z rodziców, któremu powierzono wykonywanie władzy rodzicielskiej, z okresu poprzedzającego orzeczenie rozwod.”167
Art. 106 KRO stanowi podstawę zmiany wyroku rozwodowego w części dotyczącej władzy rodzicielskiej, nie odnosi się do zasądzonych alimentów na rzecz dziecka. To ostatnie orzeczenie może być także zmienione, ale w trybie procesu na podstawie art.. 138 KRO, który mówi, że „w razie zmiany stosunków można żądać zmiany orzeczenia lub umowy dotyczącej obowiązku alimentacyjnego.”168











3. 6 Orzecznictwo sądów o wykonywaniu władzy rodzicielskiej w sprawach rozwodowych w świetle danych statystycznych

Na podstawie danych ewidencyjnych uzyskanych w sądach okręgowych można przedstawić ogólną liczbę rejestrowanych spraw o rozwód. Część jest wpisywana ponownie, a część zostaje załatwiona formalnie, np. przez odrzucenie z powodu nie wpłacenia opłaty sądowej.

Tabela nr 2. Ewidencja spraw o rozwód


Lata

Wpływ Załatwiono

Pozostało niezałatwionych
ogółem w tym
uwzględniono oddalono
2000 81993 81524 46426 686 42319
2001 81862 81632 49647 663 40235
2002 83115 80681 49695 729 42792
2003 86330 83514 53241 762 45764
2004 106084 90437 62423 759 59164
Źródło: http://www.ms.gov

W sądach okręgowych zanotowano następujące liczby wpływających i załatwionych spraw o separację. W tabeli podano liczbę razem spraw procesowych i nieprocesowych. Wprawdzie zjawisko separacji nie jest przedmiotem niniejszej pracy, ale informacje te są przydatne do określenia ogólnej liczby małżeństw będących w konflikcie.






Tabela nr 3. Ewidencja spraw o separację


Lata

Wpływ Załatwiono

Pozostało niezałatwionych
ogółem w tym
uwzględniono oddalono
2000 6714 3942 1427 26 2891
2001 7556 6880 3100 45 3540
2002 7765 6936 3301 52 4253
2003 7684 7343 3739 63 4437
2004 23001 14255 7823 101 12756
Źródło: http://www.ms.gov.pl

Z powyższych tabel wynika informacja o ogólnej liczbie małżeństw skonfliktowanych, które spodziewają się rozstrzygnięcia swoich problemów w sądzie: ok. 90 tys. w 2000 r. i ok. 130 tys. w 2004 r.
Wymienione liczby wskazują na znaczną dynamikę spraw o rozwód i separację. Wpływ na nią mają – poza zwykłymi przyczynami, takimi jak alkoholizm, nieporozumienia rodzinne, niedochowanie wierności małżeńskiej – także koszty wpisów lub zmiany legislacyjne. Zdaniem Marleny Gilewicz, Naczelnik Wydziały Statystyki w Departamencie Organizacyjnym w Ministerstwie Sprawiedliwości, w 2004 r. 23-procentowy wzrost wystąpił z powodu zmian169 w pomocy finansowej udzielanej samotnym rodzicom przez Państwo. Jednocześnie nastąpił znaczny spadek liczby spraw o alimenty – potwierdzając tezę o liczbie rozwodów z przyczyn finansowych.


Wśród małżeństw rozwiedzionych są małżeństwa bez dzieci i małżeństwa z małoletnimi dziećmi. Przedstawia to wykres nr 1.

Wykres nr 1. Rozwody w Polsce

Źródło: http://www.ms.gov.pl

Z wykresu nr 1 możemy odczytać, iż małżeństw rozwiedzionych z małoletnimi dziećmi w ciągu prezentowanych pięciu lat było zdecydowanie więcej niż małżeństw bez dzieci. W odniesieniu do ogólnej liczby rozwodów przedstawia się to następująco: w roku 2000- 64,9 %, w roku 2001- 63,6 %, w 2002- 62,9 %, w 2003- 62,1 %, w 2004- 65 %. Nie zachodziła istotna zmiana w odsetkach rozwodów małżeństw z małoletnimi dziećmi w odniesieniu do ogólnej liczby rozwodów.
Sąd rozstrzyga o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga rodziców. Może orzec przyznanie władzy matce, ojcu, razem matce i ojcu oraz oddzielnie matce i ojcu. Wykres nr 2 prezentuje liczby rozwodów małżeństw posiadających wspólne małoletnie dzieci.

Wykres nr 2. Rozwody małżeństw posiadających wspólne małoletnie dzieci według orzeczenia sądu o wykonywaniu władzy rodzicielskiej.

Źródło: http://www.ms.gov.pl

Na wykresie 2 obserwujemy, iż w przeważającej większości spraw sądy orzekają o powierzeniu władzy rodzicielskiej matce, później matce i ojcu. Niewielki odsetek dotyczy orzeczeń powierzających władzę rodzicielską ojcu, a najmniejszy ( ok.1%) oddzielnie matce i ojcu. Jednak zauważa się , że zmniejsza się przyznawanie władzy rodzicielskiej wyłącznie matce z 65,7% w roku 2000 r. do 64,4% w 2004 r., ojcu z 3,7% w 2000 r. do 3,3% w 2004 r. oraz oddzielnie matce i ojcu , natomiast wzrasta udział orzeczeń o wspólnym wykonywaniu tej władzy przez oboje rodziców z 29,5%( 2000 r.) do 31,5% ( 2004 r.).

Ze względu na temat pracy , wydają się być interesujące statystyki dotyczące powierzenia władzy rodzicielskiej w korelacji z orzeczeniem o winie. Najpierw przyjrzyjmy się danym informującym o orzeczeniu o winie małżonków posiadających wspólne małoletnie dzieci.
Wykres nr 3. Rozwody małżeństw posiadających wspólne małoletnie dzieci według orzeczenia o winie.

Źródło: http://www.ms.gov.pl

Wykres 3 informuje o orzeczeniu o winie małżonków posiadających wspólne małoletnie dzieci. Zauważa się wzrost udziału rozwodów bez orzeczenia o winie z 67,2% w 2000 r. do 69,8% w 2004 r., a zdecydowane zmniejszenie udziału rozwodów z winy męża z 25,5% do 23,0% w omawianych latach.

Wykresy 4 i 5 prezentują dane za rok 2004 i informują o powierzeniu władzy rodzicielskiej w korelacji z orzeczeniem o winie.







Wykres nr 4. Rozwody małżeństw posiadających wspólne małoletnie dzieci według orzeczenia sądu o wykonywaniu władzy rodzicielskiej oraz orzeczenia o winie w 2004 roku.
Źródło: http://www.ms.gov.pl

Wykres nr 5. Rozwody małżeństw posiadających wspólne małoletnie dzieci według orzeczenia sądu o wykonywaniu władzy rodzicielskiej oraz orzeczenia o winie w 2004 roku.


Źródło: http://www.ms.gov.pl


Na wykresach 4 i 5 najistotniejsze są następujące wartości:
- przy orzeczeniu o winie męża dziecko powierzono opiece ojca (32 zdarzenia),
- przy orzeczeniu winy żony dziecko powierzono opiece matki (300 zdarzeń), - w każdej sytuacji orzeczenie o winie rozwiedzionych władzę rodzicielską powierzano oddzielnie ojcu i matce (łącznie 323 zdarzenia).
Dominującym typem władzy rodzicielskiej jest powierzenie jej matce 23291 zdarzeń, co oznacza 63,7% udziału w ogólnej liczbie władzy rodzicielskiej.
Godne zainteresowania są również statystyki orzeczeń sądów o wykonywaniu władzy rodzicielskiej w przekroju wojewódzkim. Wykres nr 6 przedstawia sytuację w roku 2004.

Wykres nr 6. Rozwody małżeństw posiadających wspólne małoletnie dzieci według orzeczenia sądu o wykonywaniu władzy rodzicielskiej oraz miejsca zamieszkania osoby wnoszącej powództwo w 2004 roku.

Źródło: http://www.ms.gov.pl

Ogólny udział powierzania władzy rodzicielskiej w liczbie rozwodów małżeństw z małoletnimi dziećmi w 2004 r. przedstawia się następująco: matce powierzono 63,72%, ojcu – 3,27%, matce i ojcu razem 31,14%, oddzielnie matce i ojcu 0,88% oraz orzeczono inne rodzaje opieki – 0,98%.
Największa liczba orzeczeń o wykonywaniu władzy rodzicielskiej przez matki jest w woj. śląskim, dolnośląskim i wielkopolskim (4753, 3632, 2705), w odniesieniu do razem władzy matki wynosi to odpowiednio 20,41%, 15,59% i 11,61%. Najmniejsza natomiast liczba orzeczeń o powierzeniu dzieci opiece ojca występuje w woj. świętokrzyskim (7), łódzkim (24) i lubelskim (29). W odniesieniu do liczby razem władzy ojcowskiej są to niewielkie udziały: 0,59%, 2,01% i 2,43%
Uwagę zwracają orzeczenia o powierzeniu władzy rodzicielskiej łącznie matce i ojcu w województwach lubelskim, łódzkim, mazowieckim, podkarpackim, podlaskim i warmińsko-mazurskim.
Orzeczenia w sprawach rozwodowych małżonków posiadających wspólne małoletnie dzieci określają także wartość zasądzonych alimentów na rzecz dzieci. Warto przyjrzeć się tym wartościom. Wykres nr 7 przedstawia informacje z ostatnich pięciu lat

Wykres nr 7. Rozwody małżeństw posiadających wspólne małoletnie dzieci na utrzymaniu według przeciętnej wartości zasądzonych alimentów oraz orzeczenia o wykonywaniu władzy rodzicielskiej.
Źródło: http://www.ms.gov.pl


Z wykresu wynika, iż w latach 2000- 2003 wysokość zasądzonych alimentów miała tendencję wzrostową. W roku 2004 wartość ta znacznie zmniejszyła się. Interesujące są wysokości alimentów na rzecz dzieci powierzonych władzy ojców – wzrost z 275 zł do 333 zł w 2003 r. (o 21%), zmniejszenie (o 5,5%) do 315 zł w 2004 r. Natomiast na rzecz dzieci powierzonych władzy matek nastąpił wzrost z 382 zł do 447 zł (o 17%) w 2003 r. i zmniejszenie (o 0,7%) do 444 zł w 2004 r.
Podsumowując powyższe rozważania należy powiedzieć, że jest to tylko fragmentaryczna prezentacja zdarzeń porównująca zastosowanie prawa wobec małżonków posiadających wspólne małoletnie dzieci w kontekście wykonywania władzy rodzicielskiej po rozwodzie. Nie prowadzi się szczegółowych badań dotyczących tego zjawiska w kontekście kulturowym, społecznym czy gospodarczym w przekroju terytorialnym.

3.7 Rozwód i władza rodzicielska a prawo wspólnotowe.

W momencie wstąpienia w poczet członków Unii Europejskiej, Polska została zobligowana do przestrzegania prawa wspólnotowego. Państwa Członkowskie gwarantują swobodny przepływ orzeczeń sądowych. Dotyczy to również orzeczeń w sprawach o rozwód i orzeczeń w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej.
Od 1 marca 2001 r. łatwiej jest uzyskać uznanie orzeczenia o rozwodzie, przyznanego w innym Państwie Członkowskimi Unii Europejskiej, gdyż od tego dnia obowiązują przepisy Rozporządzenia Rady (WE) nr 1347/2000,170 ustanawiające zharmonizowane zasady w sprawie jurysdykcji, uznawania i wykonywania niektórych orzeczeń w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej. Rozporządzenie to jest stosowane do orzeczeń sądowych wydanych w Państwach Członkowskich po tej dacie w sprawie władzy rodzicielskiej w ramach postępowania rozwodowego. Nie obejmuje orzeczeń, które nie są związane z postępowaniem rozwodowym. Stosowane jest w szczególności do orzeczeń ustalających, z którym z rodziców dzieci będą mieszkać oraz czy drugie z rodziców ma prawo odwiedzać dzieci. Rozporządzenie nie jest stosowane do orzeczeń sądowych dotyczących obowiązku alimentacyjnego, którego dotyczy rozporządzenie171 Rady w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych. Obejmuje tylko te orzeczenia, które dotyczą dzieci obojga małżonków. Jest stosowane we wszystkich Państwach Członkowskich poza Danią. Rozporządzenie określa w którym Państwie Członkowskim znajdują się właściwe sądy dla orzekania o rozwodzie i władzy rodzicielskiej w stosunku do dzieci obojga małżonków, a także w jaki sposób orzeczenie w sprawie władzy rodzicielskiej jest uznawane i wykonywane w innym Państwie Członkowskim.
Sądy posiadają kompetencje do orzekania w sprawach o rozwód w Państwie Członkowskim:
 w którym zamieszkują normalnie małżonkowie;
 w którym zamieszkuje normalnie pozwany;
 jeżeli małżonkowie nie mieszkają już w tym samym Państwie Członkowskim - w którym normalnie zamieszkiwali, pod warunkiem że jedno z nich nadal tam zamieszkuje;
 w przypadku złożenia wspólnego wniosku w Państwie Członkowskim, w którym znajduje się stałe miejsce zamieszkania jednego z małżonków;
 w pewnych okolicznościach, w którym zamieszkuje powód;
 którego obywatelstwo posiadają małżonkowie.
Strony nie mogą wybrać innego sądu niż jednego z wymienionych powyżej.
Jeżeli sprawa została wniesiona do właściwych sądów kilku Państw Członkowskich, sądem właściwym do orzekania o rozwodzie jest ten, do którego wniosek wpłynął najwcześniej.
Sądy Państwa Członkowskiego, w którym toczy się postępowanie rozwodowe, są właściwe dla orzekania o władzy rodzicielskiej pod warunkiem, że dziecko ma miejsce stałego zamieszkania w tym Państwie Członkowskim
Każda ze stron może zwrócić się z wnioskiem, by orzeczenie sądowe w sprawie władzy rodzicielskiej, wydane w ramach postępowania rozwodowego, zostało uznane i wykonane w innym Państwie Członkowskim. Sąd oświadcza, że orzeczenie jest wykonalne w tym Państwie Członkowskim.
Sąd może odmówić oświadczenia, że orzeczenie jest wykonalne, jeżeli:
 orzeczenie to w widoczny sposób jest sprzeczne z porządkiem publicznym w tym Państwie Członkowskim,
 za wyjątkiem orzeczeń wydanych w trybie pilnym, orzeczenie sądowe zostało wydane bez wysłuchania dziecka,
 osoba utrzymująca, że orzeczenie stanowi przeszkodę w sprawowaniu przez nią władzy rodzicielskiej, nie mogła zostać wysłuchana,
 orzeczenie zostało wydane pod nieobecność jednej ze stron, która nie otrzymała w odpowiednim czasie dokumentów niezbędnych dla złożenia odwołania,
 orzeczenie jest niezgodne z innym orzeczeniem .
Na podstawie wniosku172 Komisji Europejskiej z maja 2002 r. ministrowie sprawiedliwości w dniu 27 listopada 2003 r. zatwierdzili przyjęcie nowego rozporządzenia. Rozporządzenie173 to zawiera w sobie przepisy rozporządzenia Rady nr 1347/2000 w sprawie uznawania i wykonywania orzeczeń sądowych, przynosząc jednocześnie postęp w kwestii władzy rodzicielskiej. Nie zmienia ono przepisów rozporządzenia nr 1347/2000, dotyczącego rozwodu, ale:
 rozciąga przepisy rozporządzenia nr 1347/2000 dotyczące wzajemnego uznawania i wykonywania na wszystkie orzeczenia w sprawie władzy rodzicielskiej,
 zapewnia dzieciom prawo do zachowania kontaktu z obojgiem rodziców,
 zapobiega uprowadzeniom dzieci przez rodziców w obrębie Wspólnoty.
Przepisy tego rozporządzenia obowiązują od 1 marca 2005 r. W sprawie stosowania rozporządzenia (WE) nr 2201/2003 („nowe rozporządzenie Bruksela II”) został opracowany przez służby Komisji w porozumieniu z Europejską Siecią Sądową w sprawach cywilnych i handlowych Praktyczny przewodnik(KB 441.9 pdf)174.
Rozporządzenie Rady nr 1347/2000 było stosowane jedynie do bardzo ograniczonej kategorii orzeczeń sądowych w sprawach władzy rodzicielskiej. Nie było stosowane do orzeczeń dotyczących rodziców nie będących w związku małżeńskim, ani do orzeczeń wydanych po zakończeniu postępowania rozwodowego. Zakres stosowania nowego rozporządzenia obejmuje wszystkie orzeczenia sądowe wydane w sprawie władzy rodzicielskiej, niezależnie od tego, czy dotyczą one dzieci pochodzących ze związku małżeńskiego czy pozamałżeńskiego.
Rozporządzenie zapewnia dziecku prawo do pozostawania w kontakcie z obojgiem rodziców po rozwodzie, nawet jeżeli rodzice mieszkają w dwóch różnych Państwach Członkowskich. Nowy tekst umożliwia uznawanie i automatyczne wykonanie orzeczeń sądowych dotyczących prawa do odwiedzin w innym Państwie Członkowskim. Nie jest już konieczne wszczynanie dodatkowego postępowania, by orzeczenie zostało uznane za wykonalne, zgodnie z opisem na ten temat w rozporządzeniu Rady nr 1347/2000.
Nowe rozporządzenie wprowadza zasady mające na celu rozwiązanie problemu uprowadzeń dzieci przez rodziców w obrębie Wspólnoty. Stanowi, że sądy Państwa Członkowskiego, w którym dziecko zamieszkiwało przed uprowadzeniem, orzekają w ostatniej instancji. W związku z tym rodzice nie będą już uciekać się do aktów uprowadzenia w celu wniesienia sprawy przed sędziego o tym samym obywatelstwie w nadziei uchylenia w drodze kasacji wyroku wydanego w innym Państwie Członkowskim. Sądy Państwa Członkowskiego, do którego dziecko zostało uprowadzone, mogą orzec o nie natychmiastowym powrocie dziecka, jeżeli istnieje poważne ryzyko, iż powrót narazi dziecko na niebezpieczeństwo lub ono sprzeciwia się powrotowi. Dziecko powinno zostać wysłuchane podczas postępowania, o ile nie jest to niewłaściwe z uwagi na jego wiek i poziom dojrzałości.
Prawo dziecka do bycia wysłuchanym jest podstawowym prawem dziecka, zawartym w art. 24 Karty Podstawowych175 Praw Unii Europejskiej. Opinia dziecka jest brana pod uwagę w sprawach, które go dotyczą, w zależności od jego wieku i stopnia dojrzałości. Artykuł ten przewiduje również, że pierwszeństwo musi mieć najwyższe dobro dziecka we wszystkich działaniach dotyczących dzieci bez względu na to, czy działania te podejmowane są przez władze publiczne czy instytucje prywatne.
Gwarantując swobodny przepływ orzeczeń sądowych w sprawie władzy rodzicielskiej w swoim obrębie, Unia Europejska pragnie stworzyć bezpieczne środowisko prawne na rzecz dzieci .