Unia Europejska

Unia Europejska powołana została do życia na mocy →Traktatu o Unii Europejskiej podpisanego 7 lutego 1992 r., a wprowadzonego w życie l listopada 1993 r. Jej podstawę prawną stanowi właśnie ten traktat oraz preambuła i art. l →Jednolitego Aktu Europejskiego.
Unia jest rozwinięciem dotychczasowej integracji europejskiej o nowe polityczne i gospodarcze płaszczyzny współpracy. Ustanowiono ją opierając się na
→Wspólnotach Europejskich i uzupełniając →Wspólną Polityką Zagraniczną i Bezpieczeństwa, →-Unią Gospodarczą i Walutową oraz →polityką sprawiedliwości i spraw wewnętrznych.

UNIA EUROPEJSKA
I filar II filar III filar IV filar
Unia Gospodarcza i Walutowa Wspólna Polityka ZagranicznaI Bezpieczeństwa Polityka sprawiedliwości i spraw wewnętrznych Wspólna polityka obronna (UZE)
Trzy Wspólnoty: WE , EWWiS, EWEA
procesy decyzyjne

Schemat. Budowa Unii Europejskiej.

Unia Europejska nie zastępuje trzech istniejących Wspólnot Europejskich (Wspólnoty Europejskiej, która jest następczynią →Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, →Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej i →Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali), które funkcjonują nadal, zachowując swoją organizacyjną odrębność i prawnomiędzynarodową podmiotowość. Członkami UE jest 15 państw (zob. aneks 7 i 15).
Wśród źródeł Unii Europejskiej należy wskazać →sprawozdanie Tindemansa z 1975 r., które pozostało jednak bez politycznych konsekwencji. Dopiero w 1984 r. →Parlament Europejski przyjął przeważającą większością głosów zaproponowany przez Altiera Spinellego projekt układu o powołaniu Unii. Zgodnie z postanowieniami preambuły projektu i art. l JAE za cel Wspólnot Europejskich i →Europejskiej Współpracy Politycznej uznaje się osiągnięcie konkretnych postępów na drodze do utworzenia Unii Europejskiej.


Ranga instytucji Nazwa instytucji
Organ nadrzędny Rada EuropejskaRada Unii EuropejskiejKomisja Europejska
Organy główne Parlament EuropejskiTrybunał Sprawiedliwości Wspólnot EuropejskichTrybunał Rewidentów Księgowych
Organy pomocnicze Komitet Ekonomiczno-SpołecznyKomitet Regionów

Tabela. Struktura instytucjonalna UE

Trudno jest sprecyzować samo pojęcie Unii Europejskiej. Można rozumieć ją jako ponadinstytucjonalny mechanizm integracyjny, opierający się na dynamicznie przebiegającym i coraz ściślejszym procesie zjednoczeniowym. Unia Europejska stawia sobie następujące cele: l) utworzenie Unii Gospodarczej i Walutowej z własną samodzielną walutą; 2) ustanowienie Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa oraz budowanie na podstawie →Unii Zachodnioeuropejskiej wspólnej polityki obronnej i europejskiej tożsamości; 3) wprowadzenie instytucji→obywatelstwa Unii Europejskiej dla obywateli państw członkowskich; 4) rozwijanie ścisłej współpracy w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych, a także w zakresie transportu, telekomunikacji, energetyki, ochrony zdrowia, kultury, ochrony konsumenta i w innych dziedzinach; 5) pełną ochronę wspólnotowego stanu prawnego (→acquis communautaire) i jego dalsze poszerzanie. Uznano, że w tak skonstruowanej Unii Europejskiej powinna być utrzymana różnorodność krajów i regionów. J.R.

Unia Gospodarcza i Walutowa (Economic and Monetary Union)
Jest to złożony mechanizm współpracy państw członkowskich →Unii Europejskiej w zakresie swobodnego przepływu osób, towarów, usług, kapitału oraz stabilizacji kursów walutowych, mający sprzyjać nie tylko wprowadzeniu jednolitej waluty, ale również wewnątrzrynkowemu ujednoliceniu polityki pieniężnej i cenowej. Podstawę prawną Unii Gospodarczej i Walutowej stanowią art. 102 a-109 m Traktatu o ustanowieniu Wspólnoty Europejskiej.
Celem UGW jest trwała koordynacja działań ekonomicznych i polityki gospodarczej państw UE. Głównym instrumentem do wykonywania zadań na płaszczyźnie walutowej jest →Europejski Bank Centralny.
W 1969 r. szczyt szefów państw i rządów w Hadze za cel integracji obrał ustanowienie UGW. Rok później powstał →plan Wemera, który zakładał, że w kilku etapach w ciągu 10 lat utworzona zostanie UGW (był to tzw. plan etapów). Zamiary te jednak nie powiodły się przede wszystkim ze względu na skutki załamania ówczesnego światowego systemu walutowego - który oparty był na dolarze amerykańskim - i tym samym uwolnienia kursów wymiany walut większości państw członkowskich →Wspólnot Europejskich. Po ustanowieniu →Europejskiego Systemu Walutowego w 1979 r. kolejnym ważnym etapem na drodze do UGW był →Jednolity Akt Europejski. Zakładał on utworzenie
→rynku wewnętrznego bez granic dla państw członkowskich. W czerwcu 1988 r. szczyt →Rady Europejskiej w Hanowerze powołał Komitet Ekspertów pod przewodnictwem Jacques'a Delorsa. Zadaniem Komitetu było wypracowanie kolejnych mechanizmów sprzyjających ustanowieniu UGW (→pakiet Delorsa I,
→pakiet Delorsa II). Był to decydujący krok w historii UGW, albowiem w czerwcu 1989 r. następny szczyt w Madrycie zaaprobował pierwszy pakiet Delorsa jako strategię dla UGW. W dokumencie zarysowano warunki utworzenia UGW i przedstawiono etapowy plan osiągnięcia tego celu. Ostatecznie przyjęto, że w pierwszym etapie tworzenia UGW zainicjowanym l lipca 1990 r. zniesione zostaną (z małymi wyjątkami) ograniczenia w przepływie pieniądza i kapitału, wzmocniona będzie koordynacja polityki gospodarczej poszczególnych państw i zintensyfikowana współpraca narodowych banków centralnych. Delorsa zwykło się więc nazywać architektem UGW. →Traktat o Unii Europejskiej określił, że ostateczne utworzenie UGW powinno nastąpić do 1999 r., a jej urzeczywistnienie będzie wymagało od państw członkowskich częściowego wyrzeczenia się suwerenności ekonomicznej, szczególnie w sferze polityki pieniężnej i finansów państwa.
Drugi etap dochodzenia do UGW rozpoczął się l stycznia 1994 r. Zakłada on unikanie deficytów budżetowych w państwach członkowskich, zmniejszanie inflacji i zadłużenia państw oraz wyrównywanie poziomu gospodarczego w UE przez zbliżanie gospodarek państw biedniejszych do poziomu państw najbardziej rozwiniętych. W ramach tego etapu powołano też →-Europejski Instytut Walutowy (w 1994 r.), który miał ustalić warunki przejścia do trzeciego etapu oraz kryteria udziału państw członkowskich w UGW (kryteria konwergencji).
Trzeci etap konstruowania UGW powinien się rozpocząć l stycznia 1999 r. Wtedy też dla państw, których gospodarka nie będzie jeszcze gotowa do pełnego udziału w UGW, ustanowione będą specjalne uregulowania ekonomiczne (→Europejski System Walutowy II). Krajowe banki centralne staną się niezależne od swoich rządów. Powstanie też Europejski Bank Centralny i -^Europejski System Banków Centralnych, a rynki akcji oraz rynki finansowe i pieniężne przestawią się na →euro.
Do głównych wyznaczników tworzących ramy UGW należy zaliczyć: stabilną walutę, stabilne ceny (jako podstawowy cel polityki pieniężnej), ścisłą koordynację i kontrolę →-polityki gospodarczej państw członkowskich, unikanie wysokich deficytów w budżetach krajowych oraz wysokiej inflacji, ustalanie jednolitych kursów walutowych pomiędzy państwami, utrzymanie niezależności Europejskiego Banku Centralnego od decyzji polityków, wprowadzenie wspólnej jednostki walutowej. Waluta każdego kraju powinna być wymienialna na waluty innych państw członkowskich bez żadnych ograniczeń. Banki i towarzystwa ubezpieczeniowe będą mogły otwierać swoje oddziały w każdym państwie członkowskim (tzw. zintegrowany rynek finansowy).
W 1996 r. cztery podstawowe kryteria członkostwa w UGW były następujące: l) stopa inflacji nie mogła przekraczać 3,2% przeciętnej stopy inflacji trzech państw o najniższej inflacji; 2) roczny deficyt budżetowy nie powinien być większy niż 3% PNB; 3) ogólne zadłużenie państwa nie mogło przekraczać 60% PNB; 4) nominalne stopy procentowe nie mogły więcej niż o 10,4% przekraczać tych, jakie obowiązują w trzech krajach członkowskich osiągających najlepsze wyniki w zakresie stabilizacji cen. Kryteria te są płynne i ulegają częstym zmianom.
Przyjęty 15 grudnia 1995 r. w Madrycie program wprowadzania euro (które zastąpi →ecu) zmodyfikował także etapy dochodzenia do UGW. Zakłada on, że dopiero l stycznia 1999 r. - a nie jak pierwotnie planowano l stycznia 1997 r. - rozpocznie się trzeci etap UGW i będzie to jej faktyczny start. Listę krajów, które w pierwszej kolejności wprowadzą euro, opracowano w maju 1998 r. W obszarze euro znalazło się za aprobatą →Komisji Europejskiej 11 państw: RFN, Francja, Włochy, Hiszpania, Holandia, Belgia, Luksemburg, Austria, Irlandia, Finlandia i Portugalia. Dania i Wielka Brytania odmówiły udziału w UGW. Szwecja nie należy do Europejskiego Systemu Walutowego, co było jednym z warunków przystąpienia do obszaru euro, a Grecja jako jedyna nie podiom a krytertkickonwergencji. Najpóźniej do l stycznia 2002 r. wprowadzone zostaną do obiegu banknoty i monety euro. Początkowo euro będzie w obiegu równolegle z walutami narodowymi, ale w ciągu następnych sześciu miesięcy (do l lipca 2002 r.) waluty narodowe mają stopniowo zanikać.
UGW zakłada dążenie do spójności gospodarczej i społecznej. Kraje bogate i regiony lepiej rozwinięte powinny ponosić obciążenia strukturalnego dopasowywania regionów biedniejszych (szczególnie położonych na skraju UE) i modernizacji lub restrukturyzacji archaicznych sektorów gospodarki. J.R.

Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa (Common Foreign and Security Policy)
Podstawę prawną Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa (CFSP) stanowią artykuły B i J →Traktatu o Unii Europejskiej z 7 lutego 1992 r. Polityka ta jest kontynuatorką →-Europejskiej Współpracy Politycznej, którą w traktacie z Maastricht rozszerzono i przemianowano. Jednym z celów →LJnii Europejskiej jest ustanowienie Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa oraz budowanie na podstawie →Unii Zachodnioeuropejskiej wspólnej polityki obronnej. Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa należy do sfery działalności politycznej, na którą państwa członkowskie zwracają szczególną uwagę w kontekście swojej suwerenności. Trudno też o jednoznaczną definicję wspólnych interesów w tej sferze, bowiem tylko dwa kraje członkowskie Unii dysponują bronią jądrową - Wielka Brytania i Francja. Inne problemy wynikają z faktu, że nie wszystkie kraje Unii należą do NATO i UZE.
Do głównych celów Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa należy zaliczyć: l) ochronę wspólnych wartości, podstawowych interesów i niezależności Unii Europejskiej; 2) wzmocnienie bezpieczeństwa Unii i jej państw członkowskich we wszystkich jego formach; 3) ochronę pokoju światowego i zasad Karty Narodów Zjednoczonych oraz zasad i celów Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, które sformułowano w Akcie końcowym z Helsinek w 1975 r. i Karcie paryskiej w 1990 r.; 4) wspieranie współpracy międzynarodowej; 5) wspieranie i umacnianie demokracji i praworządności oraz ochronę praw człowieka i podstawowych wolności; 6) harmonizację narodowych punktów widzenia włącznie z wypracowywaniem uzgodnionych stanowisk co do wspólnych działań dyplomatycznych.
Problemy obrony są dla krajów członkowskich najczulszym i najtrudniejszym punktem polityki zagranicznej i bezpieczeństwa. Dlatego w tym zakresie nadal obowiązuje zasada jednomyślności przy podejmowaniu decyzji. Główne kierunki polityki uchwala —>Rada Europejska, która może przy tym klasyfikować określone sfery polityki zagranicznej i bezpieczeństwa jako przedmioty wspólnej akcji Unii Europejskiej. Następuje to najczęściej wówczas, gdy reprezentowanie wspólnych interesów jest szczególnie pilne, np. przy kontroli eksportu broni. W szczególnych przypadkach (np. wspólne akcje) Rada Europejska może podejmować decyzje kwalifikowaną większością (-większość kwalifikowana) głosów (art. J 3 Traktatu o Unii Europejskiej) zamiast jednogłośnie. Tym samym Unia po raz pierwszy właśnie w polityce zagranicznej i bezpieczeństwa odstępuje od zasady jednomyślności.
Centralne miejsce w stopniowym rozwoju polityki bezpieczeństwa ma w traktacie z Maastricht współpraca z UZE. O działalności UZE powinna być informowana →^Komisja Europejska. W art. J 2 i J 3 TUE przewiduje się instrumenty realizacji CFSP, jakimi są wspólne stanowiska (common positions) oraz wspólne akcje (joint actions). Jako przykłady wspólnych stanowisk można podać m.in. ograniczenie stosunków gospodarczych i finansowych z częściami Bośni-Hercegowiny znajdującymi się pod kontrolą bośniackich Serbów (w 1995 r.), zniesienie ograniczeń w stosunkach gospodarczych z Haiti (w 1994 r.), ewentualne wspólne ustanawianie misji dyplomatycznych. Wspólne działania CFSP to np. pomoc humanitarna dla byłej Jugosławii, administracja Mostaru, poparcie procesu pokojowego na Bliskim Wschodzie.
W porównaniu z EWP Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa została rozszerzona na sferę obrony (art. J 4 TUE). Instytucjonalna odpowiedzialność w tym zakresie spoczywa na UZE. Spośród organów kierowniczych Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa zachowała organ prezydencki, ale połą czono w jej ramach spotkania ministrów spraw zagranicznych z Radą Unii Europejskiej. Komisji pozostawiono prawo współinicjatywy. Od 1993 r. przed-stawiciele Komisji są reprezentowani także we wszystkich kontaktach zewnętrznych organu prezydenckiego. Urzędującego prezydenta CFSP wspiera w pełnieniu funkcji zewnętrznych poprzedni i przyszły prezydent. Razem tworzą oni tzw. -^trojkę. Układ taki ma pomóc w zachowaniu ciągłości i płynności działań Unii w ramach CFSP. Pozostał także Komitet Polityczny składający się z kierowników wydziałów politycznych w ministerstwach spraw zagranicznych. Zbiera się on średnio raz w miesiącu. Komitet obserwuje sytuację międzynarodową w obszarach objętych CFSP, wspiera prezydenta w zadaniach na zewnątrz i uczestniczy w procedurach koordynacji zadań CFSP. Komitet w swoich funkcjach nie narusza odpowiedzialności prezydenta CFSP i Komisji.
→Traktat amsterdamski przewiduje włączenie do kompetencji Unii Europejskiej w zakresie CFSP tzw. misji petersberskich, czyli misji humanitarnych i ratunkowych w ramach Unii Zachodnioeuropejskiej, operacji przywracania pokoju i tzw. crisis management. J.R.

polityka sprawiedliwości i spraw wewnętrznych Z powodu wzrastającej fali migracyjnej i rozszerzania się przestępczości międzynarodowej konieczne stało się podjęcie wspólnych działań. Na mocy art. K1-K9 —^Traktatu o Unii Europejskiej określono dziedziny i sposób rozwiązywania problemów dotyczących przestępczości. Polityka sprawiedliwości i spraw wewnętrznych jest jednym z filarów -^Unii Europejskiej. W związku z realizacją jednego z głównych celów UE - swobodnego przepływu ludności - położono nacisk na poliich azylową i imigracyjną, zasady pobytu obywateli krajów trzecku zna terytorium państw Unii, na walkę z narkomanią i terroryzmem oraz przestępczością zorganizowaną. Artykuł K l TUE przewiduje współpracę policyjną, celną i sądową. Współpracę policyjną realizuje Europejski Urząd Policyjny -^Europol.
Poszczególne państwa zachowują daleko idącą samodzielność w omawianej polityce, gdyż sprawy wewnętrzne są klasycznym aspektem narodowej suwerenności. -^Rada Europejska podejmuje wspólne działania dopiero wtedy, gdy łatwiej prowadzą one do celu niż działania pojedynczego państwa.
Kraje członkowskie Unii informują się wzajemnie i konsultują w ramach Rady Europejskiej. ->Rada Unii Europejskiej może przyjmować wspólne stanowiska i wspierać wszelką współpracę, podejmować wspólne działania, a środki na to przeznaczone uchwala →-większością kwalifikowaną. Opracowuje także konwencje, zalecając państwom członkowskim ich przyjęcie. Opracowaniem opinii dla Rady oraz przygotowywaniem dyskusji nad współpracą w dziedzinie spraw wewnętrznych zajmuje się Komitet Koordynacyjny. Wydatki administracyjne pokrywane są z →budżetu Unii Europejskiej.
Interpretacji postanowień Rady dotyczących polityki wewnętrznej i sprawiedliwości może dokonywać →Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich. M.Ż.

Unia Zachodnioeuropejska (Western European Union)
Organizacja państw zachodnioeuropejskich zajmująca się współpracą gospodarczą, polityczną, kulturalną oraz zbiorową samoobroną. Podstawą prawną Unii Zachodnioeuropejskiej (UZE; Western European Union-WEU) jest traktat brukselski z 17 marca 1948 r., zmodyfikowany protokołami paryskimi z 23 października 1954 r. Ten ostatni rok przyjmuje się za datę powstania UZE, gdyż traktat brukselski stworzył →Unię Zachodnią z udziałem tylko Francji, Wielkiej Brytanii, Belgii, Holandii i Luksemburga. W 1954 r. w Paryżu po niepowodzeniu idei -^Europejskiej Wspólnoty Obronnej postanowiono przyłączyć do Unii Zachodniej RFN i Włochy, tworząc Unię Zachodnioeuropejską. W 1990 r. do UZE przyjęto także Hiszpanię i Portugalię, a w 1995 r. Grecję. Status członków stowarzyszonych przysługuje w UZE państwom NATO nie należącym do UZE (Islandia, Norwegia, Turcja). Ponadto status obserwatora przyznano dotąd: Danii, Irlandii, Finlandii, Austrii i Szwecji (zob. Aneks 7). W pierwszych latach działalności UZE odegrała istotną rolę w integracji RFN z NATO, w kontroli zbrojeń oraz jako forum konsultacyjne pomiędzy →Europejską Wspólnotą Gospodarczą a Wielką Brytanią (do czasu jej wejścia do EWG w 1973 r.).
Głównym celem UZE jest współpraca rządów państw członkowskich w dziedzinie bezpieczeństwa. W 1987 r. tzw. deklaracja haska podkreśliła potrzebę rozwijania europejskiej tożsamości obronnej (European Defense Identity), dzięki której łatwiej byłoby rozwiązywać problemy dotyczące bezpieczeństwa. Zgodnie z podjętą 19 czerwca 1992 r. przez Radę Ministrów UZE deklaracją petersburską, UZE ma być zbrojnym ramieniem i czwartym filarem →Umi Europejskiej oraz środkiem wzmacniania europejskiej części NATO. W niedalekiej przyszłości UZE będzie mogła nie tylko na zlecenie Organizacji Narodów Zjednoczonych i Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie wystawiać jednostki błękitnych hełmów, ale w określonych warunkach przeprowadzać również samodzielne akcje służące utrzymaniu pokoju. Dla przygotowywania takich akcji utworzono w ramach UZE Wojskową Komórkę Planowania. 9 maja 1994 r. Rada Ministrów UZE przyjęła w Kirchbergu deklarację zobowiązującą Stałą Radę do rozpoczęcia prac nad sformułowaniem wspólnej europejskiej polityki obronnej (Common European Defense Policy). Wstępne wnioski z tych prac zbadała Rada Ministrów 14 listopada 1994 r. w Nordwijk. Przyjęta wówczas deklaracja zakładała potrzebę wsparcia prac →konferencji międzyrządowej na bazie własnych postanowień o roli UZE i jej stosunków z UE i z NATO.
W art. V zmodyfikowanego 6 maja 1955 r. traktatu brukselskiego pełnoprawne państwa członkowskie zobowiązały się do przestrzegania zasad zbiorowego bezpieczeństwa. W konsekwencji oznacza to, że jeżeli któreś z tych państw stanie się przedmiotem ataku zbrojnego, inni udzielą mu wszelkiej pomocy włącznie ze wsparciem wojskowym. W ocenie prawników jest to zobowiązanie dalej idące niż podobne zawarte w art. V Traktatu północnoatlantyckiego (powołującego NATO). Konsultacje członków UZE w sprawie kryzysów bądź zagrożeń wpływających na ich interesy nie mają ponadto ograniczeń geograficznych (art. VIII). Pierwszym przykładem praktycznej realizacji art. VIII była operacja „Cleansweep" zapewniająca swobodną żeglugę w Zatoce Perskiej do 1988 r. Następnie UZE koordynowała działania swoich członków w czasie wojny w Zatoce. Obecnie pomaga ona Bułgarii, Rumunii i Węgrom w egzekwowaniu na Dunaju embarga nałożonego przez ONZ na Jugosławię i wspólnie z NATO egzekwuje embargo na Adriatyku.
Organy UZE to: Rada Ministrów (Council of Ministers), Stała Rada (Ferma -nent Council), Sekretariat (Secretariat WEU), Zgromadzenie Parlamentarne (Parliamentary Assembly WEU).
Rada Ministrów zbiera się w Brukseli (od 1993 r., gdyż wcześniej jej siedzibą był Londyn) dwa razy w roku. Zasiadają w niej szefowie dyplomacji i ministrowie obrony krajów członkowskich. Przewodnictwo w Radzie pełnią przez pół roku poszczególne państwa UZE. Rada może być także zwoływana na prośbę któregokolwiek z państw członkowskich. Jest ona forum konsultacji państw w sprawach odnoszących się do wszelkich sytuacji, które mogą stanowić zagrożenie pokoju, niezależnie od miejsca pojawienia się tej groźby.
Stała Rada jest organem pracującym permanentnie na szczeblu ambasadorów akredytowanych przy królu Belgii i wykonuje takie same zadania jak Rada Ministrów (w przerwach między obradami). W Stałej Radzie mogą zasiadać przedstawiciele pańtw członkowskich NATO, zbiera się ona pod przewodnictwem sekretarza generalnego UZE, a wspomagają ją: specjalna grupa robocza, grupa przedstawicieli ministerstw obrony oraz doraźnie powoływane podgrupy.
Sekretariat UZE z siedzibą w Brukseli (od 1993 r. - wcześniej mieścił się w Londynie) jest organem administracyjno-technicznym i podobnie jak Stała Rada pracuje w sposób ciągły. Obsługuje on działalność Rady i sporządza na jej żądanie sprawozdania. Sekretarz generalny UZE przewodniczy obradom Stałej Rady i koordynuje działania organów ministerialnych UZE. Obecnie sekre tarzem generalnym UZE jest Jose Cutileiro (Jego poprzednikiem był Wim van Eekelen)
Zgromadzenie Parlamentarne UZE zbiera się zwykle w Paryżu dwa razy w roku na sesjach plenarnych. Grupuje ono delegacje parlamentów wszystkich państw członkowskich. Dotyczy to jednak przede wszystkim tych deputowanych, którzy są przedstawicielami do →-Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy. Zgromadzenie może obradować nad wszystkimi sprawami wynikającymi ze zmodyfikowanego traktatu brukselskiego. Zgromadzenie wyłania swe organy kierownicze: Prezydium i Komitet Przewodniczących oraz organy robocze (sześć komisji: obrony, polityczną, techniczną, budżetową, regulaminową oraz stosunków parlamentarnych i publicznych).
W UZE działają także: Wojskowa Komórka Planowania z siedzibą w Brukseli, Ośrodek Satelitarny w Torrejon (Hiszpania), który gromadzi i udostępnia dane satelitarne oraz Instytut Badań Strategicznych w Paryżu.
UZE nie ma zintegrowanej struktury wojskowej, ale powoli ulega to zmianie. 15 maja 1995 r. na posiedzeniu Rady Ministrów Obrony i Spraw Zagranicznych UZE w Lizbonie postanowiono przekształcić ją z organizacji politycznej w sojusz wojskowy. Zgodnie z tym zaleceniem cztery kraje - Hiszpania, Portugalia, Włochy i Francja - zdecydowały się powołać dwa wspólne korpusy: lądowy (Euroforce) z międzynarodowym sztabem generalnym we Florencji, który w krótkim czasie będzie mógł postawić do dyspozycji UZE 10 tysięcy żołnierzy oraz morski (Euromarforce), który ma przygotowywać jednostki marynarki wojennej czterech wymienionych państw do wspólnych akcji na morzach, ale nie ma wspólnej struktury dowódczej.
Te zmiany organizacyjne są początkiem wojskowego wzmocnienia UZE zgodnie z zaleceniami →Traktatu o Unii Europejskiej. Oba korpusy mogą uczestniczyć w działaniach UZE, NATO lub →Eurokorpusu. W 1996 r. odbyły się pierwsze ćwiczenia wojskowe LJZE w zakresie dowodzenia znane pod nazwą Crisex.
Traktat o Unii Europejskiej w art. J 4, ust. 2, ust. 5 powierzył UZE wypracowanie i realizację decyzji Unii Europejskiej w zakresie obrony. Towarzysząca Traktatowi deklaracja UZE z Maastricht zapowiadała formułowanie europejskiej polityki obronnej i określanie wspólnego stanowiska członków UZE w kwestii mechanizmów konsultacyjnych NATO. Deklaracja sytuuje UZE jako element obronny UE (zob. schemat 22), służący umocnieniu europejskiego komponentu NATO.
Deklaracja Rady Ministrów z Petersbergu (29 czerwca 1992 r.) określiła dodatkowe humanitarne i ratownicze zadania UZE, a także kompetencje w zakresie utrzymywania pokoju i zadania sił zbrojnych w razie kryzysu, w tym w zaprowadzaniu pokoju. W Petersbergu utworzono też Forum Konsultacyjne UZE, do którego zaproszono 9 państw Europy Środkowo-Wschodniej: Polskę, Rumunię, Bułgarię, Estonię, Łotwę, Litwę, Słowację, Czechy i Węgry. 9 maja 1994 r. podczas spotkania Rady UZE w Kirchbergu państwa te stały się partnerami stowarzyszonymi tej organizacji. W 1996 r. dziesiątym partnerem stowarzyszonym UZE została Słowenia (zob. aneks 7). Partner stowarzyszony ma prawo udziału w sesjach Rady Ministrów i we wspólnych działaniach tej organizacji polityczno--wojskowej - misjach pokojowych, misjach humanitarnych itd. J.R.

Rada Europejska (European Council)
Jest najwyższą instytucją polityczną →Unii Europejskiej, decydującą o kierunkach jej rozwoju i aktualnej strategii działania. Praktyka funkcjonowania →Wspólnot Europejskich pokazuje, że Rada Europejska, która nie należy do pięciu głównych →instytucji Wspólnot Europejskich, jest wobec nich strukturą nadrzędną. Jej działalność nie jest ściśle sformalizowana, choć opiera się na tzw. regulaminie ramowym.
Rada Europejska wyłoniła się z wcześniejszych nieregularnych spotkań na szczycie szefów rządów i państw członkowskich Wspólnot, które odbywały się od 1961 r. Podczas jednego z takich spotkań - w dniach 9-10 grudnia 1974 r. w Paryżu - szefowie państw i rządów ustalili, że w przyszłości spotykać się będą regularnie dwa razy w roku jako Rada Europejska. Pierwsze spotkanie Rady Europejskiej nastąpiło w marcu 1975 r. w Dublinie. Rozpoczęto tym samym proces jej instytucjonalizacji. 29 grudnia 1975 r. w →sprawozdaniu Tin-demansa próbowano przyznać Radzie rolę głównego gremium decyzyjnego, wyznaczającego podstawowe kierunki polityki Wspólnot i w istotny sposób wpływającego na ich procesy integracyjne. Rada nadal jednak funkcjonowała poza strukturą instytucjonalną Wspólnot, a starania Leo →Tindemansa zakończyły się fiaskiem.
Z kolei ustalenia zawarte w →deklaracji stuttgarckiej z 1983 r. określały Radę jako głównego stymulatora procesów integracyjnych. Dopiero w →Jednolitym Akcie Europejskim, który wszedł w życie l lipca 1987 r., Radę Europejską formalnie włączono do struktur instytucjonalnych Wspólnot. Podstawą prawną stał się art. 2 tego Aktu. Zgodnie z jego treścią Rada Europejska składa się z szefów rządów i szefów państw członkowskich Wspólnot Europejskich oraz przewodniczącego →Komisji Europejskiej. Są oni wspomagani przez ministrów spraw zagranicznych tych państw i jednego z członków Komisji. Miejscem spotkań Rady są stolice państw sprawujących w danym okresie →przewodnictwo w Unii Europejskiej. →Traktat o Unii Europejskiej także zawiera regulacje dotyczące Rady. W artykule D tego dokumentu stwierdza się, że Rada dostarcza Unii niezbędnych dla jej rozwoju bodźców i ustala cele polityczne tego rozwoju. Dzięki tym zapisom Rada uzyskała prawnomiędzynarodowe uzasadnienie swojego istnienia.
Do głównych kompetencji Rady Europejskiej należy: podejmowanie zasadniczych decyzji politycznych, pobudzanie rozwoju →Unii Gospodarczej i Walutowej i →Europejskiego Systemu Walutowego, wspieranie wyborów bezpośrednich do →Parlamentu Europejskiego oraz społeczno-politycznej aktywności Unii. Rada zajmuje również stanowisko w sprawach o zasięgu światowym oraz koordynuje politykę zagraniczną państw członkowskich. Wskazuje także możliwości poszerzania współpracy na nowe dziedziny i obszary, uchwala wytyczne dla Unii (wcześniej także dla →Europejskiej Współpracy Politycznej). Na forum Rady zapadają uchwały dotyczące stowarzyszenia państw lub przyjęcia nowych członków. Jedną z istotnych funkcji Rady jest tajna wymiana poglądów między szefami rządów, która odbywa się bez udziału ministrów spraw zagranicznych i innych urzędników.
Obecnie Rada spotyka się przynajmniej dwa razy w roku na tzw. szczytach europejskich, podczas których (w wyniku konsensu) podejmuje uchwały zwane deklaracjami. Są to akty o charakterze politycznym a nie prawnym, nie mają więc mocy wiążącej dla poszczególnych Wspólnot w Unii. Działalność Rady Europejskiej nie podlega kontroli →Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich. J.R.

Rada Unii Europejskiej/Rada Ministrów (Cuncil of European Union/Council of Ministers)
Jest głównym organem decyzyjnym Wspólnot Europejskich (-^Wspólnoty Europejskiej, →Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali i →Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej). Do końca czerwca 1967 r. każda ze Wspólnot miała odrębną Radę. Na mocy →Układu o fuzji z 8 kwietnia 1965 r., podpisanego przez państwa członkowskie Wspólnot Europejskich, połączono ich główne organy i od l lipca 1967 r. istniała wspólna Rada Ministrów.
Rada reprezentuje interesy państw członkowskich Wspólnot Europejskich, co implikuje jej skład - do listopada 1993 r. traktaty stanowiły, iż w skład Rady wchodzą przedstawiciele rządów państw członkowskich (stąd przyjęta nazwa). Tak określony skład Rady budził zastrzeżenia państw o znacznej autonomii regionów (przede wszystkim Belgii i RFN), ponieważ uniemożliwiał wywieranie wpływu na podejmowane przez Radę decyzje ministrom szczebla regionalnego, w których gestii znajdowały się niektóre rozpatrywane problemy. Z tego powodu w →Traktacie o Unii Europejskiej postanowiono, że w czasie obrad Rady państwa członkowskie nie muszą być reprezentowane przez przed-stawicieli rządu centralnego. Przyjęte regulacje stanowią, iż Rada składa się z przedstawicieli państw członkowskich szczebla ministerialnego - a nie jak dotychczas z przedstawicieli rządu - upoważnionych do działania w imieniu rządu w danym państwie (art. 146 Traktatu o ustanowieniu Wspólnoty Europejskiej, art. 27 Traktatu o ustanowieniu Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali, art. 116 Traktatu o ustanowieniu Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej).
Rada obraduje w różnych składach branżowych. Zasadniczo reprezentantem danego kraju jest minister spraw zagranicznych, ale w praktyce w obradach Rady uczestniczą ministrowie kierujący resortami odpowiedzialnymi za problemy poddane pod debatę. Ten funkcjonalny podział znalazł odzwierciedlenie w nomenklaturze - rada obradująca w składzie ministrów spraw zagranicznych określana jest mianem „Rady Generalnej" (Generał Council), rady zrzeszające ministrów poszczególnych resortów to „rady specjalistyczne", natomiast rady, w których uczestniczą ministrowie kilku resortów to „rady jumbo". Prace Rady koordynuje jej przewodniczący. Przewodnictwo w Radzie sprawują kolejno wszystkie państwa członkowskie Wspólnot przez sześć miesięcy w systemie rotacyjnym (→przewodnictwo w Unii Europejskiej). Obrady Rady przygotowuje Sekretariat Generalny, kierowany przez sekretarza generalnego mianowanego przez Radę. Sekretariat ma swoją siedzibę w Brukseli. Posiedzenia Rady zwoływane są z inicjatywy jej przewodniczącego, →Komisji Europejskiej albo na wniosek jednego z jej członków i najczęściej odbywają się w Brukseli lub Luksemburgu.
Aby pogodzić interesy państw członkowskich i Komisji, podjęcie decyzji przez Radę przygotowuje się na dwóch szczeblach: w Komitecie Stałych Przedstawicieli (→COREPER) oraz w grupach roboczych. Grupy robocze złożone z ekspertów narodowych debatują nad kwestiami technicznymi, po czym przesyłają propozycję Komisji do COREPER-u. Jego zadaniem jest dalsze „filtrowanie" propozycji Komisji i uzyskanie kompromisu.
Organami pomocniczymi Rady są również wyspecjalizowane komitety, m.in. →Komitet Ekonomiczno-Społeczny, →Komitet Walutowy, Specjalny Komitet Rolny, Komitet 113 (GATT), Komitet Prezesów Banków Centralnych,
→Komitet Edukacji.
Sposób głosowania w Radzie uregulowany jest w traktatach, które przewidują możliwość podejmowania decyzji przez Radę jednomyślnie, większością zwykłą oraz →-większością kwalifikowaną. Jednomyślność wymagana jest wyłącznie w dziedzinach politycznie drażliwych dla państw członkowskich Jak np. ujednolicanie ustawodawstwa (art. 100 TWE), harmonizacja podatków (art. 99 TWE) czy przyznanie Wspólnocie dodatkowych uprawnień (art. 235 TWE). Jeżeli dyspozycje traktatowe wyraźnie nie zastrzegają innego sposobu głosowania, decyzje podejmuje się zwykłą większością głosów, ale w wielu przypadkach wymagana jest jednak większość kwalifikowana. Dla jej uzyskania konieczne jest poparcie 62 z ogólnej liczby 87 głosów, jeżeli dany akt zaproponowała Komisja; w innych przypadkach dla przyjęcia aktu potrzebne są również 62 głosy, ale wyrażające zgodę co najmniej 10 państw.
Rada jest nadrzędnym organem ustawodawczym Wspólnot Europejskich, spełniającym równocześnie szereg funkcji typowych dla rządu. Swoje zadania wykonuje podejmując uchwały o zróżnicowanej randze prawnej. Na podstawie art. 189 TWE przysługuje jej prawo do wydawania rozporządzeń i dyrektyw, podejmowania decyzji, wydawania zaleceń oraz wyrażania opinii (→akty prawne Unii Europejskiej). Przed podjęciem uchwały Rada, zgodnie z określonymi dyspozycjami traktatowymi, zobowiązana jest do zasięgnięcia opinii Komisji,
→Parlamentu Europejskiego oraz Komitetu Ekonomiczno-Społecznego.
W systemie instytucjonalnym Wspólnot Rada ma dominującą pozycję - jest głównym organem decyzyjnym, chociaż ostatnie modyfikacje traktatów świadczą o tendencji do ograniczania jej prerogatyw. Wprowadzona na mocy
→Jednolitego Aktu Europejskiego →procedura współpracy instytucjonalnej oraz →procedura współdecydowania usankcjonowana w →Traktacie o Unii Europejskiej znacznie ograniczają jej uprawnienia legislacyjne na korzyść Parlamentu Europejskiego. Z Parlamentem musi również dzielić kompetencje w zakresie uchwalania →budżetu Unii Europejskiej: Rada decyduje o wydatkach obligatoryjnych, a w gestii PE znajdują się wydatki nieobligatoryjne oraz uchwalenie budżetu w całości.
Do 1987 r. Rada dysponowała również kompetencjami wykonawczymi, które mogła przekazywać Komisji w celu wykonania uchwalonych przez siebie przepisów. Z uwagi na sporadyczne odwoływanie się do tej możliwości w Jednolitym Akcie Europejskim wprowadzono nowe regulacje, na mocy których Rada została zobowiązana do scedowania prerogatyw wykonawczych na Komisję z wyjątkiem szczególnych przypadków, kiedy może je zastrzec dla siebie (art. 145 TWE).
Istotne są uprawnienia Rady dotyczące →Unii Gospodarczej i Walutowej -na zlecenie Komisji odpowiada za wielostronny nadzór narodowych polityk budżetowych i gospodarczych oraz za ogólną koordynację działań zmierzających do realizacji Unii (art. 103-104 c TWE). W dziedzinie stosunków zewnętrznych Wspólnot Rada również odgrywa wiodącą rolę, przede wszystkim koordynatora. Do niej należy podejmowanie decyzji niezbędnych dla określenia i realizacji wspólnej polityki na podstawie wytycznych przyjętych przez →Radę Europejską oraz zapewnienie spójności i skuteczności działania Unii (art. J 8, ust. 2 TUE). W przypadku zawierania umowy pomiędzy Wspólnotami a Jednym lub kilkoma państwami czy organizacjami międzynarodowymi Rada wyraża zgodę na rozpoczęcie negocjacji oraz udziela Komisji mandatu do negocjacji. Do Rady należy również zawieranie umów międzynarodowe!!, wiążących wszystkie instytucje Wspólnot i państwa członkowskie (art. 228 TWE), ale te prerogatywy dzieli z Parlamentem, który wyraża swoją opinię, a przy zawieraniu →układów o stowarzyszeniu także zgodę.Traktat o Unii Europejskiej rozszerzył kompetencje Rady o sprawy wewnętrzne i wymiar sprawiedliwości. W myśl tego traktatu Rada uchwala wspólne stanowiska dotyczące polityki wewnętrznej, a w przypadkach uzasadnionych (gdy cele Unii mogą by lepiej realizowane na szczeblu Unii niż przez jej państwa członkowskie działające indywidualnie) podejmuje wspólne działania. Rada może również opracowywać konwencje zalecane do przyjęcia państwom członkowskim (art. K 3 TUE). Ze względu na znaczne wzmocnienie prerogatyw Rady Ministrów na mocy TUE Rada Generalna podjęła decyzję o jej przemianowaniu na Radę Unii Europejskiej. E.G.

Komisja Europejska/Komisja Wspólnot Europejskich (European Commission/Commission of the European Communities)
Jest głównym organem zarządzająco-wykonawczym —^Wspólnot Europejskich. Do 1965 r. każda ze Wspólnot miała odrębny organ zarządzająco-wykonawczy (Komisja w -^Europejskiej Wspólnocie Gospodarczej, Komisja w -^Europejskiej Wspólnocie Energii Atomowej i Wysoka Władza w -^Europejskiej Wspólnocie Węgla i Stali), ale na mocy porozumienia z 8 kwietnia 1965 r.
nastąpiła ich fuzja, a l lipca 1967 r. powstała Komisja jako wspólny organ Wspólnot Europejskich. Uprawnienia Komisji wobec poszczególnych Wspólnot określają ich traktaty założycielskie. Uprawnienia te są różne, ale skład, sposób powoływania oraz tryb pracy Komisji są jednakowe dla wszystkich Wspólnot.
Zgodnie z traktatami (art. 157 Traktatu o ustanowieniu Wspólnoty Europejskiej, art. 9 Traktatu o ustanowieniu Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali, art. 126 Traktatu o ustanowieniu Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej) Komisja składała się z 17 członków, chociaż na mocy jednomyślnej decyzji ->Rady Europejskiej liczba ta mogła ulec zmianie. To obwarowanie prawne spowodowane było perspektywą -^rozszerzenia terytorialnego Wspólnot Europejskich; po ostatnim rozszerzeniu (w 1995 r.) Komisja liczy 20 komisarzy. Traktaty stanowią, że w skład Komisji musi wchodzić przynajmniej jeden obywatel państwa członkowskiego, ale nie więcej niż dwóch obywateli tego samego państwa. W praktyce oznacza to przyznanie dużym państwom (Francji, RFN, Wielkiej Brytanii i Włochom) oraz Hiszpanii (w zamian za zgodę na otrzymanie 8 zamiast 10 głosów w —^Radzie Unii Europejskiej) prawa wyznaczania dwóch komisarzy, a pozostałym państwom - jednego. Członkowie Komisji sprawują swoje funkcje w ogólnym interesie Wspólnot, a więc w trakcie ich wykonywania muszą być niezależni (nie związani instrukcjami swoich rządów).
Komisarzy mianuje się na pięć lat z możliwością przedłużenia mandatu. W procedurze powoływania członków Komisji bierze udział -^Parlament Europejski; jest to jedna z jego prerogatyw uzyskanych na mocy -^Traktatu o Unii Europejskiej; wcześniej Parlament nie miał wpływu na zatwierdzanie składu Komisji. Procedura wyboru Komisji obejmuje cztery fazy. W pierwszej rządy państw członkowskich Wspólnot Europejskich wyznaczają za wspólną zgodą - a Parlament aprobuje - kandydata na przewodniczącego Komisji. Następnie rządy państw członkowskich w porozumieniu z kandydatem na przewodniczącego wyznaczają pozostałe osoby, które zamierzają mianować członkami Komisji. Kolejny etap to łączne zatwierdzenie przewodniczącego i członków Komisji przez Parlament (zwykłą większością głosów). Po tej akceptacji przewodniczący i członkowie Komisji zostają mianowani za wspólną zgodą państw członkowskich (zob. aneks 3), a następnie Komisja wybiera spośród swoich członków wiceprzewodniczącego lub dwóch wiceprzewodniczących na dwa lata (możliwe jest ponowne objęcie stanowiska).
Komisja funkcjonuje na zasadzie kolegialności - decyzje podejmowane są przez kolegium komisarzy, co jest równoznaczne ze zbiorową odpowiedzialnością polityczną przed Parlamentem Europejskim. W praktyce oznacza to niemożność wysunięcia wniosku o wotum nieufności wobec jednego komisarza. Może on być złożony tylko wobec Komisji en block, która w przypadku jego zatwierdzenia musi ustąpić w całości. Poszczególni komisarze mogą być odwołani przez rządy państw, których są obywatelami oraz przez —^Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich (na wniosek Rady Unii Europejskiej lub Komisji).
Komisja zbiera się na posiedzeniach co najmniej raz w tygodniu (w środy). Jej posiedzenia są tajne i przebiegają według planu pracy opracowywanego trzy razy w roku - na wiosnę, w lecie oraz w zimie. Prace Komisji przygotowują gabinety komisarzy: każdy gabinet składa się z szefa gabinetu i pięciu członków tradycyjnie pochodzących z państwa, z którego pochodzi komisarz. Aparat administracyjny to 26 dyrekcji generalnych (odpowiedniki ministerstw; zob. aneks 18), Sekretariat Generalny, Biuro Prawne, Urząd Statystyczny, Administracja Unii Celnej, Urząd Bezpieczeństwa, Urząd Oficjalnych Publikacji Wspólnot, Agencja Zaopatrzenia Euratomu oraz służby informacyjno-prasowe. Siedziba Komisji znajduje się w Brukseli. Przy Komisji akredytowani są przedstawiciele dyplomatyczni państw członkowskich Wspólnot oraz przedstawiciele państw trzecich.Do najistotniejszych uprawnień Komisji należy zaliczyć: l. Prawo do zgłaszania projektów aktów prawnych (prawo do inicjatywy). Jest to jedna z najważniejszych kompetencji Komisji, której traktaty gwarantują monopol w zakresie inicjowania polityki Wspólnot Europejskich. Komisja opracowuje i przedkłada Radzie oraz Parlamentowi Europejskiemu projekty ustaw, przy czym w jej gestii leży zarówno wybór terminu, jak i formy czy treści projektu. Udział w procesie decyzyjnym umożliwia Jej ponadto zmianę pierwotnej wersji projektu. Ze względu na te uprawnienia do rzadkości należy przyjęcie aktu prawnego niezgodnego ze stanowiskiem Komisji.
2. Nadzór nad stosowaniem pierwotnego i wtórnego oprawa wspólnotowego przez państwa członkowskie oraz przedsiębiorstwa (funkcja tzw. strażniczki traktatów). Gdy dane państwo nieprawidłowo realizuje prawo wspólnotowe lub nie wywiązuje się z zobowiązań nałożonych traktatami, albo nie transformuje prawodawstwa przyjętego przez instytucje wspólnotowe do narodowego systemu prawnego. Komisja może zwrócić się do niego o wyrażenie opinii w powyższej sprawie. Na jej podstawie Komisji przysługuje prawo wydania decyzji obligującej państwo do wypełnienia zobowiązań w określonym czasie. Jeżeli państwo nadal uchyla się od wykonania decyzji Komisji, może ona odwołać się do trybu postępowania spomo-administracyjnego przed Trybunałem Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich, określając przy tym wysokość kary pieniężnej, która może być przez niego nałożona (art. 169, 171 TWE). Ważne są również kompetencje Komisji w odniesieniu do —^polityki konkurencji - w przypadku naruszenia jej zasad ma możliwość nałożenia sankcji pieniężnych na przedsiębiorstwa i osoby fizyczne.
3. Uprawnienia wykonawcze. W myśl art. 145 TWE —>Rada Europejska jest zobowiązana do przekazania Komisji kompetencji w zakresie uchwalania przepisów wykonawczych do obowiązujących aktów prawnych. Prerogatywy Komisji w tym zakresie wzmocnił —> Jednolity Akt Europejski, ale ogranicza je zastrzeżenie przez Radę możliwości samodzielnego realizowania uprawnień wykonawczych (art. 145 TWE) oraz interwencja administracji narodowych (~>komitologia).
4. Kompetencje w zakresie stosunków zewnętrznych. Zgodnie z dyspozycjami traktatowymi Komisja reprezentuje Wspólnotę Europejską wobec państw trzecich i organizacji międzynarodowych (art. 113, 228, 229 TWE) - na mocy mandatu otrzymanego od Rady Europejskiej negocjuje umowy pomiędzy Wspólnotą a jednym lub kilkoma państwami czy organizacjami międzynarodowymi. Komisji przysługuje również prawo inicjatywy w zakresie —^Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa (art. J 8, ust. 3 Traktatu o Unii Europejskiej). E.G.

Parlament Europejski (European Parliament)
W 1957 r. na mocy Umowy w sprawie wspólnych instytucji, która weszła wżycie l stycznia 1958 r., Zgromadzenie Parlamentarne EWG połączono ze Zgromadzeniem Parlamentarnym Euratomu i ze Wspólnym Zgromadzeniem EWWiS. W wyniku scalenia powstało Europejskie Zgromadzenie Parlamentarne, które w 1962 r. zmieniło nazwę na Parlament Europejski.
Do 1979 r. deputowanych do PE desygnowały parlamenty państw członkowskich Wspólnot spośród swoich członków; sprawowali oni podwójny mandat przedstawicielski. Od 1979 r. deputowani wybierani są w wyborach powszechnych i bezpośrednich (—^wybory do Parlamentu Europejskiego). Obecnie PE liczy 626 deputowanych. Przyjęty system podziału mandatów opiera się na dwóch naczelnych zasadach: l) zapewnienie jednakowej liczby mandatów dużym państwom; 2) zagwarantowanie wszystkim głównym partiom politycznym w małych państwach możliwości reprezentacji w PE. Podział mandatów poselskich między poszczególne państwa jest następujący: Austria - 21; Belgia " 25; Dania - 16; Finlandia - 16; Francja - 87; Grecja - 25; Hiszpania - 64; Holandia - 31; Irlandia - 15; Luksemburg - 6; Portugalia - 25; RFN - 99; Szwecja - 22; Wielka Brytania - 87; Włochy - 87. Kadencja deputowanego trwa pięć lat. Parlamentarzyści zasiadają w PE nie w grupach narodowych, lecz zgodnie z przynależnością do frakcji politycznych. Po ostatnim rozszerzeniu Wspólnot w 1995 r. podział na frakcje przedstawia się następująco: Frakcja Socjalistów Europejskich (214 deputowanych); Europejska Partia Ludowa (181 deputowanych); Grupa Europejskich Partii Liberalnych, Demokratycznych i Reformatorskich (41 deputowanych); Grupa Konfederatów Zjednoczonej Lewicy Europejskiej/nordycka zieleń (33 deputowanych); Grupa Unia dla Europy (55 deputowanych); Frakcja Zielonych PE (28 deputowanych); Grupa Radykalna Przymierze Europejskie (20 deputowanych); Grupa Niezależnych na Rzecz Europy Narodów (18 deputowanych); Grupa Posłów Niezrzeszonych (36 deputowanych). Warunki, jakie muszą być spełnione przy tworzeniu frakcji, przedstawia tabela.
Tabela 10. Wymogi konieczne do utworzenia frakcji w PE
Liczba deputowanych wymagana do utworzenia frakcji Kryteria przynależności państwowej
29231814 jeżeli pochodzą z l państwa członkowskiego jeżeli pochodzą z 2 państw członkowskich jeżeli pochodzą z 3 państw członkowskich jeżeli pochodzą z co najmniej 4 państw członkowskich
PE obraduje na sesji zwyczajnej podzielonej na dwie części (wiosenną i letnią) oraz na sesjach nadzwyczajnych. Posiedzenia Parlamentu - z wyjątkiem miesięcy wakacyjnych - odbywają się niemal co miesiąc. Sesje plenarne zwyczajne PE mają miejsce w Strasburgu, i nadzwyczajne w Brukseli, siedziby komisjwydabiur poselskich znajdują się w Brukseli, a sekretariat Parlamentu pracuje w Luksemburgu.
Jedynymi organami traktatowymi PE są przewodniczący (zob. aneks 4) i prezydium. Traktaty nie określają trybu wyboru przewodniczącego ani czasu trwania jego kadencji. W praktyce dokonuje się tego na dwa i pół roku większością absolutną (314 głosów) w trzech pierwszych turach, a w razie nieuzyskana wymaganej większości - większością zwykłą w kolejnej turze. Obecnie funkcję przewodniczącego pełni Hiszpan Jose Maria Gil-Robles Gil-Delgado. Przewodniczący kieruje obradami Parlamentu oraz administracją parlamentarną, a także reprezentuje Parlament na zewnątrz i wobec pozostałych organów Wspólnot. W wykonywaniu tych zadań przewodniczącego wspiera czternastu zastępców. Przewodniczący, jego zastępcy oraz pięciu kwestorów - pełniących wewnętrzne funkcje administracyjne - tworzą prezydium. Zadania prezydium określone w regulaminie dotyczą spraw o charakterze administracyjno organizacyjnym, w tym nadzoru nad funkcjonowaniem komisji parlamentarnych, łącznie z przedstawianiem Parlamentowi kandydatów na ich członków. Prezydium powołuje również sekretarza generalnego Parlamentu. Funkcje kierownicze w PE sprawuje rozszerzone prezydium, które tworzy prezydium oraz przewodniczący frakcji parlamentarnych. Prace Parlamentu przygotowuje 20 specjalistycznych komisji: spraw zagranicznych, bezpieczeństwa i polityki obronnej; rolnictwa i rozwoju wiejskiego; budżetowa; gospodarki, polityki walutowej i przemysłowej; energii, badań i rozwoju technologicznego; zewnętrznych stosunków gospodarczych; prawa i praw obywatelskich; spraw socjalnych i zatrudnienia; polityki regionalnej; transportu i turystyki; ds. ochrony środowiska, zdrowia i ochrony konsumentów; młodzieży, kultury, oświaty i mass mediów; rozwoju i współpracy; swobód obywatelskich i spraw wewnętrznych; kontroli budżetu; instytucjonalna; ds. rybołówstwa; regulaminowa, weryfikacji pełnomocnictw i immunitetów; ds. praw kobiet; ds. wnoszenia petycji. Poza wymienionymi komisjami stałymi PE ma prawo powoływać podkomisje, komisje tymczasowe oraz komisję dochodzeniową.
Traktaty założycielskie trzech Wspólnot poświęcają stosunkowo niewiele uwagi problematyce kompetencji PE. Wynika to z faktu, iż w przeciwieństwie do parlamentów narodowych ma niewielkie prerogatywy ustawodawcze, co określa się mianem „deficyt legitymacji demokratycznej" (prawo do wysuwania projektów aktów prawnych przysługuje -^Komisji Europejskiej, prawo do ich uchwalania -^Radzie Unii Europejskiej). W wyniku presji wywieranej przez Parlament jego nikłe kompetencje określone w -^traktatach rzymskich stopniowo uległy rozszerzeniu, głównie na mocy —> Jednolitego Aktu Europejskiego oraz w wyniku rewizji traktatów dokonanej w Maastricht. Najdalej posunięte regulacje prawne dotyczące kompetencji PE zawiera Traktat o ustanowieniu Wspólnoty Europejskiej. Najistotniejsze z nich określają uprawnienia PE w procesie legislacyjnym, w zakresie kontroli parlamentarnej, oraz uprawnienia budżetowe. Kompetencje w procesie legislacyjnym obejmują udział Parlamentu w czterech procedurach: -^procedurze konsultacji, -^procedurze zgodności, -^procedurze współpracy instytucjonalnej i -^-procedurze współdecydowania.
Procedura konsultacji umożliwia Parlamentowi wyrażenie opinii na temat projektu aktu prawnego zgłoszonego przez Komisję, zanim zostanie on poddany głosowaniu w Radzie (np. art. 99 o harmonizacji podatków pośrednich, art. 100 o harmonizacji przepisów prawnych TWE). Procedura zgodności umożliwia PE udzielenie bądź nieudzielanie zgody na propozycję przedstawioną przez Komisję. Na mocy tej procedury Parlamentowi przysługuje m.in. istotne prawo do zatwierdzania wniosków w sprawie przyjęcia do Wspólnot (art. O -^Traktatu o Unii Europejskiej) i -^układów o stowarzyszeniu (art. 238 TWE). Dzięki procedurze współpracy instytucjonalnej (art. 189 c TWE) Parlament może wywierać wpływ na modyfikację propozycji Komisji. Wprawdzie ostateczną decyzję co do ich przyjęcia podejmuje Rada, ale stanowisku Parlamentu może przeciwstawić się tylko jednogłośnie. Największy wpływ na proces legislacyjny umożliwia Parlamentowi procedura współdecydowania (art. 189 b TWE) wprowadzona przez Traktat o Unii Europejskiej, która daje mu, na równi z Radą, prawo do odrzucenia propozycji Komisji.
PE ma znaczne kompetencje w zakresie uchwalania —^budżetu Unii Europejskiej (art. 203 TWE). Do niego należy decydujący głos przy uchwalaniu tzw. wydatków nieobligatoryjnych (tj. nie wynikających z dyspozycji traktatowych ani z uchwalonych na ich podstawie aktów prawnych) - ma możliwość wprowadzenia zmiany kwoty wydatków określonych przez Radę, nawet przy jej sprzeciwie. Jeżeli chodzi o wydatki obligatoryjne. Parlament może w ramach procedury budżetowej zaproponować zmianę projektu budżetu absolutną większością oddanych głosów. Przysługuje mu również prawo odrzucenia całego projektu budżetu z ważnych względów większością dwóch trzecich oddanych głosów.
Do najważniejszych uprawnień PE w zakresie kontroli parlamentarnej należy prawo zgłaszania wotum nieufności wobec Komisji (art. 144 TWE). Parlament uczestniczy również w nominowaniu przewodniczącego Komisji i jej członków (art. 158 TWE). Przysługuje mu także prawo zwracania się z zapytaniami zarówno do Komisji, jak i do Rady (art. 140 TWE). Zgodnie z dyspozycjami art. 138 c TWE dla zbadania domniemanych wykroczeń lub nieprawidłowości w stosowaniu -oprawa wspólnotowego może ustanawiać tymczasowy komitet dochodzeniowy. Traktat o ustanowieniu Wspólnoty Europejskiej wzmocnił rolę Parlamentu w ochronie interesów obywateli przez wprowadzenie prawa petycji (art. 138 d), umożliwiającego złożenie skargi (w sprawach objętych zakresem działalności Wspólnoty) obywatelom Unii i wszystkim osobom fizycznym i prawnym zamieszkałym w państwach członkowskich Unii, lub posiadającym na ich terenie swoją statutową siedzibę. E.G.

Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich
(Cour de Justice des Communantós Europeennes)
Trybunał Sprawiedliwości jest jednym z organów głównych -^Wspólnot Europejskich. Powstał na mocy Umowy w sprawie wspólnych instytucji z 25 marca 1957 r. Podstawą prawną funkcjonowania Trybunału są art. 164-184 Traktatu o ustanowieniu Wspólnoty Europejskiej, protokół o statucie Trybunału Spra wiedliwości EWG z 17 kwietnia 1957 r. i regulamin postępowania Trybunatu z 4 grudnia 1974 r. Jego siedziba znajduje się w Luksemburgu.
Trybunał zajmuje się przestrzeganiem prawa przy stosowaniu postanowień i interpretacji TWE. Ma kompetencje sądu konstytucyjnego: rozstrzyga sprawy dotyczące organów Wspólnot Europejskich, stosunków prawnych między Wspólnotami a państwami członkowskimi, czuwa nad zgodnością prawa wtórnego z traktatowym prawem pierwotnym i ogólnymi zasadami prawa. Trybunat działa także jako sąd administracyjny, przejmując skargi od osób fizycznych i prawnych przeciwko postanowieniom Wspólnot oraz jako sąd cywilny, stwierdzając odpowiedzialność pozatraktatową i kontrolując sprawy roszczeń i odszkodowań, a także jako sąd rozjemczy, na mocy porozumienia stron. Trybunał pełni także funkcje kontrolne - może oceniać zgodność planowanych umów pomiędzy Wspólnotami Europejskimi a państwami trzecimi czy organizacjami międzynarodowymi z przepisami TWE.
W skład Trybunału wchodzi 15 sędziów i 9 adwokatów generalnych, których za wzajemną zgodą wyznaczają rządy państw członkowskich na sześć lat. Sędziowie wybierają spośród siebie przewodniczącego na trzy lata (obecnie funkcję tę pełni Hiszpan Gil Carłos Rodriguez Iglesias; zob. aneks 5). Zgodnie z art. 167 TWE co trzy lata częściowo wymienia się skład sędziowski i adwokacki. W Trybunale zatrudnionych jest około 800 osób, a jego językiem urzędowym jest francuski.
Zgodnie z postanowieniami -^Jednolitego Aktu Europejskiego przy Trybunale utworzono —^Sąd Pierwszej Instancji, który zajmuje się orzecznictwem w sprawach dotyczących osób fizycznych i prawnych. M.Z.

Trybunał Rewidentów Księgowych (Court of Auditors)
Najmłodszy z pięciu organów głównych —^Unii Europejskiej. Ustanowiony 22 lipca 1975 r. na mocy brukselskiego układu międzyrządowego, podjął swoją pracę w październiku 1977 r„ choć szczegółowe postanowienia na jego temat zawarto dopiero w art. 188 a-c Traktatu o ustanowieniu Wspólnoty Europejskiej, który podniósł Trybunał Rewidentów Księgowych do rangi organu głównego Wspólnoty. W skład TRK, który ma siedzibę w Luksemburgu, wchodzi 15 członków, po jednym z każdego kraju członkowskiego, mianowanych na sześcioletnią kadencję (z możliwością ponownego powołania przez —^Radę Unii Europejskiej podejmującą decyzję jednomyślnie po porozumieniu z —^Parlamentem Europejskim). Członkowie TRK wybierani są spośród osób, które w swoich krajach wchodzą lub wchodziły w skład zewnętrznych organów kontrolnych lub mają szczególne kwalifikacje do piastowania takiego stanowiska. Ich niezależność nie może budzić wątpliwości. Członkowie Trybunału wybierają ze swego grona przewodniczącego na trzy lata; może on być wybrany ponownie na następną kadencję.
Trybunał jest organem kolegialnym i z reguły podejmuje decyzje zwykłą większością głosów. Jako wielostronna i niezależna instancja nadzoru kontroluje rachunki dotyczące dochodów i wydatków Wspólnot i ich instytucji, bez względu na to, czy są one wykazane w budżecie, czy nie. Potwierdza wobec PE i Rady Unii Europejskiej wiarygodność, zgodność z prawem i prawidłowość podstawowych transakcji. Bada też prawidłowość uzyskiwania dochodów oraz kontroluje zarządzanie tymi środkami. W praktyce oznacza to nadzór Trybunału nad środkami finansowymi Unii Europejskiej.
Kontrole przeprowadzane przez TRK opierają się na zapisach prawnych i, jeżeli jest to konieczne, mogą być przeprowadzane na miejscu, w innych instytucjach Unii lub w państwach członkowskich. W tych ostatnich kontrole prowadzone są w porozumieniu z krajowymi organami kontrolnymi. Mechanizmom kontrolnym mogą być również poddane osoby prywatne.
Ustanowienie TRK związane było z nowym rozdziałem kompetencji budżetowych i nowym uregulowaniem dotyczącym gospodarki budżetowej, przyznającym PE większe prawa przy uchwalaniu i zatwierdzaniu —^budżetu Unii Europejskiej. Parlament otrzymał wyłączne prawo do udzielania absolutorium -^•Komisji Europejskiej odpowiadającej za budżet. W tym celu współp z TRK, który po zamknięciu każdego roku budżetowego skrada mu roczne sprawozdanie (jeszcze przed udzieleniem absolutorium Komisji). Sprawozdanie to jest publikowane w —^Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej. Poza tym Trybunał może skorzystać z prawa nadzoru towarzyszącego i poddać kontroli nie zakończone jeszcze operacje rozliczeniowe, a w określonych sprawach wydać tzw. sprawozdania specjalne, które również są publikowane w Dzienniku Urzędowym. Trybunał pomaga więc Parlamentowi i Radzie Unii Europejskiej w wykonywaniu uprawnień w zakresie kontroli nad realizacją budżetu.
TRK nie dysponuje prawnymi kompetencjami do przymusowego realizowania swoich uprawnień kontrolnych lub do nakładania kar za uchybienia prawne, które ujawniono w wyniku jego działalności. Jest jednak autonomiczny w wyborze przedmiotu i metod kontroli, a istotnym instrumentem TRK jest jawność wyników jego pracy kontrolnej. J.R.