„Noce i dnie” Marii Dąbrowskiej na tle tradycji powieściowej

„Noce i dnie” Marii Dąbrowskiej ukazały się w latach 1932-34. Na kształt ich wartości tej powieści w istotny sposób oddziałała wykorzystania przez pisarkę tradycja polskiej i europejskiej prozy II połowy XIX i pierwszych dziesięcioleci XX wieku.
U źródeł epoki Dąbrowskiej odnajduje inspiracje powieścią wielkiego realizmu: szczególnie epoką Lwa Tołstoja, Bolesława Prusa, Elizy Orzeszkowej, Henryka Sienkiewicza. Rozległość czasowa, szeroka perspektywa życia bohaterów reprezentujących różne środowiska społeczne, historyczny i egzystencjalny aspekt dziejów człowieka, miejsce osoby ludzkiej w planie naturalnym (przyrodniczo -biologicznym) i społeczno -narodowym -to podstawowe właściwości realizmu „Nocy i dni”.

XIX-czna konwencja powieści realistycznie uległa w prozie Dąbrowskiej szczęśliwemu uwspółcześnieniu i rozwinięciu. W strukturę epoki zostały wpisane cechy charakterystyczne dla innych gatunków: „powieść rzeka” poświęcona dzieją rodziny (Tomasz Mann, „Budenbrookowie”, John Galsworthy, „Saga rodu Forsytów”, Martin Du Garda, „Rodzina Thibault”), powieść naturalistyczna modernizmu: „Noce i dnie” odwołują się także do doświadczeń XX-wiecznej myśli filozoficznej (m.in. Bergson, Freud), która skomplikowała psychologię ludzkich działań, zachowań, motywacji etycznych i światopoglądowych.

Konsekwencją wymienionych właściwości utworu Marii Dąbrowskiej staje się nasycenie klasycznego realizmu nowymi elementami charakterystycznymi dla powieści współczesnej: narrator w znacznym stopniu traci przywilej wszechwiedzy na rzecz polifoniczności opisu, poetyki „punktu widzenia” postaci (narracja personalna), wykorzystywania mowy pozornie zależnej.

Akcja „Nocy i dni” rozgrywa się w latach osiemdziesiątych ubiegłego stulecia, kończy natomiast na początku I wojny światowej. Czas przedstawiony obejmuje jednak rozleglejszy obraz temporalny: co najmniej od 1863 r., od powstania styczniowego. Dzieje rodów Ostrzeńskich i Niechciców służą pisarce do ukazania pokolenia „wysadzonych z siodła”; zdeklasowanej, zubożałej (m.in. na skutek represji popowstaniowych) szlachty poszukującej nowego miejsca w świecie, w społeczeństwie, wśród ludzi. Poprzez ukazanie dziejów Barbary i Bogumiła, Dąbrowska Kontynuuje problematykę „Lalki”, „Nad Niemnem”, „Ludzi bezdomnych”: ukazuje zjawiska społecznego wyobcowania, przechodzenia z jednej warstwy w drugą, kształtowania się nowych klas i środowisk socjalnych.

„Noce i dnie” kreślą wielorakie, złożone dzieje reprezentantów dawnych rodów szlacheckich, którzy przechodzą ze środowiska uprzywilejowanego w krąg pracowników podejmujących różne formy zarobkowania (np. dzieje Anzelma Ostrzeńskiego -przedsiębiorcy zakładającego spółki handlowe, wchodzącego w środowiska burżuazji przemysłowo -kupieckiej czy dzieje Daniela i Michaliny Ostrzeńskich osiadających w Kalińcu i tam wiążących się kręgiem drobnomieszczańskiej inteligencji). Szczególnego znaczenia nabiera postać Agnieszki -córki Bogumiła i Barbary.

Losy jej wyeksponowane w drugim i trzecim tomie cyklu przedstawiają kształtowanie się polskiej inteligencji o poglądach lewicowo -rewolucyjnych, inteligencji która odegrała decydującą rolę w walce o niepodległość Polski i jej kształt w pierwszych latach po odzyskaniu wolności. Losy Agnieszki zostały ukazane w szerokim europejskim tle demokratycznych związków młodzieży, na tle polskiej emigracji politycznej (m.in. mąż Agnieszki Marcin Śniadkowski) przygotowującej się do walki o wolność kraju.

Z niezwykłym pietyzmem i prawdą psychologiczną Dąbrowska ukazała również dzieje małżeńskie Bogumiła i Barbary. Postać pani Barbary wiele zawdzięcza tradycji naturalistycznej prozy Gustawa Flauberta. Jej „bovaryzm” wyraża się w nieustannym poczuciu niezadowolenia, nienasycenia życiem. Barbara, wychowana w myśl ideałów romantyczno -powstańczych, nie potrafi zaakceptować wartości codziennej, znojnej gospodarczej pracy, duchowo i intelektualnie czuje się upośledzona brakiem szerszych aspiracji środowiska, w którym przyszło jej żyć i działać. Bogumił z kolei poświęca swoje życie pracy, jest postacią niezwykle prostolinijną, kierującą się Conradowskimi zasadami moralnymi. Zderzenie tych dwóch różnych bohaterów, o odmiennych, nawet przeciwnych charakterach i temperamentach, tworzy niezwykle sugestywny, psychologicznie pogłębiony obraz złożonej miłości małżeńskiej.

Powieść Marii Dąbrowskiej, jak pisaliśmy, ukazuje skomplikowane dzieje narodu polskiego na przełomie XIX i XX w., ale także odkrywa niezwykły urok codzienności, zwykłego, pozornie szarego bytowania człowieka, właśnie urok „Nocy i dni”. Bohaterowie powieści zanurzeni są w zwyczajności, bergsonowskim „pędzie życiowym”, odkrywają niezwykły urok i ciepło świata naturalnego, przyrodniczego. Niektórym z nich dana jest nawet, w myśl filozofii Dąbrowskiej, łaska najwyższa: wtajemniczenie w transcendentną rację istnienia. Ową racją staje się poczucie więzi ze wszystkim, co żyje, z naturą.