"Lalka" i "Nad Niemnem" wobec programu polskich pozytywistów.

Ideologię pozytywizmu najkrócej wyrażały hasła "pracy organicznej" i "pracy u podstaw". Pierwsze z nich propagowało gospodarcze wzmocnienie kraju, unowocześnienie przemysłu, rolnictwa i handlu. Drugie zalecało pracę warstw oświeconych nad ludem - kształcenie chłopskich dzieci, polepszanie warunków sanitarnych, szerzenie wiedzy i higienie. To wszystko miało doprowadzić do poprawy bytu ludu i harmonijnego współistnienia różnych warstw społecznych.

Wśród bohaterów "Nad Niemnem" znaleźć możemy przedstawicieli wcielających w życie taki właśnie program. Wśród nich wyróżnia się Witold Korczyński - romantyk swego czasu. Stanowi on jak gdyby odbicie romantyzmu mierzonego na zamiary - ma ogromną wiarę i nadzieję, ale jednocześnie realizuje program pozytywistów, pracuje dla przyszłości. Zdobywa on wykształcenie użyteczne społecznie (co ważne jest dla pozytywistów) - kończy agrotechnikę. Jest entuzjastą pracy u podstaw, swą wiedzą i przyjaźnią wspomaga mieszkańców zaścianka. Doradza Bohatyrowiczom wybudowanie młyna, który pozwoli na unowocześnienie gospodarki i ulży kobietom, które mielą zboże w żarnach. Witold doradza też wprowadzenie "trójpolówki" - sposobu uprawy, zapewniającego wyższe plony. Bardzo często w wypowiedziach Witolda pojawiają się zdania będące niemalże wiernymi przytoczeniami pozytywistycznych haseł programowych (praca, użyteczność, oświata ludu, wychowanie kobiet).

Bardzo ważny jest także Benedykt Korczyński, przedstawiciel pokolenia pozytywistów, usiłujących przełożyć formułę patriotyzmu 1863 roku przełożyć na język pracy organicznej i pracy u podstaw. Choć brak w nim idealizmu, tak widocznego u jego syna i choć popada w konflikt z chłopami (a właściwie ze zubożałą szlachtą), to jednak jego przywiązanie do ziemi i ciężka praca przynoszą konkretne efekty.

Hasło "pracy u podstaw" bardzo ważne jest w przypadku Justyny Orzelskiej, pragnącej uczyć wiejskie dzieci. Spełnia ona także inny pozytywistyczny postulat - samodzielności kobiet.

Postaciami godnymi naśladowania są przedstawiciele szlachty zaściankowej, Bohatyrowicze. Uosabiają piękno fizyczne jako efekt ciężkiej i wytrwałej pracy. Są wierni tradycji przodków i pamięci powstańców. To oni tworzą etos pracy, wartości nieporównywalnej z innymi. Ich praca daje im określone dobra a także wewnętrzną satysfakcję i spokój.

Ze względu na założenia programu pozytywistów bardzo ważna jest także sama praca. Opisom pracy poświęciła autorka wiele miejsca i nadała jej znaczenie charakteryzujące bohaterów. Pracowitość jest najbardziej widoczną cechą charakteru Benedykta i podstawową cechą społeczności zaścianka Bohatyrowiczów. Konieczności pracowitej i wytrwałej pracy zostaje też poddana Justyna Orzelska. Praca jest podstawą ładu moralnego w powieści. Ona też stanowi kryterium podziału na postacie pozytywne i negatywne, decyduje o niskiej wartości postaci, które nie chcą być użyteczne (np. żona Benedykta czy ojciec Justyny).

Wśród bohaterów "Lalki" dostrzec można dwóch, o których można powiedzieć, że są pozytywistami. Jeden z nich to Stanisław Wokulski, drugi to Julian Ochocki.

Choć Wokulski, jest postacią niejednoznaczną (ma w sobie cechy zarówno pozytywisty, jak i romantyka) to jednak można wymienić kilka jego cech, "zaliczających" go niejako do pozytywistów:

- ogromny szacunek dla nauki, kult wiedzy i jej pragnienie; pomimo trudnych warunków życiowych Wokulski pracuje i uczy się - najpierw w szkole przygotowawczej, później w Szkole Głównej;
- kontakty z naukowcami rosyjskimi i praca naukowa na Syberii; po powrocie do kraju bohater pragnie ją kontynuować;
- współpraca z Geistem i Ochockim, szacunek dla ich pracy nad wynalazkami, które mogłyby przyczynić się do rozwoju nauki, dać ludziom wymierne korzyści;
- istotny wkład Wokulskiego w realizację postulatu pracy organicznej; rozbudowuje on sklep, zakłada spółkę handlową, nastawioną na handel ze Wschodem - przyczynia się w ten sposób do ożywienia gospodarczego (zgodnie z poglądami pozytywistów bogacąca się jednostka ma wpływ na wzrost zamożności narodu);
- działalność charytatywna - Wokulski zajmuje się działalnością filantropijną i społeczną, zauważa nędzę biedoty, stara się jej pomóc - realizując w ten sposób hasło pracy u podstaw.

Także Ochocki, drugi pozytywista w "Lalce" jest postacią niezmiernie ważną. On oddał się nauce, usilnie pracuje nad wynalazkiem, który w przyszłości mógłby oddać nieocenione usługi ludzkości - nad metalem lżejszym od powietrza. Realizuje w ten sposób dwa pozytywistyczne postulaty - kultu nauki oraz utylitaryzmu. Ochocki przekonany jest o nieograniczonych możliwościach człowieka, marzy o pokonaniu niedostępnych dziedzin, zgłębieniu tajników wiedzy.