Geneza "Nad Niemnem"

Powieść Elizy Orzeszkowej: „Nad Niemnem” uważana jest za najwybitniejsze dzieło pisarki, w pełni oddające jej ideowe i artystyczne przesłanki. Utwór powstał w okresie, kiedy Orzeszkowa cieszyła się rosnącym uznaniem czytelników, a w swym dorobku literackim i publicystycznym miała między innymi: „Meira Ezofowicza”, „Niziny”, „Widma” i „Dziurdziów” – dzieła, w których poruszyła tak ważne dla narodu polskiego kwestie, jak: zagrożenia młodzieży oraz położenie Polaków w nieustannie zmieniającej się i wrogiej ich interesom rzeczywistości. Na bazie dotychczasowych doświadczeń twórczych i osobistych przeżyć pisarki zrodziło się „Nad Niemnem” – powieść realistyczna, na którą w roku 1884 złożył zamówienie Marian Gawalewicz, redaktor naczelny „Tygodnika Powszechnego”. Dzieło miało przede wszystkim poruszać problematykę konfliktu między przedstawicielami różnych pokoleń oraz relacji między ziemiaństwem a szlachtą zagrodową.

W roku 1885 Eliza Orzeszkowa zasiadła do pisania nowej powieści, którą początkowo zatytułowała: „Mezalians”. Z czasem jednak wzbogaciła fabułę utworu, wprowadzając wątek narodowy i nadając mu formę zbliżoną do epopei. W jednym z listów tak wspominała pracę nad książką:

„Nad Niemnem” pisze się powoli. Zaczęłam dopiero tom drugi. Powieść jest trudną, trzeba pilnie trzymać się natury, aby nie popaść w sielankę i osiągnąć cel, którym jest scharakteryzowanie szlachty zagrodowej i głównych tutejszych obywatelskich typów. […] Głównym źródłem jej wątku jest powstanie 1863 roku. Obchodzenie cenzury także pisanie utrudnia, ale bez zaczerpnięcia z góry nic zupełnie jasnym być nie może. Przy tym w 1863 roku na Litwie szlachta zagrodowa odegrała rolę niezmiernie czynną, obywatelstwo żyło z nią wtedy po bratersku i zaprowadziło ją, gdzie chciało – potem puściło ją na pastwę ciemnoty i powolnego dziczenia.

Znaczący wpływ na zmianę formuły dzieła miała trudna wówczas sytuacja Polaków, żyjących pod zaborami oraz pobyt pisarki w Miniewiczach i jej znajomość z Janem Kamieńskim, który po latach zesłania za udział w powstaniu styczniowym wrócił do swego majątku. W czasie wycieczek po nadniemieńskiej okolicy Orzeszkowa poznała mieszkańców pobliskiego zaścianka Bohatyrowiczów i zebrała materiał folklorystyczny do powieści.

Ostatecznie „Nad Niemnem” zyskało charakter dzieła, w którym autorka powróciła do tragicznych wydarzeń w dziejach narodu polskiego, jakimi były walki powstańcze w 1863 roku i opisała ich wpływ na życie rodaków. Nawiązała do niezwykle ważnej kwestii wierności ziemi ojczystej i pamięci o walce o wolność oraz o tych, którzy w jej imię polegli na polu bitwy. Poruszyła również problematykę życia młodego pokolenia po klęsce powstania i jej wpływ na świadomość tych, którzy co prawda nie walczyli o niepodległość ojczyzny, lecz ponosili konsekwencje represji zaborcy.

Powieść, wzbogacona o walory etyczne, takie jak: obrona integralności ziemi ojczystej i zachowanie tożsamości narodowej, poruszyła sumienia Polaków i na nowo rozbudziła w nich świadomość narodową. Jednocześnie stała się głosem wielkiego rozczarowania Orzeszkowej ideami wczesnego pozytywizmu. „Nad Niemnem” powstało ze świadomością klęski powstania styczniowego i utraconego sojuszu społeczeństwa, a także porażki działalności pozytywistów.

W 1887 roku „Nad Niemnem” drukowane było w odcinkach na łamach „Tygodnika Ilustrowanego” i natychmiast zyskało uznanie czytelników i krytyki literackiej. Wydanie książkowe ukazało się rok później, dzięki staraniom autorki, która chciała swoją powieścią upamiętnić dwudziestą piątą rocznicę wybuchu powstania styczniowego. W ciągu dwóch następnych lat doczekało się trzech wydań, a kolejne zostały zakazane przez cenzurę, co Orzeszkowa uznała za swój największy triumf.