W języku greckim methodos to sposób postępowania. Metodę nauczania zaś będziemy rozumieć jako „systematycznie stosowany sposób pracy nauczyciela z uczniami, umożliwiający osiąganie celów kształcenia, inaczej mówiąc, jest to wypróbowany układ czynności nauczycieli i uczniów realizowany świadomie w celu spowodowania założonych zmian w osobowości uczniów”.
Sposoby swej pracy z uczniami nauczyciel powinien dobierać w zależności od wieku uczniów, charakterystycznych właściwości poszczególnych przedmiotów nauczania oraz celów i zadań dydaktycznych, które ma zrealizować w ciągu danej lekcji lub jednostki metodycznej.
Uwzględnianie powyższych czynników przy doborze metod nauczania sprawia, że różnią się one w sposób istotny od zasad i reguł dydaktycznych, których respektowanie obowiązuje w procesie nauczania-uczenia się niezależnie od przedmiotu, szczebla i realizowanych celów kształcenia. Zasady i reguły dydaktyczne w procesie nauczania – uczenia się ukierunkowują wszelkie czynności dydaktyczne nauczyciela i uczniów natomiast metody wskazują sposób realizacji planowanych zadań i celów. Dobór metod nauczania stanowiących ważne ogniwo układu : „cele-treści- zasady- metody- formy organizacyjne- środki nauczania- uczenia się” zależy od pozostałych ogniw tego układu, a także od kwalifikacji pedagogicznych nauczyciela, od warunków, w jakich odbywa się proces nauczania – uczenia się.
RYS HISTORYCZNY
Amerykański pedagog Clark Kerr wyróżnił cztery „rewolucje w zakresie metod nauczania”. Pierwsza polegała na tym, że nauczyciele – rodzice ustąpili miejsca zawodowym nauczycielom, a nauczanie okazjonalne – nauczaniu zinstytucjonalizowanemu, które było organizowane w szkole. Istotą drugiej tzw. Rewolucji było zastąpienie słowa mówionego słowem pisanym. Trzecia zaś spowodowała wprowadzenie słowa drukowanego do nauczania a czwarta, której w obecnym czasie jesteśmy świadkami zmierza do częściowej automatyzacji i komputeryzacji pracy dydaktycznej.
Nauczanie okazjonalne charakteryzowało się metodami polegającymi na naśladownictwie gdzie poprzez obserwację i powtarzanie za dorosłymi określonych czynności uczniowie przyswajali wiedzę. Z chwilą powstania szkół rozwinęły się metody słowne, których dominację można zaobserwować w średniowieczu. Najpierw było słowo mówione, później pisane, następnie drukowane gdzie stało się głównym nośnikiem informacji a erudycja książkowa – jednym z naczelnych zadań kształcenia.
Na przestrzeni wieków zauważa się różne poglądy dotyczące metod nauczania, krytykę metody wykładowej czyli przekazywanie uczniom gotowej wiedzy werbalnej a domaganie się aby uczniowie obserwowali zjawiska przyrody twierdząc, że dzieci powinny „być mądre z samych siebie a nie z książek”. Z krytyką także spotkała się metoda erotematyczna: (pytająca), która stosowana jednostronnie nie zapewniała uczniom wiedzy operatywnej, czerpanej z „poznawania rzeczy, a nie cudzych spostrzeżeń i świadectw o nich”. Wiek XIX i XX to wiązanie nadziei z odmianą metod słownych jaką była heureza, która zapewniała uczniom samodzielne dochodzenie do wiedzy oraz trwałe, operatywne wiadomości i umiejętności ale wymagała nieproporcjonalnie dużego nakładu pracy i czasu w stosunku do uzyskiwanych wyników. Zalecano aby dawać w nauczaniu pierwszeństwo metodom naturalnym, które pozwalają zaznajamiać się uczniom z wiedzą w formie dostępnej bezpośrednio zmysłom i do bezpośredniego zastosowania. Takie podejście także spotkało się z krytyką.
Z początkiem naszego stulecia przedmiotem zainteresowania stała się progresywistyczna koncepcja „uczenia się przez działanie” i związana z nią ściśle metoda organizowania czynności praktycznych uczniów, jednak koncepcja ta nie wytrzymała próby czasu. Zauważa się, że bez względu na to jaką rolę przypisywano w różnych okresach rozwoju szkolnictwa takim czy innym metodom nauczania to żadna z nich jeśli jest stosowana oddzielnie i wyłącznie nie zapewni właściwych wyników. Dobre efekty pracy dydaktycznej można osiągnąć tylko dzięki stosowaniu różnych metod, a nie przy posługiwaniu się jakąś jedną metodą, rzekomo uniwersalną.
KLASYFIKACJA METOD NAUCZANIA
Poglądy dydaktyków na temat klasyfikacji metod nauczania są dosyć zróżnicowane.
Zdaniem Kazimierza Sośnickiego istnieją dwie podstawowe metody uczenia się czyli :
- uczenie się sztuczne, (szkolne), uczenie się naturalne, którym odpowiadają dwie grupy metod nauczania: metody podające i metody poszukujące. Podobnie Bogdan Nawroczyński dzieli wyżej wymienione metody pracy dydaktycznej dołączając poza metodami podającymi i poszukującymi jeszcze metodę laboratoryjną.
Łatwo zauważyć, że u podstaw tych podziałów znajdują się różne kryteria, głównym kryterium wyróżnienia metod podających jest praca nauczyciela, czyli podawanie uczniom nowego materiału. Z kolei metody poszukujące zostały wyodrębnione ze względu na pracę uczniów „poszukujących wiedzy”, metody laboratoryjne zaś z uwagi na miejsce tej pracy.
Na uwagę zasługuje w tym kontekście klasyfikacja metod nauczania, której twórcami są dydaktycy rosyjscy L.J. Lerner i M.N. Skatkin wyróżniający:
- metodę objaśniająco-poglądową - (reprodukcyjną), która „ćwiczy pamięć i daje wiedzę, ale nie zapewnia radości badań naukowych i nie rozwija twórczego myślenia”. Obejmuje ona: pokazy, wykłady, lekturę, audycje radiowe i telewizyjne, stosowanie maszyn dydaktycznych itp.
- metodę problemową– na która składają się głównie: wykład, obserwacja, praca z książką, eksperyment, wycieczki- dzięki której uczniowie „są wdrażani do logicznego, krytycznego myślenia”
- metodę częściowo-poszukującą – jak np. samodzielna praca uczniów, pogadanka, projektowanie, układanie planu rozwiązania określonego problemu, która zapewnia dzieciom i młodzieży aktywny udział w niektórych fazach badania naukowego, np. w opracowaniu planu badań czy sporządzaniu protokołu obserwacji, pozwalając im przy tym opanować pewne elementy procesu naukowo-badawczego.
- metodę badawczą- dzięki, której uczeń poznaje stopniowo zasady i fazy badania naukowego, studiuje literaturę na temat badanego problemu, opracowuje plan badania, weryfikuje hipotezy i sprawdza uzyskane wyniki.
Obaj dydaktycy uważają, iż w tej klasyfikacji metod nauczania przechodzi się stopniowo od metod wymagających od ucznia stosunkowo niedużej samodzielności do metod w pełni angażujących jego samodzielność.
Jeszcze inni dydaktycy wyróżniają podział metod nauczania stosownie do tego kto odgrywa bardziej znacząca rolę w procesie zdobywania i przekazu wiadomości w związku z czym wyróżniają:
- metody podające (prowadzony przez nauczyciela wykład, opis, pokaz określonych rzeczy, zjawisk lub czynności, ekspozycja filmowa czy telewizyjna).
- metody warunkujących się wzajemnie czynności nauczyciela i ucznia jak np.(pogadanka, dyskusja czy różnorakie prace kontrolne .
- oraz metody samodzielnej pracy uczniów (czyli różnorakie ćwiczenia, połączona z autokontrolą, lektura podręczników i innych publikacji, obserwacja, eksperyment, uczenie się w procesie produkcji, twórcza ekspresja itp.).
Są jeszcze inni dydaktycy jak np. L. Klingberg, który pisze o metodach monologowych: (wykład, opowiadanie i pokaz), dialogowych: (różne rodzaje pogadanki) a także o formach współpracy w nauczaniu jakimi są: nauczanie indywidualne, grupowe, frontalne i partnerskie jak np. wspólne odrabianie prac domowych przez uczniów. Metody te powiązane są z takimi czynnościami jak zaznajomienie uczniów z celem i zadaniami lekcji, praca nad opanowaniem nowego materiału, kształtowaniem u uczniów umiejętności i nawyków, kontrolą i oceną wyników nauczania.
W.Zaczyński podjął próbę powiązania podstawowych rodzajów czynności dydaktycznych nauczyciela z czynnościami poznawczymi uczniów wyróżniając metody: przekazywania, utrwalania oraz kontroli i oceny opanowanego przez dzieci i młodzież materiału. Każda z tych metod może opierać się na obserwacji, słowie, lub działalności praktycznej.
Wincenty Okoń w najnowszej spośród opracowanych przez siebie klasyfikacji dzieli sposoby nauczania- uczenia się na :
- metody asymilacji wiedzy, samodzielnego do niej dochodzenia, waloryzacyjne (impresyjne i ekspresyjne) oraz praktyczne.
Podsumowując wyróżniamy metody oparte na słowie, obserwacji i działalności praktycznej uczniów. Podział ten jest zgodny nie tylko z przebiegiem historycznego rozwoju metod nauczania lecz również ze znaną od czasów Herbarta formułą teoriopoznawcza: „od postrzegania do myślenia i od niego do praktyki”. Eksponowanemu w tej formie „postrzeganiu” odpowiada grupa metod opartych na obserwacji, „myśleniu” – odpowiada grupa metod słownych, a „praktyce” – grupa metod opartych na zajęciach praktycznych.
W skład grupy metod opartych na obserwacji wchodzą: metoda pokazu, angażująca zarówno wzrok jak i słuch (np. w przypadku słuchacza utworów muzycznych) oraz metoda pomiaru rzeczy, zjawisk i procesów. Do grupy metod słownych należą: pogadanka, opowiadanie, dyskusja, wykład i praca z książką. Metoda zajęć laboratoryjnych i praktycznych tworzą grupę metod opartych na działalności praktycznej dzieci i młodzieży. Wyszczególnione grupy metod nauczania wiążą się ze sobą jak np. pokaz z wykładem i uzupełniają wzajemnie oprócz tego każda z nich może spełniać następujące funkcje dydaktyczne:
- służyć zaznajomieniu uczniów z nowym materiałem:
- zapewniać utrwalenie zdobytej przez uczniów wiedzy:
- ułatwiać kontrolę i ocenę stopnia opanowania tej wiedzy.
Opisane wyżej metody nauczania należą do najczęściej stosowanych obecnie sposobów pracy dydaktycznej nauczyciela z uczniem. W zależności od funkcji sprawowanych przez daną grupę metod, a także od tego, w zakresie jakiego przedmiotu i na jakim szczeblu nauki szkolnej ma być zastosowana, nauczyciel-przygotowując się do lekcji- powinien dokonać wyboru metod adekwatnych do realizacji założonego celu nauczania.
